Tag Archives: Naskah Kuno

SULUK JOHAR MUKIN


PUPUH
DHANDHANGGULA 

  1. Lumaksana sekar gula milir, kitab Johar Mukin kang kinondha, jinarwakaken maknane, lapale kang rinacut, sinalinan ing tembung Jawi, sinawung ing sarkara, mrih dhanganing tembung, tan kabekten sarya ila, kang cinatur pitung langit pitung bumi, kang munggeng jro manusa.
  2. Miwah pitung dina pitung bengi, pan kariyin pan langit kaswargan, jumanten nenggih lintange, jumungah dinanipun, nabinipun mukamad adi, astananing ing dhadha, lawan malihipun, langite langit kumala, lintang Jokal dina sabtu nabine Sis, astanane ing ngutak.
  3. Langit manikem ping tiganeki, lintang Mustari Idris nabinya, ing lalatha astanane, akad ing dinanipun, ping pat langit Selaka putih, lintange lintang Jarah, mungsa nabinipun, kang dina senen punika, pan ing grana punika astananeki, dene kang kaping lima.
  4. Langit emas lintange winarni, lintang sisa dinane Salasa, jeng nabi Dawud nabine, netra astananipun, dina Rebo ingkang gumanti, ping nem langit mutyara, karmri lintangipun, dene kang darbeni lamah,pan nabine punika Nabi Ibrahim, astananane kapala.
  5. Kaping pitu langite winarni, pan tembaga lintang kalku ika, pan dina kemis dinane, nabine ngisa iku, pan ing cangkem astananeki, jangkep langit kasapta, yogya dipun emut, langit kang pepak ing dunya, iya iku aran langit purasani, malih ingkang winarna.
  6. Nenggih ingkang ing sab ngaul’arli, ingkang munggeng ing dalem manusa, tungtut kang kariyin dene, ping kaliye pupusuh, kaping tiga ukuran nenggih, kaping pate lilimpa, kaping limanipun, iya woding ati ika, kaping neme bumi gerah ngusus nenggih, paparu bumi kidban.
  7. Bumi ingkang kawetu ing jawi, nenggih kulit pan bumi tembaga, wulu bumi wesi dene, daging bumi, parunggu, ingkang bumi kuningan getih, otot kang bumi kawat, dene kang babalung, punika bumi salaka, ingkang bumi kencana sungsum puniki, tamat bumi kasapta.
  8. Malahekat punika winarni, ingkang nganeng daleming manusa, Jabarail cangkem gone, ijo suwarnanipun, mungggeng nettra nenggih Mika’il, kuning suwarnanira, Israpil neng irung, abang suwarnane ika, pan Ngrijra’il ireng suwarnanireki, astananing talingan.
  9. Malahekat Kiraman Katibin, munggeng bau kering lawan kanan, Kiraman jingga warnane, Katibin ingkang biru, asta tengen Kiraman nenggih, Katibin asta kiwa, kirun wanakirun, ari-ari lan kekawah, malahekat Haruman kang munggeng ati, malih ingkang winarna.
  10. Pratelane ingkang para nabi, ingkang munggeng badan ing manusa, nabi adam astanane, aneng badan puniku, kanjeng nabi Mukamad nenggih, rasul ingkang mustapa, astananing tungtut, nabi Sis ngembun-embunan, nabi Dawut ing netra astananeki, Nabi Idrislalatha.
  11. Munggeng kapala nabiIbrahim, nabi Mungsa astananing grana, nabi Ngisa astanane, munggeng cangkem puniku, nabi Yakup ing Balung nenggih, nabi Yusup punika, astananing sungsum, nabi Ayub ngusus gonnya, Bagendhali astanane napas kulit, ing galih Abu Bakar.
  12. Ngumar limpa balung ngusus nenggih, ing pupusuh pan Nabi Suleman, kuneng kang winarna maleh, lawang kang menga iku, langit pitu, tuduhe nenggih, cangkem kuping bun-bunan, jaja puseripun, dhingdhing jalal pan kapala, lintang kamar tegese ing bathuk iki, kayu kang witing nyawa.
  13. Sajaratil mustaha ing alis, pasu kiwa tengen gunung kembar, gunung Tursina tegese, apan pucuking irung, lambe Betal Mukadas nenggih, watu sajidinika, tegese ing untu, lambe ngisor.
  14. Uwang tengen kang ngaraning masrik, uwang kiwa ing mahrib punika, Iman Supingi dhadhane, iman Maliki iku, tegesipun puniku gigir, Iman Kambali ika, lambung tengenipun Kanapi ing lambung kiwa, pan ing Mekah tegese telak kang menthil, ras kursi bun-embunan.
  15. Ngaras lambe Loh kalaming lathi, lokil makpul puniku pangucap, telaga Kalka osare, puniku pan kukulung, susu kiwa pulunging ati, Kakbah puser punika, pasalatan rasul, soring larapan Tarwiyah, ing jaejantung, puniku ngaldaka wingit, titi den kawruhana.

@@@

SERAT SULUK NGABDULSALAM (Pupuh XVI – XXII)


PUPUH XVI
K I N A N T H I

1. Radèn Surenggana matur/ tegesé kendhang kekalih/ kang lungguh ing kendhang ladrang/ yèn gendhing kendhangé siji/ déné mawi béda-béda/ mèsem ngandika sang yogi//

Raden Surenggana bertanya/ artinya kendang kedua/ yang terdapat pada kendang ladrang/ jika gamelan kendangnya satu/ padahal beda-beda/ sang guru tersenyum sambil berkata//

2. Tegesé ladrang puniku/ kempulé tan kena kèri/ iku patraping sujalma/ ingkang muni kitab pekih/ sanadyan wus nganggo kitab/ tan lali yudanagari//

Artinya ladrang itu/ kempulnya tidak boleh ketinggalan/ itu memang sifatnya manusia/ karena sudah ada dalam kitab fikih/ meskipun sudah menggunakan kitab/ tidak melupakan hukum Negara//

3. Wong micara lan nenandur/ laki rabi lan wong sugih/ tuwin lapel-lapal karam/ apadéné wong priyayi/ pan muni kukum sadaya/ yudanagara tan lali//

Orang bicara dan menanam/ pria wanita dan orang kaya/ dan kata-kata haram/ seperti orang priyayi/ yang bicara hukum/ hukum negara tidak boleh lupa//

4. Rupaning gendhing puniku/ mangan turu laku linggih/ karya wisma anam-anam/ lan undhagi ukir-ukir/ maréntahken dhawuh praja/ apa karsaning narpati//

Ujud gamelan itu/ makan tidur jalan dan duduk/ membuat rumah anjam-anjam/ dan tangga berukir/ melaksanakan perintah negara/ seperti yang diinginkan oleh raja//

5. Punika tan mawi kukum/ yudanagara tan lali/ taksih kathah saminira/ polah tingkahing sujalmi/ nalar tan kena tininggal/ yèn sira aninggal kaki//

Itu tidak lewat hukum/ tidak lupa hukum negara/ masih banyak persamaannya/ tingkah laku manusia/ tidak boleh meninggalkan akal/ jika ditinggalkan//

6. Pasthi ala rupanipun/ wong tinggal yudanagari/ kéhing sujalma kang mirsa/ gumuyu sarwi bebisik/ iya marang kancanira/ iku kaki aja lali//

Pasti buruk akibatnya/ orang yang meninggalkan hukum negara/ akan dilihat banyak orang/ ditertawakan serta dibicarakan/ maka jangan kamu lupakan//

7. Sanadyan kang mawi kukum/ tan lali yudanagari/ wus telas gupiting kendhang/ mung gendèr dèrèng ginupit/ isiné sadasa wilah/ sejatiné sun jarwani//

Meski lewat hukum/ jangan lupa hukum negara/ sudah habis uraiannya kendang/ tinggal gender yang belum diuraikan/ isinya itu sepuluh bilah/ saya terangkan sesungguhnya//

8. Iku bangsanira kulup/ kèhé tetulas prakawis/ ana déné kang tetiga/ iku wus dadi rumiyin/ kang kari naming sadasa/ tumraping gendèr puniki//

Itulah wujudnya kamu nak/ ada tiga belas perkara/ adapun yang ketiga/ sudah dijelaskan dulu/ tinggal sepuluh yang belum/ umumnya gender itu//

9. Iku tan kena winuwus/ déné wis dadi rumiyin/ iku sira pilihana/ bangsamu kang dadi dhingin/ bumi tapel lawan johar/ katiga nyawa rahmani//

Tidak bisa diceritakan/  karena sudah dulu/ maka tinggal kamu pilih/ wujud pertama itu/ bumi dan bintang/ ketiga nyawa rahmani//

10. Rebabé dèrèng winuwus/ lagi mangké sun tuturi/ pan kalih kakawatira/ lakyan satitah puniki/ iku cènthèlé kang andhap/ kenthengé maligé rukmi//

Rebabnya belum diceritakan/ nanti saya ceritakan/ senarnya ada dua/ perintah ini/ gantungannya ada di bawah/ senarnya sebagian dari emas//

11. Senthengé rebab puniku/ ardi kembar kanan kéring/ bathokané raganira/ lawan watangané singgih/ kosodé puniku napas/ mangoté aja ginupit//

Senar rebab itu/ gunung kembar kanan dan kiri/ batoknya itu tubuhnya/ dan gagangnya itu derajat/ kosodnya itu nafas/ jangan diterangkan//

12. Iku wus telas sadarum/ niyagané adam jarnis/ yèn sira mangun gamelan/ jro ning ati aja lali/ kaya nggoning sun amejang/ yèn lali karam kang pasthi//

Sudah selesai semua/  niyaganya itu adam jarnis/ jika kamu bermain gamelan/ jangan lupa dalam hati/ seperti yang sudah saya ajarkan/ jika lupa pasti itu haram//

13. Rahadyan padhang tyasipun/ miyarsa sabdaning yogi/ putra catur atur sembah/ mring rama ngaturken pamit/ sang tapa alon ngandika/ iya wus padha basuki//

Raden Surenggana terang hatinya/ mendengar uraian gurunya/ keempat putranya pamit pada ayahnya/ sang guru pelan berkata/ saya doakan selamat//

14. Putra sakawan wus mundur/ tan kéwuhan grahitaning/ genti ingkang winursita/ Rahadyan Jayadiluwih/ prajané Maligéretna/ pan lagya mepeg birahi//

Keempat putranya pamit/ sudah terang pikirannya/ ganti yang bicara/ raden Jayadiluwih/ kotanya bagian intan/ sedang menahan nafsu//

15. Tatag titi wignya putus/ jawa arab wus mumpuni/ wus bisa cara limalas/ yèn nulis muni pribadi/ kadya gambar wewangunan/ citrané rahadèn pekik//

Trampil cerdas pandai/ Jawa Arab sudah menguasai/ sudah bisa bicara limalas/ jika mengarang seperti gambar yang indah/ itulah gambaran dari dia//

16. Semana rahadyan bagus/ arsa leladhang mring jawi/ sigra angrasuk busana/ arsa nyamping peksi jali/ paningset cindhé binara/ rasukan baludru wilis//

Suatu saat raden bagus/ ingin sesekali keluar/ memakai pakaian/ memakai pakaian batik peksi jalu/ memakai sabuk cinde/ bajunya dari beludru hijau//

17. Dhestar semen mawi mentul/ kang dhuwung pinasopati/ kekalih lan cothénira/ jejarané tunggak semi/ tuhu yèn bagus utama/ Rahadyan Jayadiluwih//

Jarik semen dengan pentul/ kerisnya seperti pasopati/ ada dua dan diselipkan/ kudanya tunggak semi/ sangat bagus sekali/ Raden Jayadiluwih//

18. Gya medal saking ing pintu/ tigang tindak nolih-nolih/ wus prapta wismaning wadya/ pinuju nayuban jingling/ kasaru rahadyan prapta/ kang wadya methuk néng jawi//

Begitu keluar dari gerbang/ dalam waktu sebentar/ sudah sampai dirumah bawahannya/ langsung menuju tempat berjoget/ begitu sang raden datang/ prajuritnya menjemput di luar//

19. Wus tata dènira lungguh/ kang wadya matur wotsari/ rahadyan alon ngandika/ mengko sira sun tuturi/ tingalana nggonku beksa/ kang wadya eram ningali//

Saat sudah duduk/ prajuritnya bertanya pelan/ raden berkata/ nanti saya ceritakan/ amatilah cara menariku/ para prajurit segera mengamati//

20. Rahadyan beksanya lawung/ tanjak ingkrang dhadhap acih/ beksa gelas beksa wayang/ dinulu teka respati/ wus lali purwaduksina/ saking bungahé kang galih//

Tarian sang raden tidak aturan/ tanjak dhadhap acih/ menari gelas dan wayang/ dilihat sampai pantas/ lupa arahnya/ karena hati sedang senang //

21. Samya eram kang andulu/ beksanya rahadyan pekik/ anelas kawining raga/ samya kétut kang pawèstri/ antuk kawandasa wangsal/ niyaga legeg ningali//

Sampai terpejam mata yang melihat/ tariannya raden bagus/ menghabiskan tenaga/ ikut pula yang perempuan/ dapat empat puluh pertanyaan/ niyaganya tercengang melihatnya//

22. Nganti rambah kaping telu/ kang gendhing munya kaping tri/ rahadyan kèndel gya lenggah/ wonten niyaga satunggil/ awasta Sécawiguna/ nggarjita sajroning ati//

Sampai pada gending yang ketiga/ si raden istirahat/ ada salah seorang niyaga/ bernama Secawiguna/ senang dalam hati//

23. Putra maligi puniku/ teka lali sun tingali/ tan émut putra pandhita/ Ki Séca gya marepeki/ prapta ngarsané rahadyan/ kyai Séca matur aris//

Putra yang pandai itu/ sampai lupa saya lihat/ tidak ingat putra pandita/ Ki Seca segera menghampiri/ datang kehadapan raden/ Ki Seca bertanya pelan//

24. Rahadyan duk beksa wau/ teka penet sun tingali/ punapa dika wus cetha/ obahing tangan lan sikil/ yèn panduka tan uninga/ karam ujaring kang dalil//

Saat raden menari/ saya lihat sangat indah/ apa raden sudah tahu/ geraknya tangan dan kaki/ kalau tidak tahu/ menurut dalil itu haram//

25. Wangsalé kawula étung/ antuk catur dasa kalih/ pundi tegesé wangsalan/ uniné sawiji-wiji/ yèn dika dèrèng uninga/ prasasat yèn kaya lapi//

Teka-tekinya saya hitung/ ada empat puluh dua/ bagaimana teka-tekinya/ saya urai satu per satu/ jika raden tidak tahu/ sesungguhnya seperti itu//

26. Ki Séca ambereg bubul/ kèh wangsalan dèntakoni/ rahadyan kéwran ing manah/ nora bisa amangsuli/ nulya kondur karsanira/ ing wisma dèrèng dumugi//

Ki Seca memburu/ banyak teka-teki yang harus ditanyakan/ si raden tampak tidak senang/ tidak bisa menjawab/ terus pergi dari hadapan ki Seca/ belum sampai di rumah//

27. Saya kagagasing kalbu/ sualé Séca gunèki/ dadya laju lampahira/ kang sinedya jroning galih/ sowan marang Kabuwanan/ marek mring rama sang yogi//

Semakin mengganggu pikiran/ pertanyaan ki Secawiguna/ menambah cepat jalannya/ datang ke Kabuwanan/ menghadap pada ayahnya//

28. Ing Kabuwanan wus rawuh/ sang tapa anuju linggih/ munggèng ing panti pandhapa/ kasaru kang putra prapti/ Rahadyan Jayakusuma/ majeng sarwi angabekti//

Sudah datang di Kabuwanan/ sang pertapa segera duduk/ di pendapa rumah/ lalu sang putra datang/ yaitu Raden Jayakusuma/ datang dan menyembah//

29. Rahadyan aris umatur/ kula rama wau latri/ jenenging tiyang nayuban/ wonten niyaga satunggil/ anama Sécawiguna/ kawula dipuntakèni//

Raden berkata pelan/ semalam ayah/ ketika ada jogetan/ ada seorang penabuh/ bernama Secawiguna bertanya/ saya ditanya//

30. Nalika ing wau dalu/ kawula neksa kaping tri/ kang gendhing santun ping tiga/ Ki Guna nggarjitèng galih/ sareng kawula wus lenggah/ Ki Guna bereg nakèni//

Ketika tadi malam/ saat saya menari yang ketiga kalinya/ gendingnya juga tiga kali/ Ki Guna sangat senang/ saat saya duduk/ Ki Seca bertanya//

31. Ambereg pitakènipun/ tindaké tangan lan sikil/ sikil kanan lawan kiwa/ asta kanan suku kéring/ kados pundi kang sujarwa/ kyai sèh ngandika aris//

Begini pertanyaannya/ geraknya tangan dan kaki/ kaki kanan dan kiri/ tangan kanan dan kiri/ bagaimana sebetulnya/ Ki Seh berkata pelan//

32. Yèn sira ambeksa alus/ émuta mring salat daim/ yèn daim lungguhé kiwa/ tindakna suku kang kéring/ yèn daim ngalim kang kanan/ suku kéring napak siti//

Jika kamu menari halus/ ingatlah pada salat daim/ jika daim tempatnya di kiri/ gerakkan kaki kiri/ jika daim disebelah kanan/ kaki kiri menapak tanah//

33. Nanging wonten saratipun/ tan kena sulayèng galih/ yèn nindaken sikil kanan/ asta kiwa aningali/ yèn ngigel tangan kang kiwa/ suku kanan aningali//

Tapi ada syaratnya/ tidak boleh bersedih/ jika menggerakkan kaki kanan/ tangan kiri dilihat/ jika mengigal tangan kiri/ kaki kanan dilihat//

34. Iya iku tegesipun/ émuta daiming ringgit/ pasthiné papak-papaken/ yèn sira bener kang kéring/ ringgité nora sulaya/ bener kiwa luwih manis//

Itulah arti sebenarnya/ ingatlah daimnya wayang/ pasti berhadap-hadapan/ jika menarimu benar/ wayangnya tidak berbeda/ benar sebelah kiri lebih manis//

PUPUH XVII
DHANDHANGGULA

1. Lah ta  kaki aywa sira lali/ pamujiné ringgit lawan sira/ pasthi yèn padha uniné/ lawan unduring suku/ lan lajuné dipunpatitis/ déné wus winicara/ kethuk kenongipun/ kempul martabat sapisan/ kethuk iku yekti martabat ping kalih/ kenong martabat tiga//

Kamu jangan sampai lupa/ pujiannya wayang pada kamu/ pasti bunyinya sama/ dengan mundurnya kaki/ dan majunya harap tepat/ adapun sudah dibicarakan/ kethuk dan kenongnya/ kempul itu martabat pertama/ kethuk jelas martabat kedua/ kenong martabat ketiga//

2. Gong kang gedhé martabat kang akir/ saratipun mawi pacak jangga/ manthuk ing sawetarané/ yaiku tegesipun/ angurmati tegesing ringgit/ aran Patimah Johar/ mila manthuk-manthuk/ yèn sira ngurmati kadang/ kadang tuwa surak keplok aja lali/ tegesé dènwaspada//

Gong besar martabat keempat/ syaratnya dengan melenggokkan leher/ menganguk sementara waktu/ artinya ialah/ menghormati maknanya wayang/ bernama Fatimah Johar/ maka menganggukkan kepala/  jika menghormati saudaranya/ jangan lupa saudara tua bertepuk tangan/ maksudnya diwaspadai//

3. Anyareki mring nepsu sayekti/ déné panggih asawang sinawang/ lawan Patimah ujaré/ winor lan wiletipun/ Johar jisim lan rasa ati/ Rahadyan Surèngrana/ nuwun sarwi ndheku/ inggih nuwun jinarwakna/ kèhing wangsal tegesé satunggil-tunggil/ déné beksa wus telas//

Mendekati pada nafsu sesungguhnya/ adapun ketemu saling melihat/ dan perkataan Fatimah/ dicampur dan berbelit-belit/ bintang badan dan perasaan/ Raden Surenggana/ memohon sambil duduk/ minta dijelaskan/ maksud dari banyaknya pertanyaan dijelaskan satu persatu/ adapun tariannya sudah selesai//

4. Ingkang tumrap sasindhéning ringgit/ tegesipun pan panunggalira/ ingkang lir madu gendhis/ kulup sira apalna/ wiji-wijinipun/ rahadyan kéwran ing manah/ èsmu supé matur mring rama ngabekti/ kula boten kèngetan//

Menurut sindennya wayang/ maksud dan sebagainya/ seperti madu gula/ hafalkanlah satu persatu/ sang raden tampak susah hati/ sepertinya lupa lalu bicara pada ayahnya/ saya tidak ingat//

5. Saking kathah wangsalaning ringgit/ dadya supé pan ical sadaya/ Ki Sèh alon ing wuwusé/ lamun mangkono kulup/ pasthi karam lamun miyarsi/ déné sira tan bisa/ wangsalan kawuwus/ Rahadyan Jayakusuma/ putek ing tyas tumungkul dènira linggih/ ajrih matur ing rama//

Karena banyaknya pertanyaan tentang wayang/ jadikan lupa akan hilang semua/ Ki Seh pelan perkataannya/ jika begitu nak/ haram jika melihat/ kamu tidak bisa/ menjawab pertanyaan/ Raden Jayakusuma/ gundah hati duduk dengan menundukkan kepala/ dengan takut bertanya pada ayahnya//

6. Angandika ri sang mahayekti/ wis ta kulup sira marénana/ aja sira dhemen njogèd/ déné sira tan weruh/ iya marang unining ringgit/ radyan sangsaya susah/ énget sualipun/ Kiyai Sécawiguna/ ingkang ibu welas dénira ningali/ kang putra ngemu waspa//

Sang pendeta berkata/ sembuhlah kamu nak/ jangan diteruskan menari/ adapun kamu tidak tahu/ bagaimana ucapan dalam wayang/ sang raden bertambah susah/ ingat pertanyaannya/ Ki secawiguna/ ibunya kasihan melihat/ putranya menangis//

7. Dyah Rubiah amarani aglis/ gya rinangkul janggané kang putra/ sang dyah angemu waspané/ alon pamuwusipun/ èh ta kulup Jayadiluwih/ apa sira dinukan/ mring ramanta kulup/ rahadyan tan bisa ngucap/ èsmu nangis kang ibu welas ningali/ mring putra ngemu waspa//

Dyah Rubiah segera menghampiri/ segera merangkul putranya/ Dyah Rubiah juga menangis/ pelan perkataannya/ Jayadiluwih anakku/ apa kamu dimarahi/ oleh ayahmu nak/ sang raden tidak bisa bicara/ ibunya menangis kasihan melihatnya/ pada putranya yang menangis//

8. Enengena kang lagya prihatin/ sang dyah ayu kalawan kang putra/ wonten winursita manèh/ Ki Sécawigunéku/ duk tataken mring radèn pekik/ manahnya èsmu maras/ panggraitanipun/ Rahadyan Jayakusuma/ pasthi matur maring kang rama ayekti/ Kyai Sèh Ngabdulsalam//

Diamkanlah yang sedang prihatin/ yaitu ibu dan putranya/ diceritakan lagi/ Ki Secawiguna/ ketika disanggah oleh raden bagus/ hatinya kelihatan takut/ pikirannya/ Raden Jayakusuma/ berkata pada ayahnya/ Seh Abdulsalam//

9. Duk ing kuna putra Tepaswangi/ amruwita maring Kabuwanan/ wus lami nggonira ngèngèr/ mrih paréntahing guru/ tigang warsa dèrèng kaèksi/ wangsul mring Kabuwanan/ dhinawuhan sampun/ déné ta kurang sawarsa/ radèn putra anyamur dadi niyagi/ aran Sécawiguna//

Dulu kala putra Tepaswangi/ diceritakan datang ke Kabuwanan/ sudah lama dia berguru/ terhadap perintah guru/ tiga tahun belum kelihatan/ pulang ke Kabuwanan/ sudah diperintahkan/ kurang setahun/ untuk menyamar menjadi niyaga/ bernama Secawiguna//

10. Duk samana rahadyan wus kamil/ anuwuni panunggaling kiwa/ sampurna barang pamrihé/ rahadyan nulya mantuk/ marang Tepas lagya sawengi/ osiking tyas mangkana/ adhuh ariningsun/ iya Ki Jayakusuma/ mendah apa aturé marang sang yogi/ mringsun pandung kalintang//

Ketika itu si raden sudah sempurna/ mengetahui hal-hal kiri/ sudah sempurna maksudnya/ si raden segera pulang/ ke kota Tepas dan baru semalam/ begitu gelisahnya/ adikku/ Ki Jayakusuma/ ada apa kiranya bicara pada guru/ kamu lupa padaku//

11. Radyan Tiwikrama nulya mijil/ saking dalem laju lampahira/ ing Kabuwanan njujugé/ langkung kéwran ing kalbu/ tan kawarna lampahé prapti/ sang tapa nuju lenggah/ radyan gya cumundhuk/ kagyat sang tapa ngandika/ èh ta kulup apa ta padha basuki/ radyan matur wotsekar//

Raden Tiwikrama segera keluar/ dari rumah dan jalan dengan cepat/  menuju ke Kabuwanan/ karena hatinya sedang susah/ tanpa diduga perjalanan sudah sampai/ Sang Tapa segera duduk/ si raden tiba-tiba muncul/ Sang Tapa kaget dan berkata/ kamu sekalian sudah selamat/ raden mendekat pelan//

12. Saking berkah amba anglampahi/ wirid tuan pan wonten sadaya/ tigang undhak antuk kabèh/ tanpa tuduh anjumbuh/ panunggalé kawula Gusti/ Ki Sèh Angabdulsalam/ sujud mring Hyang Agung/ sujud sukur anggénira/ wusnya sujud kang rama nulya nimbali/ mring garwa Dyah Rubiah//

Berkat melakukan semua wirid/ wiridnya sudah ada semua/ sudah dapat tiga tingkat/ tanpa petunjuk menyatu/ antara Kawula-Gusti/ Seh Abdulsalam/ sujud pada Tuhan/ setelah sujud syukur/ seh Abdulsalam memanggil/ pada istrinya dyah Rubiah//

13. Tan adangu Dyah Rubiah prapti/ radèn putra sigra ngaraspada/ sang dyah waspada tingalé/ yèn ingkang putra rawuh/ gya rinangkul waspadres mijil/ seret dènya ngandika/ adhuh anak ingsun/ tigang warsa tan katingal/ arinira iya Ki Jayadiluwih/ mengko lagi kadukan//

Tak berapa lama Dyah Rubiah datang/ putra-putranya segera datang/ sang Dyah melihat waspada/ jika putranya datang/ segera dirangkul sambil mengeluarkan air mata/ agak berat berkata/ aduh anakku/ tiga tahun tidak kelihatan/ adiknya Ki Jayadiluwih/  marahnya nanti lagi//

14. Radèn Tiwikrama matur aris/ inggih ibu punapa wadinya/ rama asanget dukané/ sang dyah alon amuwus/ tilikana rénira kaki/ radèn pamit ing rama/ unining kang ibu/ Radèn Tiwikrama prapta/ panggonanè kang rayi anuju linggih/ sarwi angemu waspa//

Raden Tiwikrama berkata lembut/ duh ibu ada rahasia apa/ ayah sangat marah/ ibunya berkata pelan/ lihat sebutannya nak/ raden pamit ke ayahnya/ ucapannya ibu/ Raden Tiwikrama datang/ ketempat adiknya duduk/ sambil menangis//

15. Sareng prapta kang rayi ngabekti/ ingkang raka aris angandika/ adhimas apa karané/ sira dinukan iku/ marang rama radèn turnya ris/ purwa tekèng wekasan/ solahé tinutur/ kang raka mèsem ngandika/ ayo yayi séba mring rama sang yogi/ rama tyasé wus lejar//

Setelah datang adiknya menghormat/ kakaknya pelan berkata/ ada apa adikku/ kamu dimarahi itu/ oleh ayah raden bicaranya lembut/ dulu datang kemudian/ kelakuannya yang dibicarakan/ kakaknya senyum berkata/ adikku mari kita menghadap pada ayah/ sebab hatinya sudah kendur//

16. Gya lumampah wau putra kalih/ praptèng kang rama ngandika/ kulup arinira kuwé/ lagi takon maringsun/ malem Soma arènirèki/ mbeksa wismaning wadya/ jinawab abubul/ wangsalan marang niyaga/ sun takoni lali kabèh tan ngémuti/ dadya malebeng wisma//

Segera berjalan kedua putra tadi/ menghadap ayahnya berkata/ kamu yang paling muda/ sedang bertanya padaku/ malam rabu  kamu menari dirumahnya prajurit/ dijawab dengan cepat/ pertanyaan dari niyaga/ saya tanya semua lupa tidak ada yang ingat/ pada masuk rumah//

17. Putra tepas gumujeng abekti/ inggih kula rama kang anjawab/ putra kalangkung pandungé/ kula rama manekung/ apan nyamur dadi niyagi/ aran Sécawiguna/ sang  tapa gumuyu/ kaki teka lali sira/ ing sipaté rakanta ing Tepaswangi/ putra maligé nembah//

Putra Tepas tertawa menyembah/ betul saya yang menjawab ayah/ sang putra lebih lupa/ saya bersemedi ayah/ lalu menyamar sebagai niyaga/ bernama Secawiguna/ sang pertapa tertawa/ kamu datang lupa kamu/ pada sifat adikmu di Tepaswangi/ tempat putra menghormat//

18. Duk nalika kula dèn takeni/ jalma sepuh cemeng warnanira/ sang tapa lon ngandikané/ Tiwikrama nak ingsun/ teka bisa amalih warni/ radèn putra manembah/ kawula manekung/ anéng ardi Sélajana/ pinaringan kulambi marang dhedhemit/ aran Ki Pudhakcengkar//

Ketika saya ditanya/ orang tua warna kulitnya hitam/ si pertapa pelan bicaranya/ tiwikrama anakku/ sampai bisa berubah rupa/ raden putra menyembah/ saya bersemedi/ di Gunung Selajana/ diberi baju oleh dhemit/ bernama ki Pudhakcengkar//

19. Yèn rinasuk kang ponang kulambi/ kuwasané bisa malih warna/ tuwa anom tuwin raré/ sang tapa mèsem muwus/ éh jajalen ponang kulambi/ radèn matur sandika/ klambi gya rinasuk/ dadi raré sanalika/ sampun dangu kang baju rinasuk malih/ salin warna wong tuwa//

Jika dipakai yang baju ponang/ kekuasaannya bisa berganti rupa/ tua muda serta anak-anak/ sang pertapa tersenyum berkata/ eh cobalah baju ponang/ raden berkata bersedia/ baju segera dipakai/ seketika jadi anak-anak/ sudah lama baju dipakai lagi/ ganti rupa menjadi tua//

20. Dyah Rubiah bungahé tan sipi/ uning putra bisa malih warna/ radèn ingaras embuné/ dhuh kaki anak ingsun/ bisa temen amalih warni/ ki Sèh alon ngandika/ apa ta sirèku/ wus pinarah kasampurnan/ déné sira iku dènwèhi kulambi/ mring dhemit Pudhakcengkar//

Dyah Rubiah sangat senang/ melihat putranya bisa berganti rupa/ raden mencium ujung kepalanya/ oh anakku/ sungguh dapat berganti rupa/ Ki Seh pelan berkata/ apa kamu itu/ sudah dipisah kesempurnaan/ adapun kamu itu diberi baju/ oleh dhemit Pudhakcengkar//

21. Lah ta mara tegesé dèn aglis/ aja tanggung dènya apil Kur’an/ pasthi yèn béda nyatané/ pinter Kur’an rumuhun/ tamat Kur’an kang kaping kalih/ katam Kur’an ping tiga/ ping sakawanipun/ puniku wong apil Kur’an/ tutugena kang putra matur kaswasih/ kamandran garjiténg tyas//

Nah datang artinya disegerakan/ jangan tanggung olehmu hapal Quran/ pasti kalau jelas bedanya/ dahulu hapal Quran/ yang kedua tamat Quran/ selesai Quran yang ketiga/ keempatnya/ itu orang yang hapal Quran/ lanjutkan sang putra berkata dengan asih/  berkelana dengan  perasaan senang//

22. Tyasnya nggambar panunggaling dhiri/ kawoworan kasrayèng purba/ jiwa kawor lan uripé/ urip kasor sadarum/ ruming pana pananing ragi/ yèn pratigyèng ing manah/ tan ana kadulu/ andulu loroning tunggal/ kabèh kaswarakaken srah permanadi/ terang sampurnéng raga//

Hatinya menggabarkan menyatunya diri/ kecampuran pertolongan dulu/ bercampur jiwa dan hidupnya/ hidup kalah semua/ semua hilang hilangnya badan/ jika berjanji dalam hati/ tak ada yang melihat/ melihat keduanya dalam kesatuan/ semua mengucapkan penyerahan pada penerang/ jelas sempurnanya raga//

23. Tanpa ngrasa kawileting ati/ tindakna kawisraya ing purba/ sirna tan ana tabeté/ ingkang tindak tumanduk/ mring alamé laut kaéksi/ rahadyan nggarjitèng tyas/ énget dénya nekung/ miyarsa sabdaning karang/ énget kabèh kalanya néng alam sahir/ ya kawijilanira// 

Tanpa merasa berbelitnya hati/ lakukan pertolongan di awal/ hilang tak ada bekasnya/ yang tingkah lakunya/ terlihat pada alam malaut/ raden sangat senang hatinya/ mengingat ketika bersemedi/ melihat sabdanya karang/ ingat semua ketika di alam sahir/ ya terlahirlah kamu// 

PUPUH XVIII
M  I  J  I  L

1. Iku jatining wong salat kaji/ madyaning patemon/ ngalam laut puniku arané/ tanpa urip lawan tanpa ngelih/ lan ora prihatin/ mung rahmat kadulu//

Itu sesungguhnya orang salat haji/ ditengahnya pertemuan/ sebutannya itu alam lahut/ tanpa hidup serta tanpa lapar/ dan tidak prihatin/ hanya rahmat terlihat/

2. Miwah nikmat lawan suka singgih/ iku kang katonton/ Radèn Tiwikrama lon aturé/ ngalam sapta kula dèrèng uning/ ki sèh ngandika ris/ sun jarwani kulup//

Serta sungguh nikmat dan senang/ itu yang terlihat/ raden Tiwikrama pelan bicaranya/ alam tujuh saya belum tahu/ Ki Seh berkata lembut/ saya jelaskan nak//

3. Ngalam jabarul ingkang kariyin/ tegesé katonton/ amisésa sapolah tingkahé/ sejatiné dhadhanira kaki/ rahina lan wengi/ kang swara kumruwuk//

Alam jabarul yang pertama/ maksudnya jelas/ menguasai segala tingkah lakunya/ sesungguhnya dadamu/ siang dan malam/ yang bersuara gaduh//

4. Kawisésa ingkang among ragi/ mila nora pedhot/ jroning dhadha iku luwih ramé/ cipta ala lawan cipta becik/ iku kang murbèni/ mring kang among tuwuh//

Berkuasa yang mengasuh raga/ maka tidak putus/ dalam dada itu lebih ramai/ keinginan buruk dan baik/ itu yang memerintah/ pada yang mengasuh keturunan//

5. Krenteg-krenteg sarenteg kinardi/ ngunandikaning wong/ sinèlèhken mring uripé dhéwé/ sik ing karya wisayaning galih/ kang ala kang becik/ pinarcayèng kayun//

Perasaan-perasaan serasa dibuat/ ceritanya orang/ diletakkan pada hidupnya sendiri/ geraknya usaha keinginannya hati/ yang buruk dan baik/ dipercayakan pada tujuan//

6. Ngalam nasot ingkang kaping kalih/ sira dèn mangertos/ ngalam manungsa iku kang duwé/ panggonané jati manungseki/ saben dina keksi/ isiné kaslamur//

Alam nasut yang kedua/ kamu harap dimengerti/ alam manusia yang punya itu/ tempat sebenarnya manusia itu/ tiap hari kelihatan/ isinya tersembunyi//

7. Kabur-kabur tan wruh tan ngémuti/ pilih ingkang anon/ jatining manungsa lanang nggoné/ apadéné jatining pawestri/ iku wus sumandhing/ kalangan wor sambu//

Kabur tak tahu dan ingat/ pilihlah yang mengetahui/ sesungguhnya laki-laki tempatnya/ seperti halnya perempuan/ itu sudah bersanding/ lingkungan bercampur tersamar//

8. Iku jatiné jalu lan éstri/ yèn sira nora wroh/ ngurnyengguta suket lan godhongé/ sira iku lawan kebo sapi/ mung kacèké ugi/ ana buntutipun//

Itu sesungguhnya pria dan wanita/ jika kamu tidak tahu/ makanlah rumput dan daunnya/ kamu itu serta kerbau sapi/ hanya bedanya juga/ ada ekornya//

9. Ngalam malakud ingkang kaping tri/ ngalamé karaton/ luwih éwuh iku wicarané/ kaping paté iku ngalam kabir/ ngalam dunya kaki/ kaping limanipun//

Alam malakut yang ketiga/ alamnya istana/ lebih susah itu ceritanya/ keempat itu alam kabir/ alam dunia nak/ kelimanya//

10. Ngalam sahir wastané puniki/ enggoné yèn layon/ darul karim puniku arané/ panggonané bésuk yèn ngemasi/ ping nem sun jarwani/ kang ngalam malaut//

Alam sahir sebutannya itu/ tempatnya kalau mati/ sebutannya darul karam/ tempatnya besok kalau mati/ keenam saya jelaskan/ yaitu alam malaut//

11. Ngalamé pana kang wus kawilis/ kasapta kinaot/ ngalam kamil puniku arané/ éwuh temen nggon ingsun anggupit/ wus menenga kaki/ radèn matur nuwun//

Alamnya akhir yang sudah terhitung/ ketujuh sudah utama/ alam kamil itu sebutannya/ susah benar ketika saya menggubah/ sudah diamlah nak/ raden berterima kasih//

12. Wekas ingsun marang sira kaki/ poma tan mangertos/ aywa pangling marang permanané/ kang permana uwis martandhani/ sumrambah mring ragi/ liring permanéku//

Pesan saya pada kamu nak/ seandainya tidak tahu/ jangan lupa pada yang Maha Melihat/ yang maha melihat sudah memberi tanda/ menjalar pada tubuh/ maksudnya permana itu//

13. Upamané wong olahing dhiri/ dèn kadi anglamong/ ing wanodya kang éndah warnané/ bratanira iku aywa lali/ surub ngisa keksi/ yèn ngisa kadulu//

Seumpama orang yang belajar/ biar seperti berkhayal/ pada wanita yang berwajah cantik/  bertapa itu jangan lupa/ malam isya kelihatan/ jika isya terlihat//

14. Sreping jalma saya anglebati/ tengah dalu katon/ byar rahina iku saya ngèglèh/ pukul sapta pan wuwuh wiyadi/ lingsir wétan keksi/ bukti milu muluk//

Sejuknya manusia tambah dalam/ tengah malam kelihatan/ terang siang hari itu tambah jelas/ jam tujuh akan bertambah sedih/ condongnya timur kelihatan/ ikut merasakan tinggi//

15. Lingsir kulon pan ora gumingsir/ sang dyah saya katon/ pukul catur linuntur kupingé/ sreping arga tembungé mlas asih/ suwara rum manis/ pangandikanipun//

Condongnya barat tidak akan bergeser/ sang putri tambah kelihatan/ jam empat lunturkan telinganya/ sejuknya gunung ucapannya penuh belas kasih/ suara harum manis/ perkataannya//

16. Dadi impèn yèn turu lan bukti/ wèh gantèn maring wong/ sira yèn wus mangkono ta anggèr/ raganira aran jisim lantip/ putra Tepaswangi/ nembah sarwi dheku//

Jadi mimpi jika tidur dan makan/ mendapat sirih pada orang/ jika kamu sudah begitu nak/ badanmu dinamakan jasad cerdas/ putra Tepaswangi/ menyembah serta duduk//

17. Aranira Ki Jayadiluwih/ iku tas tatakon/ kèhing wangsal kang tinakokaké/ ingkang tumrap sasindhèning ringgit/ aturna mring mami/ wangsalan kawuwus//

Namanya Ki Jayadiluwih/ itu baru bertanya/ banyak pertanyaan yang ditanyakan/ yang menjadi keharusan sinden wayang/ serahkan pada badan/ pertanyaannya diucapkan//

18. Sun tan bisa wangsalaning ringgit/ sira kang wus weroh/ aturena lan tulisen baé/ radèn Tiwikrama matur bekti/ sandika nglampahi/ riseksana mundhut//

Saya tidak bisa pertanyaan tentang wayang/ kamu yang sudah tahu/ serahkan dan ditulis saja/ raden Tiwikrama menghaturkan sembah/ sanggup menjalankan/ segera mengambil//

19. Kertas sakebèt sigra dèn tulis/ wasis sastra kaot/ kang kinteki kaya muni dhéwé/ ingaturken mring rama sang yogi/ wusnya dèntampani/ sang tapa gumuyu//

Kertas selembar segera ditulis/ pandai sastra utama/ suratnya seperti bunyi sendiri/ diserahkan pada ayah sang guru/ sudah diterima/ sang pertapa tertawa//

20. Gya binuka sinuksmeng ing galih/ sadaya katongton/ tan kéwuhan tyas sira kang jengglèh/ pinardi kapurwa madya angsil/ duksina kawilis/ kawileting kalbu//

Segera terbuka di jiwanya hati/ semua terlihat/ tak ada kesukaran hati saya yang bangkit/ di didik pada awal tengah mendapat/ selatar masuk hitungan/ terbujuknya hati//

21. Kalbu lajer wus datanpa ungsil/ ungsilé tan kewoh/ mundhak wuwuh narawang dalané/ nalar mekar tan kéwraning kapti/ tingal waspadaning/ sri nata lumintu//

Asal mula hati sudah minta diterima dengan sangat/ permintaannya tidak susah/ niscaya menambah jelas jalannya/ pikiran terbuka tidak sukar pada kehendak/ tampak kewaspadaannya/ raja yang mulia tiada berhenti//

PUPUH XIX
S  I  N  O  M

1. Sira Ki Sèh Ngabdulsalam/ nabda mring putra maligi/ éh yayi Jayakusuma/ sira dèn nggarjitèng galih/ iki wangsalan ringgit/ wewangsulan jalakamus/ palwa kèrem ing toya/ énak mundur ingsun kaki/ anglabuhi rasané wong nora trésna//

Dia Seh Abdulsalam/ berkata pada putra semata/ eh yayi Jayakusuma/ kamu yang bersenang hati/ ini pertanyaan wayang/ jawaban jala kamus/ perahu tenggelam dalam air/ enak saya mundur/ berkorban rasanya orang tidak senang//

2. Tegesé iku manungsa/ salawasé sira urip/ yèn wus wruh urip kang nyata/ sayekti kèleming warih/ yekti dipununduri/ mring uripira kang tuhu/ yèn sira wus tinilar/ marang sang pramanajati/ pasthi iku patiné dadi prayangan//

Artinya itu manusia/ selamanya kamu hidup/ jika sudah tahu hidup yang nyata/ sesungguhnya tenggelamnya air/ sungguh dijauhi/ terhadap hidupmu yang nyata/ jika kamu sudah ditinggal/ oleh sang jiwa/ pasti itu matinya jadi mahluk halus//

3. Galepung pilis wadana/ sesulung kang medal énjing/ setaun mangsa lipura/ yèn durung kaloroning sih/ Kitab Torèt kang muni/ kelayan taji japapun/ bil agmihi damiha/ malah-malah sira kaki/ dipunamor getih kèhing dagingira//

Tepung pelipis muka/ seperti laron yang keluar pagi/ setahun musim terhibur/ jika belum kena sakit cinta/ kitab Taurat yang bersuara/ dengan mantranya taji/ bil aghmihi damiha/ serta merta kamu nak/ dicampur darah banyaknya dagingmu//

4. Lamun kalimah tayibah/ yèn sira wus amor kaki/ lawan malaékat toya/ raming ngaji ilahi/ malah-malah Hyang Widhi/ ngatoken marang siréku/ éndah-éndahing Allah/ ana wewangsalan malih/ lintang loro layangané Bimasetya//

Jika kalimat toyibah/ jika kamu sudah bercampur nak/ dengan malaekat air/ banyak-banyak membaca kalimat Allah/ serta merta Hyang Widhi/ menampakkan pada kamu itu/ seindah-indahnya Allah/ ada pertanyaan lagi/ dua bintang layang-layangnya Bimasakti//

5. Angarjuna wewayangan/ darmawangsa sun tuturi/ tegesipun lintang kadya/ yekti papaesan kalih/ iku wayangan jati/ kang darbé wayangan iku/ sayekti dutaning Hyang/ adarbé wayangan kalih/ darmawangsa sejatiné jasadira//

Wayangnya Arjuna/ keturunan utama saya ceritakan/ artinya bintang seperti/ dua percermian/ itu inti wayang/ yang punya wayang itu/ sesungguhnya utusan Tuhan/ punya wayang dua/ darmawangsa sebenarnya badanmu//

6. Ana déné menur tumpang/ melathi kudhupé kalih/ yekti kalap karo pisan/ kang raka tuwin kang rayi/ martabat ingkang asil/ sayekti tumpang satuhu/ déning Ki wakidiyat/ purwanya kudhupé kalih/ kalap kabèh Bandarullah Darulikram//

Adapun menur susun/ melati kuntumnya dua/ sungguh diambil manfaatnya sekali/ yang kakak serta adiknya/ martabat yang menghasilkan/ sungguh  menumpuk sesungguhnya/ oleh Ki wakidiyat/ asalnya kuntumnya dua/ diambil manfaat bandarullah darulikram//

7. Bathuk renik sun wicara/ selobog ilang poléki/ sun ngèngrèngé wong punika/ Baléwisma dimen lali/ selobog iku kaki/ dhuwit papat putihipun/ loro abangé dhudha/ putihing jet lan ulapi/ ingkang abang tembaganipun binuwang//

Batuk dahak saya bicara/ selobog hilang polanya/ saya rencanakan orang itu/ rumah biarlah lupa/ selobog itu nak/ uang empat putihnya/ dua merahnya duda/ putihnya goyang dan terhapus/ yang merah tembaganya dibuang//

8. Yekti ilang ingkang pola/ tegesé uripiréki/ ing purwanya wus katingal/ mung kanyataan kaèksi/ endi angsalmu dhingin/ sayekti pilih kang weruh/ yèn ora gurunira/ atakon angsalmu dhingin/ pasthi bubrah tan bisa mulih mring wisma//

Sungguh hilang polanya/ maksudnya hidup ini/ pada awalnya sudah kelihatan/ hanya kenyataan kelihatan/ di mana asal permulaanmu/ sesungguhnya pilih yang tahu/ jika tidak gurumu/ bertanya asal muasalmu/ pasti berantakan tidak bisa pulang ke rumah//

9. Wangsalané Kajar wisma/ kembang gèsèh ingkang warni/ kumpulna manawa ana/ déwa sulaya ing kapti/ kembang gèsèh kang warni/ cahya abang ijo biru/ wungu ireng myang pethak/ iku sulaya kang warni/ yèn wus kamil ingaran bé rububiyah//

Pertanyaannya rumah hajar/ bunga berlainan warnanya/ cahaya merah hijau biru/ ungu hitam serta putih/ itu berbeda warnanya/ jika sudah sempurna dinamakan be rububiyah//

10. Puspa lulut denwicara/ gunung malang ingulari/ suwalané padha lokna/ katanggor jaroté sami/ gunung malang ngulari/ paséban kalih puniku/ susu tengen lan kiwa/ puniku isiné sami/ mutmainah kalawan mungsuhé tiga//

Bunga selaras dibicarakan/ gunung melintang melingkari/ merontanya sama-sama dilihat/ terantuk akarnya sama/ gunung melintang melingkari/ dua balai itu/ payudara kanan dan kiri/ itu isinya sama/ mutmainah serta lawannya tiga//

11. Sami kaidan sadaya/ kang telu lawan kang siji/ mila sring daya dinaya/ tan pegat rahina wengi/ tegesé mila wardi/ kaguna bujangga luhung/ tegesé wardinila/ kang jejuluk Adam Jarwis/ bujanggané Wisnu lawan Kamajaya//

Sama gila semua/ yang tiga serta yang satu/ maka sering adu kekuatan/ tidak putus siang malam/ artinya maka makna/ berguna sastrawan mulia/ artinya makna nila/ yang bernama Adam Jarnis/ sastrawannya Wisnu dan Kamajaya//

12. Jatiné kang ran Kusuma/ sayekti Ratu Cemani/ wewangsalan Janurwédha/ cundhuké maling asekti/ dudu maling dudu sekti/ wong sanga mulih kabanjur/ yektiné karahinan/ tegesé kang maling sekti/ ki luamah amarah lawan supiyah//

Sesungguhnya yang bernama Kusuma/ sesungguhnya raja hitam/ pertanyaan ilmu janur/ bertemunya pencuri sakti/ bukan pencuri sakti/ sembilan orang terlanjur pulang/ sesungguhnya kesiangan/ artinya yang pencuri sakti/ ki luamah amarah dan supiyah//

13. Telu pisan iku padha/ kabèh pakoning Hyang Widhi/ wewangsalan si Sumbadra/ awar-awar wara èksi/ yèn weruha kang jati/ tan éman sariranipun/ tegesé si Sumbadra/ bangsa singsing ala yayi/ badra surya dadi takbiratulikram//

Tiga sekalian itu sama/ semua perintahnya  Hyang widhi/ pertanyaan Sumbadra/ pohon awar-awar cantik dimata/ jika tahu yang sesungguhnya/ tidak sayang badannya/ artinya si Sumbadra/ sebangsa macam-macam jelek/ badra itu matahari jadi takbiratulikram//

14. Dadi kéblating asalat/ yèn sira tan wruh ing wangsit/ ing manahira kangélan/ siyang dalu olah warih/ yèn ngéman sariréki/ takokna pandhita agung/ supayane olèha/ ngabdi salawasé urip/ pasrahena wau jiwa raganira//

Jadi kiblatnya salat/ jika kamu tidak tahu ilhamnya/ di hatimu kesulitan/ siang malam mengolah petunjuk/ jika sayang badan ini/ tanyalah pendeta agung/ supaya mendapatlah/ mengabdi selama hidup/ pasrahkan raga tadi//

15. Ana déné kajang tawang/ barat gung rajeng sing kaling/ tuhu wingit wisalanya/ wong agung jayèng aseti/ barat gung jatinéki/ napas patang prakarèku/ iku rajeng sekala/ mardikéngrat kang wewangi/ iya iku embanan Bathara Rama//

Adapun alasnya langit/ angin besar yang mengelilingi raja/ sungguh wingit luasnya/ orang besar tentu menang/ angin besar sesungguhnya/ ini nafas empat perkara/ raja waktu itu/ yang menguasai dunia yang mewangi/ yaitu wakil Batara Rama//

16. Mila muni kajang tawang/ iku napas sira kaki/ lejaré bumi kasapta/ wuwuné luhuring langit/ lah iya sun jarwani/ tegesé Wibisanéku/ napas kang metu lésan/ ana wewangsalan malih/ panjang kidung tumenggung mancanagara//

Maka bunyi kajang langit/ itu nafasmu nak/ terbukanya bumi ketujuh/ sesungguhnya kebesaran langit/ maka saya jelaskan/ artinya Wibisana ini/ nafas yang keluar lewat ucapan/ ada pertanyaan lagi/ panjang kidung tumenggung negara luar//

17. Suwalané béda-béda/ wong asih nora ginalih/ tegesipun kidung panjang/ tumenggung sèwu nagari/ wong kang micara ngélmi/ ingkang tabéri anembung/ mring rasa kathah-kathah/ yèn sira nora nglakoni/ iya marang pamejangé gurunira//

Pertanyaannya beda-beda/ orang baik tidak dipikirkan/ arti kidung panjang/ tumenggung seribu negara/ orang yang berbicara keilmuan/ rajin berbicara/ mengenai rasa/ jika kamu tidak melakukan/ apa yang menjadi ajaran gurumu//

18. Yekti dipun béda-béda/ kaot karep lawan bangit/ iku sira terangana/ pamejangé sang ayogi/ yèn sira sampun karip/ marang Pangéran kang agung/ yekti kerep sinala/ bédané kang maksih banget/ angandika Pangéran kang maha mulya//

Sungguh di bedakan/ terutama karip dan bangit/ kamu terangkan/ ajarang Sang guru/ jika sudah karip/ pada Tuhan Yang Maha Besar/ sungguh sering keliru/ beda yang masih banget/ Tuhan bersabda//

19. Lapal wa man jadal ngélma/ wa lam yakul yahya idi/ sing sapa wuwuh ngélmunya/ tan wuwuh ing tapaneki/ anggité pramusanip/ wahu wayakripallahu/ yekti tan pinarekan/ kitab bahwidan kang lapil/ malah-malah adoh lawan kang amurba//

Kalimat wa man ya’mal ilma/ wa lam yaqul yahya idzi/ barang siapa bertambah ilmunya/ tidak bertambah juga tapanya/ gubahan Pramusanip/ wahu wayahrifallahu/ sungguh tidak didekatkan/ dalam kalimat Kitab Bahwidan/ justru jauh pada Tuhan//

20. Wonten malih wewangsalan/ wangsalané laburjini/ kendhal toya wali branta/ sayektiné wani mati/ nora kétang wak mami/ kinarya lésan satuhu/ tegesé wong pruwita/ anggeguru dipunyekti/ dèn-tumemen anglakoni ing paréntah//

Ada pertanyaan lagi/ pertanyaan laburjinii/ air pohon kendal wali asmara/ sesungguhnya berani mati/ paling tidak saya/ diberkahi kebenaran ucapan/ arti orang berguru/ berguru dengan sungguh-sungguh/  agar serius melaksanakan perintah//

21. Rahadyan wus linggar ing tyas/ nrawang tan kéwran ningali/ tingal sirawèng wardaya/ pratignyeng murwèng kaswarih/ sah kawileting kapti/ tindak andaka tumanduk/ duk kang rama ngandika/ ngunandika anampani/ sabdanira sang tapa lir madumangsa//

Hati Raden sudah terbuka/ menerawang mudah melihat/ melihat suara dalam hati/ permulaan pada yang baik/ selalu terbawa oleh kehendak/ bertingkah laku/ saat sang ayah berbicara/ berkata menerima/ perkataan sang tapa seperti madu mangsa//

PUPUH XX
DHANDHANGGULA

1. Radèn putra nggarjita ing galih/ wignya milih-milih ing tyas lejar/ lejaring wangsal wiyosé/ wiyos kamuksan iku/ kuning kisma sura ginupit/ kawiting tyas sumrambah/ kambuh kabarubuh/ dadya wimbuh nala mekar/ karsa krasa kapercaya ciptèng galih/ lilih lantip katampan//

Raden putra senang dalam hati/ pandai memilih hati yang tenang/ keluarnya pertanyaan/ keluar kemusnahan/ tanah kuning dewa tersembunyi/ asal mula hati menjalar/ jadilah bertambah serta berkembang/ keinginan terasa terpercaya tercipta di hati/ mengendap kecerdasan//

2. Wus katampan kang rama sabdaning/ nanging tingal karacut sadaya/ tan kawawang kamuksané/ nengena tan winuwus/ ingkang lagya sujarwèng siwi/ genti kang winursita/ putranya sang wiku/ prajanéng Garbawasita/ langkung wasis Jawa Arab pan undhaki/ remen langkung utama//

Perkataan sang ayah sudah diterima/ tapi melihat terurai semua/ tidak terlihat hilangnya/ tenangkanlah tanpa bicara/ yang sedang menerangkan pada anaknya/ ganti yang dibicarakan/ putra sang guru/ kerajaan di Garbawasita/ pintar terutama ilmu Jawa dan Arab/ senang lebih utama//

3. Remenané wau radyan pekik/ kang kitab mupibsibabul iman/ mantek lawan juwahiré/ myang tapsir bakrulaut/ munabihat lan kitab bahur/ tuwimakyatum akram/ tan kéwran ing kayun/ kayungyung agyan sabilah/ radèn putra tatak limpat wignya trampil/ mumpuni ing aguna//

kesenangan Raden Bagus/ pada kitab Mufibsibabul iman/ membaca juwahir/ serta tafsir Bakrulaut/ munabihat dan kitab bahur/ tuwimakyatum akram/ mudah mengerti/ tertarik pada kehendak Tuhan/ Raden putra sangat pandai/ ahli dalam menggunakan//

4. Kèhing guna kulina kawilis/ myang curiga tan ana kawangwang/ saking landhepé galihé/ radèn wewanginipun/ apeparab langkung prayogi/ aran Adikusuma/ bagus tyasnya alus/ cahya semu jo sumrambah/ kedhèp liyep pamulu meles amanis/ pantes branta Hyang Suksma//

Banyak kegunaan tak bisa terhitung/ serta keris tidak kelihatan/ begitu tajam hatinya/ nama raden sampai terkenal/ namanya begitu baik/ bernama Adikusuma/ yang tampan berhati lembut/ wajahnya berwarna kehijauan terang/ mata agak bundar dan hitam manis/ pantas disukai oleh Hyang Suksma//

5. Duk samana kapiting panggalih/ amiling ing surasané kitab/ nggoning sastra trisulahé/ radèn kéwran ing kayun/ wus sadalu tan angsal guling/ osiking tyas mangkana/ paran tegesipun/ lungguhé tri dasa sastra/ lamun ora séba marang rama sang yogi/ tan kena pinandika//

Suatu hari sedang bersedih hati/ teringat pada isi kitab/ tempat ajaran tiga senjata/ Raden susah hati/ semalaman tidak bisa tidur/ hati yang gelisah/ apa maksudnya/ maksud tiga belas ajaran/ karena tidak menghadap kepada Ayah sang guru/ susah dinasehati//

6. Déné amuni kitab tajuwid/ éwuh temen nggon ingsun micara/ rahadyan nulya lumèngsèr/ sabda mring ramanipun/ kunèng gantya ingkang lumaris/ Radèn Pulanggupita/ putra Purwacatur/ semana lagya pinarak/ pan kasaru praptané kang para ari/ anulya ingacaran//

Adapun bunyi Kitab Tajwid/ susah sekali saya bicara/ Raden segera turun/  bicara pada ayahnya/ lalu berganti lembut/ Raden Pulanggupita/ putra Dari Purwacatur/ saat itu sedang duduk/ tiba-tiba datang adik-adiknya/ segera berkumpul//

7. Wusnya tata dènira alinggih/ nabda manis Dyan Pulanggupita/ yayimas ta kadingarèn/ pinarak dalu-dalu/ baya ana karya kang gati/ pra ari matur nembah/ katri pisan matur/ nalika pra samya séba/ marang rama déné ta kirang sakedhik/ tegesé bangsa wayang//

Setelah menata cara duduk/ berkata manis Raden pulanggupita/ adikku kebetulan sekali/ datang malam-malam/ ada keperluan apa/ adik-adiknya menghormat/ ketiga adik bicara bersama/ saat kami menghadap/ ayah adapun kurang sedikit/ arti dari wayang//

8. Dèrèng jinarwa pan selak malih/ ngandika Radyan Pulanggupita/ yayi ing nusatarané/ paran karsamu kulup/ prayogané sébaa yayi/ dhingin padha dinukan/ kang manah kasusu/ matur Radèn Surènggana/ nggih prayogi aséba mring rama mangkin/ rama tyasé wus lejar//

Belum dijelaskan maksudnya ganti/ Raden Pulanggupita berkata/ adikku yang ada semua/ apa keinginanmu/ lebih baik menghadaplah adikku/ yang pertama dimarahi/ hatinya gundah/ Raden Surènggana berkata/ lebih baik nanti menghadap Ayah/ kini hatinya sudah tenang//

9. Pan wus rembag aturé pra ari/ putra catur pan wus lumaksana/ samarga nggarjitèng tyasé/ nengena kang winuwus/ putra catur ingkang lumaris/ gantya kang winursita/ ingkang lum asantun/ Rahadyan Jayakusuma/ tan kawarna ing marga dhépok wus prapti/ sang tapa nuju lenggah//

Setelah adik-adiknya selesai berembuk/ keempat orang itu berjalan/ sama-sama bergembira hati/ diamkan yang berbicara/ putra empat yang lembut/ ganti yang dibicarakan/ yang sopan/ Raden Jayakusuma/ tak berapa berapa lama sudah sampai di depan rumah/ Sang Tapa menyambut//

10. Putra kalih ingkang munggèng arsi/ pan kasaru ingkang putra prapta/ ki sèh alon ing wuwusé/ tiwikrama nak ingsun/ kakangira pan iku prapti/ radyan kalih tumedhak/ kang raka pinethuk/ Rahadyan Jatikusuma/ mangenjali sang tapa ngandika aris/ kulup sira lungguha//

Putra kedua yang punya keinginan/ sebab tiba-tiba datang putranya/ Ki Sèh pelan berkata/ anakku tiwikrama/ kakakmu itu yang datang/ kedua putra turun/ sang kakak dijemput/ Raden Jatikusuma/ menyembah Sang Tapa berkata pelan/ anakku duduklah//

11. Radèn putra gupuh angabekti/ putra kalih manembah ing raka/ wus tata palungguhané/ putra garba amuwus/ déné parengrengingsun kalih/ néng arsané sang tapa/ kang rayi umatur/ kangmasing mangké kawula/ pan pinuju anuwun jarwa sang yogi/ sakathahé wangsalan//

Raden putra segera menghormat/ kedua putra menghormat pada kakaknya/ setelah duduk/ putra Garba berkata/ adapun kebaikan kalian berdua/ dihadapan Sang Tapa/ si adik berkata/ kakakku nanti saya/ akan meminta penjelasan Sang Guru/ sebanyak pertanyaan//

12. Lon ngandika risang mahayekti/ kadingarèn radèn kapat pisan/ padhang basuki praptané/ kang putra matur nuwun/ pan kapundhi sabda sang yogi/ Ki Sèh Angabdulsalam/ pangandikanya rum/ éh kulup apa na karya/ déné gati praptanta ingsun tingali/ radèn matur wotsekar//

Pelan ucapan Sang Guru/ kebetulan sekali kalian berempat/ datang dengan selamat/ sang putra berterima kasih/ atas perkataan Sang Guru yang terhormat/ Sèh Abdulsalam/ perkataannya harum/ ada keperluan  apa kalian/ saya lihat sepertinya kedatangan kalian penting sekali/ Raden berkata pelan//

13. Mila ulun caos sang ayogi/ nyuwun jarwa sasmitaning wayang/ kados pundi ing wejangé/ ringgit satunggalipun/ kajarwakna sawiji-wiji/ ulun ayun uninga/ ing sajatinipun/ sang tapa mèsem ngandika/ lamun sira arep wruh jati ning ringgit/ kanthen tan pisah sira// 

Untuk itu saya menghadap Sang Guru/ bagaimana pelajaran/ wayang dan sebagainya/ jelaskan satu-persatu/ hamba mohon diberitahu/ sesungguhnya/ Sang Tapa tersenyum berkata/ kalau kamu ingin tahu sesungguhnya wayang itu/ teman tak bisa kamu//    

PUPUH XXI
K I N A N T H I

1. Wayang kathah warnanipun/ kumpulé naming kekalih/ ki dhalang kalawan wayang/ dhalangé amat kakiki/ wayang iku warna-warna/ keliré jasadireki//

Wayang itu banyak jenisnya/ ketika kumpul hanya dua/ yaitu dalang dan wayang/ dalangnya bernama Ahmad hakiki/ wayangnya bermacam-macam/ layar sesungguhnya jasadnya//

2. Déné baléncong kulup/ cahya insan kamil yekti/ kothaké ingkang pratéla/ ing jro iku warna-warni/ panggonané jasadira/ getih wulu kulit daging//

Sementara lampunya/ cahaya insan kamil/ kotaknya yang menerangkan/ jika di dalamnya itu beraneka macam/ tempat jasadnya/ darah bulu kulit dan daging//

3. Otot balung lawan sungsum/ kang putra umatur malih/ tegesé satunggal-tunggal/ ringgit ingkang warni-warni/ kang rama alon ngandika/ kéhing wayang sun wiwiti//

Otot tulang dan sungsum/ muridnya berkata lagi/jelaskan satu persatu/ wayang yang bermacam-macam/ sang rama pelan berkata/ banyaknya wayang saya mulai//

4. Pandhawa wiwitanipun/ lelima kathairèki/ pambarep ran Darmawangsa/ dumunung jasadirèki/ darma baé barang polah/ nglakoni préntahing batin//

Dimulai dari Pandawa/ jumlahnya lima/ paling sulung bernama Darmawangsa/ tempatnya jasad/ darma berarti kelakuan/ untuk melaksanakan perintah batin//

5. Darmawangsa sang aprabu/ darbé ari jalu pekik/ wasta Radén Bimasetya/ radèn jejuluknya kaki/ ingkang dhingin Bimasetya/ Werkudara kaping kalih//

Darmawangsa sebagai raja/ mempunyai adik/ bernama Raden Bimasetya/ julukannya Raden/ pertama Bimasetya/ kedua Werkudara//

6. Brantaséna kaping telu/ tegesé sawiji-wiji/ mulané ingaran Bima/ béné rububiyah singgih/ mimé arimi mukamat/ jroning rububiyah singgih//

Ketiga Brantasena/ saya terangkan satu-satu/ disebut Bima/ Be berarti derajat rububiyah/ mim berarti Muhammad/ letaknya di dalam derajat rububiyah//

7. Rahadyan busananipun/ polèng bang bintulu asri/ tegesé polèng bintala/ iku awasena kaki/ ingkang aran rububiyah/ kèhing cahya warni-warni//

Pakaian raden/ merah biru kotak-kotak terlihat indah/ kotak-kotak biru/ berarti amatilah/ yang bernama rububiyah/ banyak cahaya yang berwarna-warni//

8. Jroning rububiyah iku/ isi Mukamad kakiki/ mila aran Werkudara/ bangsa uwor wus ngarani/ dara dumuning lintang/ sejatiné insan kamil//

Di dalam rububiyah/ berisi Muhammad hakiki/ dinamakan Werkudara/ werku berarti bercampur/ Dara tempatnya bintang/ sesungguhnya insal kamil//

9. Pamoré kawula ratu/ yèn wus miyos insan kamil/ kitab usul kang micara/ idamungali mukamri/ tatkala sira uninga/ kaya upamané sasi//

Campurnya rakyat-raja/ jika telah lewat insan kamil/ kitab yang berbunyi Izamul alimu amri/ ketika kamu tahu/ perumpamaan seperti bulan//

10. Déné ashadu puniku/ mangka seksinira kaki/ mila aran Bratasèna/ bangsa branta dèn kédani/ marang wong kang ahli nembah/ sinung Mukamad kakiki//

Ashadu itu/ menjadi saksinya/ maka dinamakan Brantasena/ branta berarti disenangi/ oleh orang yang ahli berdoa/ anak Muhamad hakiki//

11. Rahadyan malih jejuluk/ Tandhayuda kang wewangi/ sakathahé wong kang lara/ yèn ningali Bimasekti/ yèn sira uwis waspada/ tandha yèn sira ngemasi//

Murid lainnya bernama/ Tandhayuda yang harum/ banyak orang yang sakit/ kalau melihat Bimasakti/ jika kamu waspada/ itulah tanda kamu mulia//

12. Werkudara sing abagus/ darbé ari jalu pekik/ awasta Radèn Janaka/ rahadyan kathah kang nami/ Arjuna lawan Janaka/ Jenawi lan Nirapeksi//

Werkudara mempunyai adik/ bernama raden janaka/ dia punya banyak sebutan/ Arjuna dan Janaka/ Jenawi dan Nirapeksi//

13. Tegesé Arjuna iku/ bangsa ar puniku warih/ juna kareping manungsa/ anuduhaken kang lapil/ al insanu lapalira/ siruhuwan nasirihi//

Arjuna berarti/ Ar itu air/ juna berarti keinginan manusia/ menunjukkan lapal/ al insanu/ siruhuwan nasirin//

14. Utawi manungsa iku/ kabèh duwé rasa iki/ pan rasaningsun sadaya/ Janaka dunungé singgih/ juna kareping manungsa/ katimbalaning Hyang Widhi//

Atau manusia itu/ punya rasa/ sebab rasa saya/ janaka itu tempatnya derajat/ juna itu kehendak manusia/ untuk memanggil Tuhan//

15. Karepira karepipun/ jenawi maknané sami/ pramilané sang Arjuna/ anganggo lanang sejati/ anganggo lananging jagad/ kèh wanodya dendhéwéki//

Keinginanmu keinginannya/ Jenawi maknanya juga sama/ maka sang Arjuna/ sebagai pria sejati/ sebagai satu-satunya pria sejati di dunia/ banyak wanita disendirikan//

16. Nanging wonten wadonipun/ tan kena pisah sakedhik/ kalawan Naréndra Krésna/ kang kekutha Dwarawati/ tegesé kang aran Krésna/ sayekti ratu cemani//

Tapi ada wanitanya/ tidak bisa pisah sedikitpun/ dengan Raja Kresna/ dari kota Dwarawati/ artinya yang disebut Kresna/ sesungguhnya raja hitam//

17. Ireng kulit dagingipun/ balung sungsum lawan getih/ prasamya ireng sadaya/ iku ulatana kaki/ jatiné kang aran Krésna/ kang jejuluk Adam Jarnis//

Hitam kulit dan dagingnya/ tulang sumsum dan darah/ sama-sama hitam semua/ itu lihatlah nak/ sesungguhnya yang disebut Kresna/ yang bernama Adam Jarnis//

18. Krésna embané Wisnu/ Wisnu teksih angembani/ yekti embanan Arjuna/ iku sira dèn-patitis/ sira Rahadyan Janaka/ arinya jalu kekalih//

Kresna wakilnya Wisnu/ Wisnu masih mewakilkan/ yaitu perwakilan Arjuna/ itu kamu perhatikan/ kamu raden Janaka/ adiknya kedua pria//

19. Nakula Sadéwa bagus/ kembar warnanira pekik/ bangsa Nakula Sadéwa/ dumunung paésan kalih/ sayekti nora sulaya/ sami warnanira pekik//

Sibagus Nakula Sadewa/ kembar rupanya bagus/ bangsa Nakula Sadewa/ bertempat di dua cermin/ sungguh tidak berbeda/ sama rupanya bagus//

20. Darmawangsa sang aprabu/ akrama Wara Drupadi/ tegesé Wara Drupada/ bangsa wara sasab kahi/ Drupadi idering badan/ sasabé suksmanajati//

Darmawangsa sang raja/ menikahi Wara Drupadi/ maksudnya wara Drupadi/ maksud wara itu selimut kain/ Drupadi sekelilingnya tubuh/ selimutnya jiwa sejati//

21. Nyawa sukma lawan nepsu/ iku sasabé kang jisim/ sira Radyan Werkudara/ akrama Wara Arimbi/ sang retna putraning ditya/ suprandéné den kramani//

Nyawa sukma dan nafsu/ itu selimutnya tubuh/ kamu raden Werkudara/ menikahi wara Arimbi/ sang putri anaknya raksasa/ meski begitu dinikahi//

22. Tegesé kang aran diyu/ nepsu luamah sayekti/ nepsu iku apeputra/ Malaékat Kurubini/ mila dunungé kang garwa/ sareng surupé yen lalis//

Maksud dinamakan raksasa/ sesungguhnya nafsu luamah/ nafsu itu berputra/ malaekat Kurubini/ maka tempatnya istri/ bersamaan terbenamnya kalau pergi//

23. Rahadyan Janaka wau/ adarbé garwa kekasih/ kang dhingin Wara sumbadra/ ping kalih Wara Srikandhi/ tegesé Wara Sumbadra/ bangsa wara tutup kaki//

Raden Janaka tadi/ mempunyai istri tercinta/ yang pertama wara Sumbadra/ kedua wara Srikandi/ maksudnya wara Sumbadra/ namanya wara itu penutup badan//

24. Kang bangsa badra puniku/ badra surya jatinéki/ yektiné srengéngé ika/ pangliweraning Hyang Widhi/ pratéla iku kang nyata/ sejatiné insan kamil//

Yang namanya Badra itu/ badra itu cahaya nyata ini/ matahari itu/ mata hati  Tuhan/ sesungguhnya jelas itu yang nyata/ insan kamil sesungguhnya//

25. Bangsa Srikandhi puniku/ bangsa sri iku pan kalih/ liring kandhi iku wadhah/ atiné manungsa yekti/ iku embananing suksma/ suksma embananing urip//

Namanya Srikandi itu/ namanya sri itu dua/ maksudnya kandhi itu tempat/ hatinya manusia sungguh/ itu perwakilannya jiwa/ jiwa perwakilannya hidup//

26. Yudhistira sang aprabu/ darbé putra jalu pekik/ wasta Radèn Pancawala/ panca lelima sejati/ wala iku atinira/ putrané Yudhistira ji//

Yudistira sang raja/ punya anak lelaki bagus/ bernama raden Pancawala/ panca itu kelima sejati/ wala itu hatinya/ anak Yudistira satu//

27. Rahadyan Bima sesunu/ jalu warnanira pekik/ wasta Radèn Gathutkaca/ rahadyan dipunjuluki/ kang dhingin kacanagara/ Gathutkaca kaping kalih//

Raden Bima berputra/ pria wajahnya tampan/ bernama raden Gathutkaca/ raden dijuluki/ yang pertama kacanegara/ Gathutkaca yang kedua//

29. Kacanagara dumunung/ bangsa kaca wus ngarani/ nagara ingaran jasad/ tetengeran rusaknéki/ lamun jaya yudanira/ sayekti sampun kaèksi//

Kacanegara tempatnya/ namanya kaca sudah menyebutkan/ negara dinamakan jasad/ tandanya ini rusak/ kalau menang perangnya/ sungguh sudah tahu//     

30. Gathutkaca dunungipun/ angin napas ingkang yekti/ yen sira ayun uninga/ marang sanak bareng lahir/ napas pan egeng santosa/ rina wengi dèn kapanggih//

Gathutkaca asalnya/ angin nafas yang nyata/ jika kamu hendak mengerti/ pada saudara saat lahir/ nafas karena besar sejahtera/ siang malam ditemui//

31. Rahadyan busananipun/ klambi ntakusumanéki/ bisa mabur tanpa elar/ talumpah madu kacremin/ luput sarik lawan tulah/ sajatiné Makdum Sarpin//

Raden pakaiannya/ baju antakusuma ini/ bisa terbang tanpa sayap/ madu  kesenangan/ terhindar murka tuhan/ sesungguhnya makdum sarpin// 

PUPUH XXII
P O C U N G

1. Sekar pocung mangsuli caritanipun/ sirnaning Pandhawa/ pan kabèh dèrèng ginupit/ Radèn Parta peputra Angkawijaya//

Tembang pocung menjawab ceritanya/ hilangnya Pandawa/ karena semua belum digubah/ Raden Parta berputra Angkawijaya//

2. Tegesipun Angkawijaya puniku/ angka iku akal/ wijaya menang tur becik/ pada kawan catur kathahé Pandhawa//

Maksudnya Angkawijaya itu/ Angka berarti akal/ Wijaya berarti menang serta baik/ sama dengan keempat jumlah Pandawa//

3. Ingkang sepuh Badranaya wastanipun/ badra iku surya/ naya ulat sang Hyang Rawi/ tegesipun kaki pawayanganira//

Yang tertua bernama Badranaya/ Badra itu berarti matahari/ Naya itu rupa sang Hyang Rawi/ itulah arti wayangnya//

4. Pramilané Ki Semar tangguhé éwuh/ dèn arani lanang/ rupané kaya pawèstri/ kuncung  bocah wujudé kaya wong tuwa//

Maka status Ki semar itu membuat susah/ disebut laki-laki/ mukanya seperti wanita/ kuncung seperti bocah tapi wujudnya sudah tua//

5. Sapa wongé amanggihi ipénipun/ wewanganira/ kang jejuluk Makdum Sarpin/ pasthi sinang duwé panakawan Semar//

Siapa saja yang bertemu saudaranya/ batasannya/ bernama Makdum sarpin/ pasti punya panakawan Semar//

6. Milanipun isiné wayangan iku/ pasthiné yèn béda/ pangkat-pangkat kang ndarbéni/ lamun raré rupané pan kaya bocah//

Maka isinya pewayangan itu/ pasti berbeda-beda/ derajat yang dipunyai/ kalau anak kecil wajahnya juga seperti anak kecil//

7. Yèn wong tuwa rupané kaya wong sepuh/ kang darbé wanita/ rupané kaya pawèstri/  kawijaya sinupatan déning Semar//

Jika orang tua wajahnya juga seperti orang tua/ yang punya wanita/ rupanya seperti wanita/ kemenangan pujangga disumpah oleh Semar//

8. Angidoni marang ing kekuncungipun/ nadyan kaki sira/ angidoni Makdum Sarpin/ pasthi béka ing bénjang sakaratira//

Meludah di kuncung Semar/ meskipun kamu/ hanya meludah Makdum Sarpin/ pasti mendapat kesusahan menjelang ajal//

9. Putra Semar nala Garèng ingkang sepuh/ nala atinira/ basa Garèng iku gering/ yèn wus gering wetuné gampil kewala//

Putra Semar tertua yaitu Nala Gareng/ Nala berarti hatinya/ gareng berarti kurus/ kalau sudah kurus keluarnya gampang//

10. Jebal-jebul si Kanthong Bolong kang metu/ yekti warna-warna/ lurah Bagong kang ginupit/ basa Bagong iku ngagungaken lampah//

Ternyata yang keluar si kantong sobek/ jelas bermacam-macam/ lurah Bagong yang dikarang/ namanya Bagong itu berarti membesarkan langkah//

11. Yèn wus agung lelampahanira kulup/ pasthi yèn kapanggya/ lawan panakawanéki/ nadyan aprang sayekti pilih kang nangga//

Kalau sudah besar jalannya anak/ pasti akan ketemu/ panakawannya/ meski berperang sesungguhnya pilih yang akrab dengan tetangga//

12. Radèn putra matur mring rama sang wiku/ milané Pandhawa/ amungsuh Kurawa sekti/ sirna larut kang rama alon ngandika//

Raden putra bicara pada sang pertapa/ makanya Pandawa/ melawan Kurawa yang sakti/ bisa kalah sang guru dengan pelan berkata//

13. Adhuh-adhuh juwet temen anak ingsun/ iku dènwaspada/ mengko sira sun tuturi/ Kurawéku retune ran Suyudana//

Sungguh sempit pikiranmu nak/ itu diwaspadai/ nanti kamu saya ceritakan/ raja Kurawa itu bernama Suyudana//

14. Kèh wadyané Suyudana sang aprabu/ wadya kang prawira/ kang sun tuturaken dhingin/ ragadénta nateng Karna Prabu Salya//

Banyak sekali prajurit Raja Suyudana/ prajurit yang perwira/ saya ceritakan pertama/ Prabu Salya adalah raja di Ragadenta//

15. Jayajatra lawan Bisma sang awiku/ lawan Resi Durna/ angukuhi Ngastinéki/ sun jarwani dunungé satunggal-tunggal//

Jayajatra dan Bisma Sebagai pendeta/ serta Resi Durna/ memperkuat astina/ saya terangkan artinya satu persatu//

16. Tegesipun Suyudana sukma luhur/ nagri ing Astina/ balé akir jaman yekti/ kang rinebut déning Parta lawan Bima//

Suyudana berarti jiwa luhur/ negara di Astina/ tempat akhir jaman nyata/ yang direbut oleh Parta dan Bima//

17. Sri Naréndra guru nata bala ratu/ nagri ireng jenar/ nagri abang nagri putih/ sadayéku kabawah nagri Ngastina//

Sang raja segala raja diraja/ negara hitam kuning/ negara merah negara putih/ semuanya dibawah kerajaan Astina//

18. Kutha Wangga yekti kuning kuthanipun/ ratuné ran Karna/ sayekti lawanging kuping/ Jayajatra kuthané Sindukalangan//

Kota Wangga sungguh kuning kotanya/ rajanya bernama Karna/ sebetulnya gerbangnya telinga/ Jayajatra ibukotanya Sindukalangan//

19. Tegesipun Jayajatra iku kulup/ jaya kang winenang/ Sindukalangan kang nagri/ ngubengaken napas mring badan sadaya//

Maksud Jayajatra itu nak/ Jaya itu yang berwenang/ Sindukalangan yang negara/ berarti mengatur nafas keseluruh tubuh//

20. Naténg Salya ing Mandraka prajanipun/ tegesé punika/ sukma purba dadi pikir/ ing Mandraka kang dadi pasusuhira//

Kerajaan Salya beribukota Mandraka/ maksudnya itu/ jiwa sejati yang menjadi akal/ di Mandraka menjadi sarangnya//

21. Milanipun aji Candhabirawéku/ kagunganing Salya/ tatkalanira nimbali/ Makdum Sarpin sinorog saking pangucap//

Maka ajian Candrabirawa itu/ kepunyaan Salya/ ketika memanggil/ makdum sarpin dibuka dari pengucapan//

22. Pesthi kabul wonten malih kang winuwus/ pandhita satunggal/ kang kekutha Ngatas Angin/ ajejuluk sang tapa Pandhita Durna//

Pasti terkabul ada lagi yang dibicarakan/ salah satu pendeta/ di kota Atas Angin/ bernama sang pertapa pendeta Durna//

23. Tegesipun Dhanyang Durna kang sun tutur/ nepsu mutmainah/ maras nagri Ngatas Angin/ tegesipun napas kang medal gerana//

Maksud pendeta Durna yang saya ceritakan/ nafsu mutmainah/ menempati negara Atas Angin/ artinya nafas yang keluar dari hidung//

24. Duk ing kuna sang nata kalangkung kukuh/ nagri ing Astina/ ginebag mring wong Pandhawi/ tegesipun iku kathahing sujalma//

Dulu kala sang Raja amat kuat/ kerajaan di Astina/ dipukul oleh orang Pandawa/ artinya itu banyaknya manusia//

Tamat.

SERAT SULUK NGABDULSALAM (Pupuh VIII – XV)


PUPUH VIII
P O C U N G

1. Radèn kasrah kalangkung padhang tyasipun/ wonten malih prapta/ kang kekutha Ngatas Angin/ ajejuluk Rahadyan Purwagupita//

Raden berserah lebih terang hatinya/ lalu ada lagi yang datang/ yang tinggal di kota Atas Angin/ bernama Raden Purwagupita//

2. Langkung wignya rahadyan warnanya bagus/ putus ing sasmita/ titi tatag tanggon trampil/ datan kéwran nampani préntahing rama//

Sangat pandai juga raden yang tampan/ pandai dalam pertanda/ teliti tegas teguh trampil/ mudah menerima perintah dari ayahnya//

3. Pukul kalih siyang wayahnya pinuju/ gya marek kang rama/ majeng sami mangenjali/ praptèng arsa ngandika Sèh Ngabdulsalam//

Pukul dua siang saat yang dituju/ segera menghadap sang ayah/ maju bersama menyembah/ datang kehadapan Seh Abdulsalam berkata//

4. Apa anggér siyang prapta ngarsaningsun/ rahadyan tur sembah/ rama kawula miyarsi/ lapalipun kang kitab Makyatumakram//

Ada apa siang ini datang kehadapaanku/ putranya memberi hormat/ saya mohon diberitahu/ ucapannya Kitab Makyatumakram//

5. Wicarané pitung prakawis winuwus/ dat kalawan sipat/ asma apngalira nenggih/ ping pituné iman tokit lan makripat//

Isinya ada tujuh perkara disebutkan/ dat dan sifat/ yaitu asma apngalnya/ yang ketujuh iman tauhid dan makripat//

6. Ingkang pundi dunungé satunggalipun/ kula yun uninga/ sang tapa ngandika aris/ anak ingsun nora kaya yèn bocaha//

Di mana saja letaknya satu persatu/ saya hendaknya diberitahu/ Sang Tapa pelan berkata/ anakku janganlah seperti bocah//

7. Basa edat iku wujudira kulup/ saisining jagad/ ana gedhé ana cilik/ wujudipun ingaranan dat sadaya//

Dat itu sesungguhnya wujudmu/ seisi dunia/ ada besar dan kecil/ wujudnya dinamakan Dat semua //  

8. Bangsa sipat ingkang rupanira wujud/ pasthi rupa-rupa/ ana ala ana becik/ ana asor ana unggul ana cendhak//

Sifat yang ujudnya kamu/ pasti berbeda-beda/ ada buruk dan baik/ ada kalah dan menang dan ada pendek//

9. Sining bumi rupa-rupa warnanipun/ wenéh rupa jalma/ pitik iwén kang kumelip/ warna-warna apa déné sato kéwan//

Isi dunia bermacam-macam wujudnya/ apa lagi rupa manusia/ ayam-ayam yang berkilau/ bermacam-macam seperti halnya hewan//

10. Basa asma sayekti jenengé wujud/ sami jenengira/ iku panggawéné sami/ liya jeneng nora sami karyanira//

Asma itu sesungguhnya nama wujud/ namanya sama/ pembuatannya sama/ beda nama tidak sama pekerjaannya//

11. Basa iman yekti pangéstuning kalbu/ mring kang Maha Mulya/ nora duwé tingal kalih/ anging Allah kang amurba amisésa//

Iman sesungguh restunya hati/ pada Tuhan Mulia/ tidak punya sepasang mata/ hanya Allah yang menguasai dunia//

12. Basa tokit tunggal ing kajaténipun/ ingsun lawan sira/ saisining jagad kabir/ kabèh iku pan tunggal kajaténira//

Tauhid itu satu sesungguhnya/ saya dan kamu/ seisi alam dunia/ semuanya itu sesungguhnya cuma satu//

13. Nora nana kang wujud loro tetelu/ pasthi mung satunggal/ nyamadi isining bumi/ kabèh iku kasamadèn Si datulah//

Tidak ada yang berwujud dua atau tiga/ pasti hanya satu/ yang memberkati dunia seisinya/  seluruhnya diberkahi Dat Allah//

14. Tegesipun makripat puniku lungguh/ kéhing rupa-rupa/ awit bisa muna-muni/ kawruhana sangkané polah lan tingkah//

Artinya makripat itu/ tempat yang beraneka ragam/ sebab bisa berbicara/ ketahuilah asalnya polah tingkah//

15. Dènnya waspada sangkané polah tingkah/ tuwin sining jagad/ yèn sira nora udani/ Islam lahir kapir batin kadya Cina//

Agar diwaspadai asalnya polah tingkah/ serta isi dunia/ jika kamu tidak tahu/ lahirnya Islam batinnya kafir seperti orang Cina//

16. Sira kaki dènénget sangkaniréki/ puji sembahira/ weruha ingkang nampani/ apa déné kang amuji kang anembah//

Harap kamu ingat asalnya/ sembah dan pujimu/ tahu siapa yang menerima/ sama halnya yang memuji dan menyembah//

17. Remé nétra turuné ingkang winuwus/surupé dènawas/ saparané wong angimpi/ nanging ésuk weruha paraning pejah//

Terpejamnya mata tidurnya yang diceritakan/ diwaktu sore diwaspadai/ tempat dituju orang mimpi/ tapi esoknya tahu-tahu mati//

18. Yekti tunggal kang nampani puji iku/ kang mundhut mring sira/ kang sinembah kang pinuji/ kang adhaton anéng nagri Bandarulah//

Hanya satu yang patut menerima pujian/ yang mengambil kamu/ yang disembah dan dipuji/ istananya bertempat di negeri Bandarullah//

19. Upamané salatira iku kulup/ yèn takbir ta sira/ dènawas sajroning takbir/ dènnya mandeng néng lapal Allahu Akbar//

Misalnya salat kamu/ saat kamu takbir/ diwaspadai sewaktu takbir/ agar melihat ucapan Allahu Akbar//

20. Yèn wis katon anéng sajroning lapal hu/ iku kawruhana/ kang sinembah kang pinuji/ salawasé sira putus anéng dunya//

Jika sudah tahu makna ucapan ha/ itu pahamilah/ yang disembah dan dipuji/ selamanya kamu  pintar di dunia//

21. Apané ta panutanira yèn lampus/ yèn sira tan wruha/ marang sasmita puniki/ sayektiné durung aran wong utama//

Apa yang kamu turuti jika mati/ jika kamu tidak tahu/ pada isyarat ini/ sebenarnya belum dinamakan orang utama//

22. Angandika Pangèran kang maha luhur/ al insanu lapal/ siruhu wanafsirihi/ tegesipun manungsa iku sadaya//

Perkataan Tuhan yang Maha Besar/ ucapan al insanu/ siruhu wanafsirih/ maksudnya semua manusia itu//

23. Duwé rasa pan rasaningsun sadarum/ wus telas sadaya/ akal budi iman pikir/ mosikipun saking jroning Bandarulah//

Punya rasa serta perasaan semua/ telah habis semua/ akal budi iman dan fikiran/ geraknya berasal dari Bandarullah//

24. Lan malihé sira ngawruhana kulup/ lungguhé Patékah/ bis bumbuné lungguh iki/ mil rasa rahman rahim lungguhanira//

Dan ganti mengertilah kamu nak/ Kedudukan al fatekah/ bis itu bumbunya asal ini/ mil itu sebenarnya rasa rahman rahim asalnya//

25. Sayektiné dadi paningalmu kulup/ alkamduripira/ lilahi cahyamu kaki/ rabil alamin puniku nyawa napas//

Sebenarnya jadi penglihatanmu/ alhamdu itu hidupmu/ lillah berarti cahayamu/ rabil alamin itu nyawanya nafas//

26. Rahman rakim lungguhira luwih éwuh/ maliki ing dhadha/ yomidin lungguhiréki/ ing jejantung iyaka lungguhé grana//

Lebih susah arti rahman rahim/ maliki ada di dada/ letaknya yaumidin/ ada di jantungmu iyaka tempatnya di hidung//

27. Kanakbudu ing padharan lungguhipun/ wa iyaka ika/ nastangin baunya kalih/ pan ikhdinas pan dadi saksentilira//

Kanakbudu tempatnya diperut/ wa iyaka itu/ nasta’in tempatnya di kedua bahu/ ikhdinas tempatnya di pangkal lidah//

28. Kang siratal dadi ilatira kulup/ mustakim punika/ ula-ula dadi niki/ lungguhipun lapal siratal ladina//

Siratal jadi lidahmu/ mustakim itu/ tempatnya di tulang belakang/ tempatnya lafal siratal ladina//

29. Ingkang keteg angata budiniréku/ ngalihim tahiya/ pan dadi pancering ati/ kang kairil pan dadi ulesing manah//

Lafal anamta jadi akalmu/ alaihim itu/ pusatnya hati/ kairil itu simpulnya hati//

30. Mahlubikung sayekti dadi rempelu/ ngalihim punika/ lungguhing wentis kekalih/ walabdolin sayekti dadi panadha//

Maghlubikun sebenarnya jadi empala/ alaihim itu/ tempatnya di kedua paha/ walab dalin sesungguhnya jadi pengucap//

31. Amin iku pan dadi panrima tuhu/ wus telas sadaya/ kabèh dumunung siréki/ pramilané salat tan kena tininggal//

Amin itu jadi penerima nyata/ telah selesai semua/ semuanya kembali pada kamu/ karena itu salat tidak boleh ditinggal//

32. Krananipun surat Patékah puniku/ tan kena tininggal/ sadanguné maca iki/ angarani marang badané sadaya//

Sebab surat Al Fatekah itu/ tidak boleh ditinggal/ setelah membaca surat ini/ mengingatkan pada tubuh kita//

33. Dèn waspada marang sampurnaning ngélmu/ pisah kumpulira/ anéng jroning salat iki/ jroning salat iku pan patang prakara//

Waspadalah terhadap sempurnanya ilmu/ pisah kumpulnya/ ada dalam salat/ dalam salat itu ada empat perkara//

34. Saréngaté sun tuturaken karuhun/ wawacané lisan/ déné tarékaté kaki/ sakathahé nggénira maca Patékah//

Syariatnya sudah saya terangkan sebelumnya/ bacaannya secara lisan/ adapun tarekatnya/ sebanyak-banyaknya kamu membaca Al fatekah//

35. Lungguhipun ingaran tarékat iku/ kakékat punika/ dunungé ingsun jarwani/ deging salat émuta alip punika//

Tempatnya disebut tarekat itu/ hakekat itu/ asalnya saya terangkan/ sewaktu salat ingatlah pada huruf alif//

36. Aja duwé ngrasa urip salat kulup/ yèn rukuk émuta/ kurup lam awal puniki/ aja ngrasa sira duwé solah tingkah//

Jangan merasa hidup salatmu/ jika rukuk ingatlah/ huruf lam awal itu/ jangan kamu merasa sudah melaksanakan//

37. Yèn asujud émuta lam akir iku/ aja sira ngrasa/ duwé rasa lawan osik/ yèn alungguh aksara hé dipuncetha//

Jika sujud ingatlah lam akhir/ jangan kamu merasa/ sudah punya rasa dan kata hati/ huruf ha diperjelas//

38. Aja ngrasa sira duwé jisim iku/ sadaya paésan/ kabèh kagungané Widhi/ makripaté sun jarwani kang tétéla//

Jangan merasa kamu punya badan/ semua cermin/ semua kepunyaan Tuhan/ makripatnya saya terangkan dengan jelas//

39. Wus tinutur ngulihken mring asalipun/ bumi angin toya/ tuwin cahya sadayéki/ mring martabat yekti salin ngèsthi branta// 

Sudah diajarkan kembali pada asalnya/ bumi angin air/ serta semua cahaya/ pada martabat ganti niat asmara//   

PUPUH  IX
ASMARADHANA

1. Iku rasakena kaki/ rahadyan matur sandika/ manembah nulya luméngsér/ putra-putra ing marota/ majeng marek ing rama/ wasis marang sasmita gung/ arabé langkung utama//

Itu rasakanlah nak/ raden mengucapkan terima kasih/ menyembah lalu berangsut pergi/ putra-putra dibagi/ menghadap pada ayahnya/ pandai terhadap tanda kebesaranNya/ arabnya paling utama//

2. Jawané kalangkung wegig/ rahadyan wewanginira/ sabda sampurna kinaot/ wasis limpat tur waskitha/ warna bagus utama/ ing kawi sastra wus putus/ anteng semuné nggrahita//

Jawanya paling pandai/ putra yang mengharumkan/ bicaranya sempurna utama/ pandai dan serba tahu/ wajah paling tampan/ dalam ilmu sastra paling pandai/ setenang hatinya//\

3. Sang tapa kalangkung asih/ marang putra radyan sabda/ wanci jam sapta daluné/ rahadyan nulya amarak/ mring rama sang pandhita/ Sèh Ngabdulsalam amuwus/ radèn dika pareng ngarsa//

Sang Tapa sangat sayang/ pada putra-putranya berkata/ saat jam tujuh malam/ putranya segera mendekat/ pada ayah sang pendeta/ Seh Abdulsalam berkata/ raden boleh maju//

4. Kang putra majeng wotsari/ kang rama aris ngandika/ kulup sira kadingarén/ dalu prapta ngarsaning wang/ apa karyamu radyan/ kang putra aris umatur/ rama kawula miyarsa//

Putranya maju pelan/ dengan lembut Ki Seh berkata/ kamu tidak biasanya/ malam-malam datang menghadapku/ apa keinginanmu raden/ sang putra lembut menjawab/ hamba ingin tahu ayah//

5. Surasané ingkang ngélmi/ awit rekangaté salat/ dèna abéda kathahé/ ing wektu satunggal-tunggal/ punapa purwanira/ kawula nuwun pituduh/ sang tapa alon ngandika//

Makna ilmu itu/ sebab rekaatnya salat/ adapun berbeda banyaknya/ tiap waktunya satu persatu/ bagaimana awalnya/ saya mohon petunjuk/ Sang Tapa berkata pelan//

6. Salat luhur iku kaki/ mulané patang rekangat/ duk sira dinadékaké/ tangan kalih suku kala/ déné ta salat ngasar/ sakawan rekangatipun/ ing kadadéan manira//

Salat luhur itu nak/ makanya empat rekaat/ saat kamu dibuat/ dua tangan dan kaki/ sedangkan salat asar/ empat rekaatnya/ seperti waktu kamu dibuat//

7. Tangkebé dhadha kekalih/ kala kosen lawan kopar/ lawan gigirira karo/ gigir kanan gigir kiwa/ salat maghrib punika/ sun jarwani dunungipun/ mila rekangaté tiga//

Dilipat pada kedua dada/ saat kosen dan kofar/ dan kedua punggung/ punggung kanan dan kiri/ salat maghrib itu/ saya terangkan lagi/ maka jumlah rekaat ada tiga//

8. Bolonging grana kekalih/ kalawan tutuk satunggal/ jangkep tetiga dunungé/ ana déné salat ngisa/ mila rekangat papat/ sun jarwani dunungipun/ iku ing kekupingira//

Lubangnya kedua hidung/ dan satu mulut/ genap tiga asalnya/ sedangkan salat isya/ maka rekaatnya empat/ saya terangkan asalnya/ itu ada di telingamu//

9. Kalih pisan bolongnéki/ kalawan paningalira/ apan jangkep rekangaté/ déné salat subuh ika/ mila kalih rekangat/ dadiné badaniréku/ kalawan nyawa rokiyat//

Ada dua lubangnya/ serta penglihatanmu/ sudah genap rekaatnya/ sedangkan salat subuh itu/ maka rekaatnya dua/ jadinya tubuh kamu/ serta nyawa roh//

10. Ana déné salat witir/ punika sunat mukadat/ tan kena tinggal wong kuwé/ kekalih rekangatira/ dadiné winicara/ thukulé alis puniku/ alis kanan alis kiwa//

Adapun salat witir/ adalah salat sunah muakad/ tidak boleh kamu tinggalkan/ jumlahnya dua rekaat/ asalnya dikatakan/ tumbuhnya alis itu/ alis kanan dan kiri//

11. Sunat rekangatal witri/ pan dadi bumbunanira/ mengko sun tuturi manéh/ déné kang wektu lelima/ nabiné béda-béda/ kang ndarbéni salat wektu/ iku sira dènwaspada//

Rekaat sunah fitri/ menjadi pendukungnya/ nanti saya terangkan lagi/ adapun waktu kelima salat itu/ nabi berbeda-beda/ yang mempunyai waktu salat/ makanya kamu waspadai//

12. Salat subuh iku kaki/ kang ndarbéni Nabi Adam/ dukkala tinurunaké/ saking suwarga dimulya/ pisahé lan kang garwa/ jeng nabi susah kalangkung/ pisahé lan Siti Kawa//

Salat subuh itu/ dimiliki oleh Nabi Adam/ ketika diturunkan/ dari surga yang dimuliakan/ sewaktu pisah dengan istrinya/ saat itu sangat sedih/ pisah dengan Siti Hawa//

13. Wonten parmaning Hyang Widhi/ Jabarail ngemban préntah/ dhawuh mring jeng nabi agé/ paduka tampi sihing Hyang/ andika asalata/ subuh rong rekangat iku/ jeng nabi matur sandika//

Ada kemuliaan Tuhan/ Jibril membawa perintah/ menyuruh pada nabi/ hamba menerima cintanya dari Tuhan/ kamu salatlah/ subuh dua rekaat/ sang nabi patuh//

14. Pukul lima pajar sidik/ Nabi Adam nulya salat/ kalih rekangat salamé/ uluk salam kéring kanan/ kang garwa anéng wuntat/ nauri salam ngalékum/ anulya arerangkulan//

Pukul lima pagi/ Nabi Adam segera salat/ dua rekaat salamnya/ memberi salam kanan kiri/ istrinya dibelakang/ menjawab dengan assalamualaikum/ lalu berangkulan//

15. Sami karunanya kalih/ jeng nabi alon ngandika/ nora nyana ingsun kiyé/ kapanggih kalawan sira/ Siti Kawa tur sembah/ inggih karsaning Hyang Agung/ kula panggih lan paduka//

Keduanya menangis/ nabi berkata pelan/ tidak disangka saya ini/ Siti Hawa memberi hormat/ ini karena kehendak Tuhan/ saya bisa ketemu dengan nabi//

16. Salat luhur iku kaki/ Nabi Ibrahim kang karya/ mulané kaya mangkono/ kalajeng nabi punika/ linebetken tulangan/ tampi dhawuh ing Hyang Agung/ jeng nabi kinèn asalat//

Salat luhur itu/ Nabi Ibrahim yang buat/ makanya begitu/ saat itu nabi/ dimasukkan ke dalam kotak/ menerima perintah dari Tuhan/ nabi disuruh salat//

17. Luhur arba rekangatin/ jeng nabi anulya salat/ dahana asrep kémawon/ ana déné salat ngasar/ Nabi Yunus kang karya/ kalajeng nabi marau/ baita ing until Mina//

Salat luhur empat rekaat/ nabi segera salat/ maka api tetap dingin/ sedangkan salat ashar/ dibuat untuk Nabi Yunus/ saat nabi berlayar/ perahunya dimakan ikan//

18. Jeng nabi susah tan sipi/ anéng jroning weteng Mina/ wonten parmaning Hyang Manon/ jeng nabi kinén salata/ ngasar patang rekangat/ jeng nabi asalat gupuh/ kang Mina tan kelar nangga//

Nabi sangat sedih/ dalam perut ikan/ karena kemuliaan Tuhan/ nabi disuruh salat/ salat ashar empat rekaat/ sang nabi bersegera salat/ ikannya tidak selesai menelan//

19. Bubrah awake ngemasi/ jeng nabi anulya luwar/ saking jroning weteng anglor/ salat mahrip winicara/ kalajeng nabi ngisa/ duk kinelem jagadipun/ kang praja dèning érnawa//

Hancur tubuhnya mati/ nabi segera keluar/ dari dalam perut ikan/ dikatakan salat maghrib/ ketika Nabi Isa/ saat dunia ditenggelamkan/ negerinya oleh laut//

20. Jeng nabi tobat tan sipi/ rumangsa yèn kasisipan/ gya tinarima tobaté/ anulya kinén asalat/ mahrip telung rekangat/ wus salat jeng nabi wau/ érnawa suh sirna ilang//

Sang nabi sangat bertobat/ merasa kalau bersalah/ agar tobatnya segera diterima/ maka disuruh salat/maghrib tiga rekaat/ selesai salat tadi nabi/ lautpun hancur menghilang//

21. Salat ngisa iku yekti/ Nabi Musa ingkang karya/ jeng nabi asor yudané/ amungsuh Raja Arkiya/ para kaum sadaya/ bingung datan wruh lor kidul/ ing kulon lawan wétan//

Sesungguhnya salat isya/ dibuat untuk Nabi Musa/ saat Nabi Musa kalah perang/ melawan raja Arkiya/ semua rakyatnya/ kebingungan tidak tahu mana arah utara selatan/ di barat dan timur//

22. Jeng nabi susah kang galih/ anulya asalat kajat/ datan antara praptané/ Jabarail ngemban préntah/ uluk salam angucap/ jeng nabi paduka iku/ dhinawuhan salat ngisa//

Nabi bersedih hati/ segera salat hajat/ tak berapa lama/ Jibril membawa perintah/ memberi salam pada nabi/ nabi kamu itu/ disuruh salat isya//

23. Matur sandika jeng nabi/ tumulya asalat ngisa/ pra kaum waluya kabèh/ Jabarail aturira/ paduka kang masésa/ marang sang Pandhita Balhum/ Jabarail mijil musna// 

Nabi mematuhi/ segera salat isya/ kaumnya selamat semua/ Jibril mengatakan padanya/  paduka yang maha menguasai/pada Pandita Balhum/ Jibril segera menghilang//        

PUPUH X
M  I  J  I  L

1. Pan wus telas salatira kaki/ poma dipunanon/ radèn sabda tur sembah lumèngsèr/ arinira warna luwih pekik/ mring sasmita lapil/ pan wignya pinunjul//

Telah selesai salatmu/ harap dipahami/ raden berkata serta mohon diri/ adiknya yang lebih tampan/ pada pertanda ucapan/ karena ilmunya sungguh unggul//

2. Kang awisma tanah Ngatas Angin/ praja luwih kaot/ sira radyan putra wewanginé/ ajejuluk Radèn Anomsari/ tur putra wuragil/ sing niat kalangkung//

Yang rumahnya di Atas Angin/ kota utama/ kamu putra yang harum/ bernama Raden Anomsari/ adalah putra paling muda/ yang lebih berminat//

3. Mring ramanta Sèh Ngabdulsalami/ duraka sang anom/ mundur saking ngarsané ramané/ Radèn Anomsari angenténi/ marak sang ayogi/ nembah ngaras suku//

Kepada ayahnya Seh Abdulsalam/ berdosa Raden Anomsari/ pergi dari hadapan sang ayah/ Raden Anomsari menunggu/ menghadap sang guru/ lalu duduk bersimpuh//

4. Angandika ri sang mahayekti/ babo putraning ngong/ atangia sujudira anggèr/ pan wus lami nggoning sun anganti/ marang sira kaki/ lawas nora rawuh//

Sang pendeta berkata/ hai engkau anakku/ berdirilah dari sujudmu/ sudah lama aku menunggu/ pada kamu nak/ lama tidak datang//

5. Atur sembah Radèn Anomsari/ mila kula saos/ duk nalika rama pamejangé/ ing kawula dèrèng dènjarwani/ kang bangsa anasir/ kang dèrèng tinuduh//

Raden Anomsari menghormat/ maka saya datang/ sewaktu ayah menjelaskan/ saya belum diajarkan/ yang namanya anasir itu/ yang belum diketahui//

6. Kados pundi kula dèrèng uning/ kang rama lingnya lon/ basa nasir tetiga kathahé/ ingkang dhingin anasiring Gusti/ sakawan winilis/ kasampurnanipun//

Bagaimana saya belum tahu/ sang ayah mengingatkan pelan/ anasir itu berjumlah tiga/ pertama itu anasir Tuhan/ ditulis ada empat/ kesempurnaannya//

7. Edat sipat asma apngal kaki/ dunungé sun borong/ bangsa edat wujudira angger/ apadéné wujud kang kumelip/ tan ana darbéni/ mung Pangran kang luhur//

Dat sifat asma dan apngal/ saya sebutkan sekalian/ wujud dat itu nak/ seperti wujud yang berkilau/ tak ada yang memiliki/ kecuali Tuhan//

8. Ingkang gedhé miwah ingkang cilik/ pasangé pasemon/ iku kagungané Allah kabèh/ ananira ora darbé urip/ mung Allah kang urip/ kang tunggal pandulu//

Yang besar maupun kecil/ perumpamaan seperti itu/ itu semua kepunyaan Allah/ adanya kamu itu tidak memiliki hidup/ hanya Allah yang hidup/ penglihatan yang satu//

9. Basa sipat puniku ta kaki/ rupané kang katon/ barang rupa gedhé myang ciliké/ saisining bumi pitung langit/ tan ana darbéni/ mung Pangèran Agung//

Sifat itu nak/ wujudnya terlihat/ seperti wujud besar dan kecil/ seisi bumi tujuh langit/ tak ada yang punya kecuali Allah//

10. Basa Asma punika ta kaki/ jeneng kang sayektos/ sining bumi pan béda jenengé/ iku datan ana kang ndarbéni/ Pangèran kang luwih/ kang darbé jejuluk//

Asma itu nak/ nama yang sebenarnya/ seisi bumi berbeda-beda namanya/ itu tak ada yang punya/ kecuali yang bernama/ Allah Yang Maha Lebih//

11. Tegesipun kang apngal puniki/ panggedhé kang katon/ sining bumi pakaryané séjé/ séjé jeneng pan séjé pakarti/ kabèh tanpa osik/ mung Allah kang luhur//

Artinya apngal itu/ yang terlihat itu pembesar/ seisi bumi pekerjaannya berbeda/ beda nama dan perbuatan/ semuanya tidak bergerak/ kecuali Allah yang Maha Mulia//

12. Sampun telas anasiring ati/ genti winiraos/ anasiré roh sakawan kèhé/ wujud ngélmu nur suhut ranéki/ mengko sun jarwani/ wiji-wijénipun//

Sudah selesai anasirnya hati/ ganti dirasakan/ anasir roh jumlahnya empat/ dinamakan wujud ilmu nur suhut/ nanti saya jelaskan/ satu per satu//

13. Teges wujud sejatining urip/ urip kang sayektos/ ingkang aran manungsa jatiné/ yèn wadona sejatining estri/ iya kang alinggih/ Bandarulah tuhu//

Wujud itu berarti sesungguhnya hidup/ hidup yang sejati/ dinamakan manusia sejati/ jika wanita itu sesungguhnya itu wanita/ yang bertempat/ di Bandarullah//

14. Kapindhoné iya aran ngélmi/ pangawruhing batos/ kawruh iku rong prakara kèhé/ ingkang dhingin wruh kang nembah muji/ ingkang kaping kalih/ sira dipunweruh//

Kedua dinamakan ilmu/ pengetahuan batin/ ilmunya ada dua hal/ pertama tahu yang menyembah dan memuji/ yang kedua/ kamu di ketahui //

15. Kang sinembah tuwin kang pinuji/ pangéstuning batos/ basa enur puniku tegesé/ ingkang aran iya roh ilapi/ cahya kang nelahi/ kadya lintang wuluh//

Yang disembah dan dipuji/ restunya batin/ artinya nur itu/ yang bernama roh ilafi/ cahaya yang bersinar/ seperti bintang//

16. Basa suhud puniku ta kaki/ panejaning batos/ dèn kaésthi cepeng paningalé/ dipun ikhlas yasa jroning takbir/ nasiring roh enting/ sun pegat angwuwus// 

Suhud itu nak/ pelanginya batin/ diniati menangkap penglihatannya/ iklaslah mendirikan takbir/ anasirnya roh/ saya hentikan ceritanya//

PUPUH XI
MEGATRUH

1. Pan wus telas anasiring roh puniku/ genti winursiténg tulis/ anasiring kawuléku/ sakawan kathahiréki/ sira kaki dènmangertos//

Sudah selesai anasirnya roh/ ganti diceritakan pada tulisan/ anasirnya manusia itu/ berjumlah empat/ kamu harap diketahui //

2. Bumi banyu angin geni jangkepipun/ bumi iku dadi jisim/ banyu gethihira kulup/ angin napasira kaki/ geni dadi cahyaning wong//

Bumi air angin api lengkapnya/ bumi itu menjadi badan/ air sebagai darahnya/ angin menjadi nafasnya/ api menjadi cahayanya manusia//

3. Kang sumrambah ing badanira sadarum/ wus telas bangsa anasir/ rahadyan padhang tyasipun/ matur mring rama ngabekti/ kawula nuwun pitudoh//

Yang menyebar keseluruh tubuh/ sudah habis anasirnya/ sang raden terang hatinya/ menghormat kepada ayahnya/ saya minta petunjuk//

4. Surasané urip tigang prakaréku/ uriping kéwan ping kalih/ kalawan uriping kayu/ ping tiga uriping jalmi/ ana pinter ana bodho//

Makna hidup ada tiga perkara/ pertama kehidupan hewan/ kedua kehidupan kayu / ketiga kehidupannya manusia/ ada pintar dan bodoh//

5. Prabédané punapa kerananipun/ sami tinitah néng bumi/ aran nunggil uripipun/ kayu kéwan lawan jalmi/ pakartiné datan jumboh//

Apa sebabnya berbeda/ sama-sama disuruh hidup di bumi/ hidupnya bersatu/ kayu hewan dan manusia/ perbuatannya tak pernah sama//

6. Kayu iku wit alit dadinya agung/ lawas-lawas nuli mati/ nanging boten saged wuwus/ tanpa ngucap tanpa mosik/ kayu iku luwih bodho//

Kayu itu dari kecil sampai besar/ lama-lama mati/ tapi tidak bisa bicara/ tidak bicara dan bergerak/ kayu lebih bodoh//

7. Ing uriping kéwan yekti bisa muwus/ nanging wuwusé sawiji/ datan bisa anu-anu/ kebo anirua sapi/ yèn kinén teka andongong//

Kehidupan hewan bisa bicara/ tapi bicaranya hanya satu/ tidak bisa berkata lain/ seperti kerbau meniru sapi/ kalau disuruh datang cuma melenguh//

8. Béda lawan uriping manungsa iku/ ginanjar wasis pribadi/ barang krungu bisa niru/ punapa purwaning uni/ Ki Sèh mèsem ngandika lon//

Beda dengan kehidupan manusia/ dianugrahi akal budi/ seupama mendengar suara bisa meniru/ bagaimana asalnya bunyi/ Ki Seh tersenyum lalu berkata pelan//

9. Adhuh-adhuh basakena sira kulup/ nyata béda asamining/ alip patang prakaréku/ mengko sira sun tuturi/ kang tumrap uriping uwong//

Kamu ini bagaimana nak/ jelas beda diantara mereka/ alif itu ada empat hal/ nanti saya jelaskan/ menurut kehidupannya manusia//

10. Ingkang dhingin alip guru Sulmadikun/ déné ingkang kaping kalih/ ingaranan alip tamsur/ lip mutakalimun wakid/ iku kaping tiganing wong//

Pertama itu alif guru Sulmadikun/ yang kedua/ dinamakan alif Tamsur/ alif mutakaliman wakid/ itu manusia yang ketiga/

11. Kaping paté alip kamil aranipun/ tegesé sawiji-wiji/ déné uriping kekayu/ amung kepanjingan siji/ alip kang tumraping kayon//

Keempat yaitu alif kamil/ saya jelaskan satu-satu/ adapun kehidupan kayu/ cuma kemasukan satu saja/ alif yang menurut kayu//

13. Ingaranan lip kurumpul wakid iku/ kéwan kepanjingan kalih/ mila kéwan bisa muwus/ uniné naming sawiji/ ana déné uriping wong//

Dinamakan alif kurumpul wakid/ hewan kemasukan dua/ maka hewan bisa bicara/ bunyinya cuma satu/ adapun kehidupan manusia//

14. Riping kéwan kurumpul muwakid sampur/ déné uriping sujalmi/ alip sakawan puniku/ kabèh manjing ing siréki/ dadi sira nabuh egong//

Hidupnya hewan itu kurumpul muwakid/ adapun kehidupan manusia/ sebanyak empat alif/ semuanya berkumpul jadi satu/ jadi kamu memukul gong//

15. Sun jarwani wiji-wiji dunungipun/ alip kurumpul muwakid/ dadi jisimira kulup/ alip tamsur iku dadi/ nepsu papat nyawaning wong//

Saya jelaskan satu-persatu/ alif kurumpul muwakid/ menjadi badan kamu/ alif tamsur itu/ jadi nafsu empat pada nyawanya manusia//

16. Nyawa nabati kéwan iku ranipun/ jasmani lawan napsani/ nurani ping limanipun/ iku jenengé sawiji/ kanthi alip tamsur golong// 

Dinamakan nyawa kayu  dan hewan/ jasmani dan nafsu/ kelima itu dinamakan nurani/ namanya itu satu/ teman sehati alif tamsur//    

PUPUH XII
K I N A N T H I

1. Déné alip kaping telu/ ran mutakalimun wahid/ punika dadining suksma/ sakawan kathahiréki/ purba langgeng lan wisésa/ luhur mutalimun wakid//

Huruf alif ketiga/ dinamakan mutakaliman wahid/ itu jadinya sukma/ berjumlah empat/ yang awal kekal dan menguasai/ mulia mutakalimun wahid//

2. Kabèh tumrap néng siréku/ ana déné alip kamil/ iku jatining manungsa/ yekti tan kena tinulis/ angadhaton Bandarullah/ aran Prabu Roh Ilapi//

Semuanya ada dalam dirimu/ adapun alif kamil/ itu sesungguhnya manusia/ nyata tidak bisa ditulis/ bertempat di Bandarullah/ bernama Prabu Roh Ilapi//

3. Iku tan kena winuwus/ radyan nuwun angabekti/ kula rama amiyarsa/ awit jeromaning ati/ kalawan ujar sakecap/ miwah sakepel abukti//

Itu tidak boleh dibicarakan/ sang raden menghormat / ayah saya melihat/ sebab dalam hati/ dan ucapan sekejap/ serta segenggam bukti//

4. Nginum sacegokan iku/ kalawan nyandhang sasuwir/ utawi tingal sakedhap/ tuwin satindak lumaris/ kados pundi jarwanira/ kawula pan dèrèng tampi//

Minum seteguk/ serta berpakaian selembar/ atau melihat sejenak/ serta bertindak pelan/ bagaimana penjelasannya/ saya belum mengerti//

5. Ki Sèh angandika arum/ kang sabda apait gendhis/ déné jeromaning manah/ kawruhana sampurnaning/ tegesé sira émuta/ mandenga mring iman tokit//

Seh Abdulsalam berkata lembut/ perkataannya sepahit gula/ adapun dalam hati/ mengertilah sempurnanya/ artinya kamu ingat/ lihatlah pada iman tauhid//

6. Lawan makripat puniku/ pisah kumpulé dènkesthi/ patrapna sajroning manah/ tuwin polah tingkah néki/ aywa sira lupa-lupa/ yèn krungu tuwin ningali//

Dan makripat itu/ pisah kumpulnya diniati/ lakukanlah dalam hati/ segala tingkah lakumu/ jangan sampai lupa/ baik mendengar maupun melihat//

7. Min jamingi akwalikum/ iya ngandikrililahi/ kitab tapsir kang micara/ maknané ingsun jarwani/ saking barang tingkahira/ dhikira marang Hyang Widhi//

Min jami’i ahwalikum/ iya zikrillah/ kitab tafsir yang bersabda/ maknanya saya terangkan/ dari segala tingkahmu/ zikirlah kepada Tuhan//

8. Pa manyapngal dalikahu/ laikahumul kasirin/ sapa wongé nora karya/ mangkono mangkono dhikir/ kabèh iku dadi tuna/ nanging iku dhikir ati//

Fa maa ya’mal dalikallahu/ laikahumul kasirin/ siapa saja yang tidak berbuat/ zikir yang begitu/ semua jadi merugi/ sebab itu zikirnya hati//

9. Ujar sakecap puniku/ sadurungé dèn kaèsthi/ lamun sira amicara/ parasen kang becik-becik/ panggawé ing karaharjan/ miwah ingkang gaib-gaib//

Ucapan sekejap itu/ hendaknya dipikir dulu/ kalau kamu berbicara/ yang berbuat kesejahteraan/ apalagi bila yang gaib//

10. Wruh basukaning pamuwus/ bagéané siji-siji/ lamun sira angucapa/ arerasan kang tanpa kasil/ ana kang duwé bagéhan/ asréngen sabarang runtik//

Tahu kebaikan perkataan/ bagiannya satu-satu/ jika bergunjing yang tanpa hasil/ ada yang kebagian/ sering membuat marah//

11. Punika neptuning nepsu/ jroning ati mungsrang-mangsring/ béda panggawé raharja/ kèhing suksma kang ndarbéni/ kantha warna ambu rasa/ masuk katampaning ati// 

Itulah wataknya nafsu/ dalam hati tidak akan tenang/ beda dengan yang menyejahterakan/ banyak jiwa yang memiliki/ bisa merasakan/ bisa diterima oleh hati//

12. Yèn ngrungu ujar tan patut/ nepsu ingkang anampani/ kumpul kang nepsu tetiga/ sumuking tyas ngucap bengis/ béda lawan para suksma/ wetuning ucap prayogi//

Jika mendengar ucapan yang jelek/ nafsulah yang menerimanya/ kumpulnya ketiga nafsu/ gelisahnya hati berucap bengis/ berbeda dengan para jiwa/ keluarnya ucapan yang baik//

13. Nanging sira dipunweruh/ kabèh iku tanpa osik/ sanadyan becik lan ala/ iku sajatining ringgit/ wayang obah saking dhalang/ nanging ana kang pinilih//

Tapi kamu diketahui/ semua itu tanpa gerak/ meski baik dan buruk/ itu sejatinya wayang kulit/ wayang bergerak karena dalang/ namun ada yang dipilih//

14. Miliha isarah ayu/ salameting donya akir/ déné laku kang satindak/ dunungè ingsun jarwani/ tegesé marang panrima/ nanging ta dipunpatitis//

Pilihlah tanda yang baik/ selamatnya dunia akherat/ karena dengan perbuatan sekali/ saya terangkan asalnya/ maksudnya rasa syukur/ tapi hendaknya diteliti//

14. Tegesé panrima iku/ yèn sira ginanjar singgih/ aywa mandheg kasinggihan/ émuta kang karya singgih/ sanadyan kinarya andhap/ kawula darma nglampahi//

Maksudnya menerima itu/ jika dianugrahi kedudukan/ jangan berhenti pada derajat itu/ ingatlah pada yang memberi kedudukan/ meskipun rendah/ sekalipun kamu wajib laksanakan// 

15. Yèn sira arsa nenuwun/ aywa sira mungsrang-mangsring/ dipunputranta tawakal/ tegesé tawekal kaki/ tan kéguh marang bancana/ tetep mantep jroning ati//

Jika kamu ingin memohon/ jangan terburu-buru/ bertawakallah/ artinya tawakal itu/ tahan terhadap godaan/ tetap mantap dalam hati//

16. Tegesé subranta iku/ kirang dhahar lawan guling/ anteng madhep sing Pangèran/ awasana jroning sepi/ tutup pintu nawa sanga/ yèn ening gambuh kang ati//  

Subranta itu berarti/ mengurangi makan dan tidur/ tenang menghadap Tuhan/ waspadalah dalam sepi/ menutup pintu sembilan belas/ untuk membiasakan jernihnya hati// 

PUPUH XIII
G A M B U H

1. Yèn ening paningalmu/ jroning cipta ing alam malaut/ pasthi ana wasiting Hyang kang prayogi/ oleh lawan oranipun/ rusak karaharjaning wong//

Jika jernih pikiranmu/ dalam cipta di alam malaut/ pasti ada petunjuk dari Tuhan/ dapat tidaknya itu/ rusak kesejahteraannya manusia//

2. Mangan sakepel iku/ sun jarwani wiji-wijinipun/ yèn abukti lam ulaman amepaki/ pasthi rasané pikantuk/ mring badan kabèh karaos//

Makan segenggam/ saya jelaskan satu satu/ jika merasakan lam hulaman/ pasti rasanya dapat/ rasanya menjalar ke seluruh tubuh//

3. Yaiku tegesipun/ anging Allah kang kaciptèng kalbu/ lamun sira micara ananing Widhi/ kang mutlak wajibul wujud/ kang wus wruh pisah lan golong//

Itu berarti/ Allah yang tercipta dalam kalbu/ kamu berbicara tentang adanya Tuhan/ yang memiliki sifat wujud/ yang tahu  pisah dan kumpul//

4. Pasthi rasané antuk/ kang wus weruh pisah kumpulipun/ yèn pisaha nora bisa muna-muni/ yèn kumpula mokal iku/ bejané kang sampun weroh//

Tentu rasanya dapat/ yang tahu pisah dan kumpulnya/jika pisah tidak bisa berucap/ jika kumpul juga mustahil/ beruntung bagi yang tahu//

5. Tingal sakedhap iku/ takbiratul ikram pan dumunung/ tegesipun nginum sacegokan kaki/ nyatané mring iman makbul/ jatiné pangèstuning wong//

Melihat sebentar itu/ takbiratul ikram asalnya/ minum setegukan itu/ nyatanya pada iman makbul/ sesungguhnya berkahnya orang//

6. Paningal lan pangrungu/ kabèh dènwaspada jroning kalbu/ tegesipun sira yèn nyandhang sasuwir/ iku ta ngibaratipun/ iya sembah pujining wong//

Penglihatan dan pendengaran/ semua di waspada dalam hati/ artinya jika kamu berpakaian selembar/ itu diibaratkan/ sembah pujinya orang//

7. Apa betah siréku/ pisah lawan bebed iket sabuk/ upamaning sembah pamujining ati/ arahen dèn kaya iku/ sandhangan tumèmpèl nguwong//

Apakah kamu betah/ melepas ikat pinggang/ seumpama sembah pujinya hati/ arahkan seperti/ pakaian yang melekat di badan//

8. Sapolah tingkahipun/ diri ya dènnya awasing kalbu/ lapalipun muji sing nglamat Kurani/ kitab tapsir kang amuwus/ maknané mengko sun ngomong//

Segala tingkah laku/ diri seawas kalbu/ ucapannya memuji yang memperhatikan Qur’an/ kitab tafsir yang mengatakan/ maknanya nanti aku bicara//

9. Satuhuné sun lungguh/ ing sakèhing iya ingkang nebut/ asma Allah lan asma Rasulollahi/ iku sira dipunémut/ yèn tan weruh maksih bohong//

Sesungguhnya aku duduk/ diantara banyaknya yang menyebut/ nama Allah dan Rasulillah/ itu kamu diingat/ jika tidak tahu berarti masih bohong//

10. Wis telas kang pitutur/ caritané Sèh Ngabdulsalamun/ kang durung wruh dunungé martabat katri/ tékokna sujalma luhung/ iku sak araning uwong//

Telah habis yang diajarkan/ oleh Seh Abdulsalam/ bagi yang belum tahu asal martabat ketiga/ tanyalah pada orang mulia/ itu sebutannya orang//

11. Wenèh wejanging guru/ martabat tri puser dhakar dubur/ iya iku olèh pamejaging iblis/ ana déné  kang wus weruh/ surasané pait juroh// 

Ajaran lanjut dari guru/ martabat tiga pusar zakar dubur/ itu sesungguhnya ajaran dari iblis/ adapun bagi yang sudah tahu/ rasanya pahit gula// 

PUPUH XIV
DHANDHANGGULA

1. Enengena putra kang rumiyin/ sakèhing kang para ahli kitab/ mengko ganti winiraos/ manggung kang para sunu/ ingkang ahlul sasmita jawi/ wonten putra satunggal/ wignya sasmita gung/ putra saking ing Ngaloka/ apeparab anenggih rahadyan pekik/ Arya Jayapuspita//

Hentikan sejenak cerita tentang putra/ banyak orang yang ahli kitab/ nanti akan saya bicarakan/ tampillah putra-putranya/ yang ahli rahasia ilmu/ salah seorang putranya/ yang pandai terhadap tanda besar/ adalah putra dari Aloka/ sebutannya raden bagus/ Raden Jayapuspita//

2. Pamejangé sang tapa anenggih/ putra Ngaloka Jayapuspita/ tanpa wilangan ariné/ putra murid sadarum/ langkung trésna sang mahayekti/ kadya nggènira yoga/ tuwin para sunu/ jrih asih dhateng ing rama/ duk samana sang tapa anuju linggih/ anèng panti pandhapa//

Pelajaran dari sang pertapa/ putra dari Aloka Jayapuspita/ tidak berbilang adiknya/ putra murid semuanya/ lebih disayangi oleh sang guru/ seperti saat kamu anak/ serta para putra/ takut pada ayah/ ketika itu sang pertapa duduk/ di pendapa rumah//

3. Nuju susah galihè sang yogi/ putra Ngaloka lawan Cempala/ tuwin ing Nusantarané/ miwah ing Purwacatur/ langkung émeng sang mahayekti/ déné putra sakawan/ pakaremanipun/ kang sawenèh gegamelan/ nenayuban lan wayangan dènkaremi/ datan kena pinisah//

Tampaknya sang guru sedang bersedih/ putra Aloka dan Cempala/ serta di Nusantara/ serta di Purwacatur/ sangat marah tampaknya sang guru/ adapun keempat putranya/ kegemarannya/ yang bermain gamelan/ menari dan bermain wayang disukai/ tidak bisa dipisah//

4. Puteking tyas sigra dèntimbali/ praptèng arsa kang putra sakawan/ prasamya atur sembahé/ mring rama sang awiku/ angandika sang mahayekti/ kulup sira kang bagus/ prapta ngarsanipun/ mara dènkepareng arsa/ radèn putra sakawan majeng wotsari/ sang tapa angandika//

Susahnya pikiran segera dipanggil/ datang ke muka keempat putranya/ bersama-sama memberi hormat/ pada ayah sang pendeta/ berkata Sang Guru/ putraku kamu yang tampan/ datang kehadapanku/ datanglah mendekat/ keempat putranya maju pelan/ berkata Sang Pertapa//

5. Pan wus lami nggonipun anganti/ sira kaki lawas nora prapta/ maras temen ingsun kiyé/ marang polahmu kulup/ saben dina angolah ringgit/ tuwin ngolah gamelan/ iku luwih mekruh/ yèn sira nora maria/ pesthi karambahè dyan susah kang galih/ rumangsa yèn kadukan//

Sudah lama aku tunggu/ kalian lama tidak kemari/ cemas sekali aku/ pada tingkahmu nak/ tiap hari berlatih wayang/ serta gamelan/ sebetulnya lebih makruh/ kalau kalian tidak sembuh/ tentu akan sering bersusah hati/ merasa sudah kelewatan//   

6. Putra Ngaloka umatur aris/ saking jrihing mring dukaning rama/ dyan kawlas asih aturé/ rama kawula matur/ saking remen kawula ringgit/ kados tan kénging benggang/ karsaning Hyang Agung/ sang tapa asru ngandika/ ésmu sugal duka dènnya ngandika ris/ lah iki bocah apa//

Putra Aloka berkata pelan/ karena takut pada kemarahan ayahnya/ raden berkata lembut/ saya ingin bicara/ kesukaan saya pada wayang/ seperti tidak bisa diputus/ kehendak dari Tuhan/ sang pertapa segera berkata/ dengan nada marah lembut berkata/ kamu ini anak apa//

7. Apa baya nggonmu olah ngélmi/ teka karem mring bangsa kang karam/ dadi daluya karepé/ sang tapa saya bendu/ kathah-kathah duka mring siwi/ wau putra sakawan/ nangis jroning kalbu/ sang tapa sangsaya duka/ gya tinari ping tiga alami-lami/ kèndel angemu waspa//

Apa artinya kamu belajar ilmu/ kalau senang pada sesuatu yang haram/ dilakoni sampai malam/ sang pertapa semakin marah/ semakin marah pada putranya/ keempat putranya tadi/ menangis dalam hati/ Ki Seh bertambah marah/ ditanya untuk ketiga kalinya/ berhenti sambil menahan air mata//

8. Langkung putek galihé sang yogi/ déné putra tan kena pinisah/ lawan ing pakaremané/ sang tapa nuli kondur/ marang sanggar maladi ening/ neges gupiting wayang/ wiji-wijénipun/ semana sampun karilan/ byar rahina kang putra gya dèntimbali/ marang sanggaré langgatan//

Bertambah cemas hati Ki Seh / karena putranya tidak bisa dipisah/ dari kegemarannya/ Ki Seh segera pulang/ ke tempat bisa bersemedi/ berpikir mencari makna wayang/ satu persatu/ saat sudah mengerti/ tampak senang Ki Seh memanggil putranya/ menghadap di suraunya//

9. Langkung lejar galihé dyan mantri/ praptèng ngarsa ing Sèh Ngabdulsalam/ sang tapa lon ngandikané/ dhuh kaki anak ingsun/ sun tuturi purwaning ringgit/ lan purwaning gamelan/ nanging wekasing sun/ sanadyan sira gamelan/ aja lali saréngat tarékat kaki/ kakékat lan makripat//

Telah longgar hati sang putra/ datang kepada Seh Abdulsalam/ sang pertapa berkata pelan/ duh engkau anakku/ aku ceritakan asalnya wayang/ dan asalnya gamelan/ tapi pesanku/ meskipun masih suka gamelan/ ingat pada syariat tarekatnya/ hakekat dan makripatnya//

10. Sun jarwani pamesuning galih/ kang kariyin iku gong samonggang/ kaping kalih carabalèn/ pélog kang kaping telu/ sakawané saléndro manis/ tegesé gong samonggang/ bonangé tetelu/ sakawan gong winicara/ néng sitinggil tegesé aran sitinggil/ ing nagri Bandarullah//

Saya terangkan yang menjadi ganjalan hati/ pertama itu gong seperangkat/ kedua itu carabalen/ ketiga itu pelog/ keempat itu slendro manis/ artinya gong seperangkat/ terdiri dari tiga bonang/ empat gong disebutkan/ di siti inggil artinya tempat mulia/ di negeri Bandarullah//

11. Bonang tiga kang martabat kaki/ ana déné egong ingkang besar/ martabat kang gedhé dhéwé/ yèn sira durung weruh/ takokena mring wong curaki/ bangsa martabat besar/ endi lungguhipun/ apa déné kang tetiga/ takokena rahadyan matur ngabekti/ nuwun-nuwun aturnya//

Tiga bonang berarti martabatmu/ adapun gong besar/ martabat terbesar/ jika kamu belum paham/ tanyalah pada orang pintar/ martabat besar/ dimana letaknya/ adapun yang ketiga/ tanyalah sang putra menghormat/ mengucapkan banyak terima kasih//

12. Apa déné gawéné kang mesthi/ mangga iku kinarya watangan/ aningiraken kudané/ prawira anung-anung/ munggèng alun-alun sasirig/ Ki Patih Bandarsalam/ amiti lawungé/ munggèng saluhuring kuda/ asirig sang nata dénnya aningali/ saking ing siti bentar//

Seperti sudah semestinya/ gendingnya dibuat perbatang/ setelah kuda dipinggirkan/ seorang perwira datang/ menari di lapangan/ Ki patih Bandarsalam/ memainkan tombaknya/ saat ada diatas kuda/ sang raja segera melihat/ dari tempatnya//

13. Lun-aluné maligi linuwih/ bupatiné kang suksma sakawan/ napsu kacatur kudané/ yeku awasna kulup/ traping kuda awarni-warni/ wenèh anyirig nyongklang/ wus telas sadarum/ among kari kendhangira/ nanging baku gamelan monggang puniki/ manisé lawan kendhang//

Diupamakan alun-alun sebagai tempat utama/ bupatinya sebagai jiwa empat/ kuda sebagai nafsu empat/ perhatikanlah nak/ tingkahnya kuda bermacam-macam/ ada yang melompat sambil lari/ sudah selesai semua/ hanya tinggal kendangnya/ tapi gamelan itu/ lebih manis bila dengan kendang//

14. Kabèh-kabèh gamelan puniki/ nora patut lamun tanpa kendhang/ pasthi yèn banget alané/ kurang ricikanipun/ kendhang gangsa sampun mepaki/ becik suwaranira/ sujalma kèh kenyut/ tegesé kang bangsa kendhang/ kalakuan patrapé sawiji-wiji/ pasthi yèn nganggo tata//

Semua gamelan itu/ tidak enak bila tanpa kendang/ kelihatan jelek sekali/ kurang ricikannya/ kendang gong sudah lengkap/ bagus suaranya/ orang banyak yang senang/ artinya kendang itu/ cara memainkan di terapkan satu persatu/ pasti punya aturannya//

15. Lamun sira wus dadi priyayi/ yèn tan limpat mring tataning praja/ lir gangsa tanpa kendhangé/ mangsa dadia iku/ upamané wong dadi tani/ yèn tan taberi olah/ garu mluku macul/ sayekti taniné bubrah/ apa déné wong sinau olah ngèlmi/ maksih remen néng praja//

Kalau kamu sudah jadi priyayi/ tidak pandai terhadap aturan kota/ seperti gamelan tanpa kendang/ saat jadinya itu/ seupama jadi petani/ jika tidak tahu mengolah/ membajak mencangkul/ pasti kerjanya amburadul/ seperti orang belajar ilmu/ masih suka di kota//

16. Yèn tan anut saréngat jeng nabi/ ingkang muni anèng dalil Kur’an/ yèn tan peneda dadiné/ ala ingkang tinemu/ wenèh ana wong ahli wirid/ ngujup pangucapira/ barang karsanipun/ kang ina puniku darma/ yèn lumaku amrangguli kali banjir/ lali kakékatira//

Kalau tidak menurut syariat nabi/ yang termuat dalam Quran/ tidak akan bermanfaat/ menemui hal yang jelek/ dan ada orang ahli ibadah/ ucapannya diwujudkan/ sembarang kehendak/ yang hina itu kebajikan/ jika berjalan ketemu dengan sungai banjir/ lupa hakekatnya//

17. Dadya luru uwot ingkang becik/ iku polané kang wus kalakyan/ sira aja gumaluwèh/ nora pantes tiniru/ kalakuan mangkono kaki/ radèn putra Ngaloka/ nuwun aturipun/ Rahadyan Jayapuspita/ padhang tyasé putra Cempala ngabekti/ Radèn Sasrawigena//

Jadilah cahaya tuntunan yang baik/ itulah prilaku yang sudah dijalankan/ kamu jangan merasa lebih pandai/ tidak pantas untuk ditiru/ kelakuan yang begitu/ Raden putra Aloka/ pamit pulang/ raden Jayapuspita/ terang hatinya putra Cempala menghormat/ yaitu Raden Sasrawigena //

18. Matur mring rama sarwi ngabekti/ kendhang kalih pundi krananira/ Ki sèh alon ngandikané/ kendhang loro puniku/ lakuné wong urip puniki/ nganggoa rong prakara/ ingkang dhingin kukum/ kapindho yudanagara/ lamun sira tan nganggo kalih prakawis/ pasthi tindaké ala//

Berkata pada ayahnya serta menghormat/ apa maksudnya kendang yang dua itu/ Ki Seh pelan berkata/ kendang dua itu/ perjalanan orang hidup/ harap menggunakan dua syarat/ pertama yaitu hukum/ kedua yaitu tatanegara/ kalau kamu tidak memakai kedua syarat itu/ pasti prilakunya buruk//

19. Carabalèn sira sun jarwani/ bonang kalih isiné sakawan/ iya sawiji-wijiné/ yaiku tegesipun/ napas ingkang patang prakawis/ anpas tan napas ika/ napas lawan nupus/ gawéné ingkang tetéla/ carabalèn kinarya methuk tetami/ tuwin pangantèn prapta//

Saya jelaskan maksud carabalen/ bonang dua isinya empat/ satu persatu/ artinya yaitu/ nafas yang empat perkara/ anfas itu tidak nafas/ nafas dan nupus/ hal yang jelas/ carabalen dibuat untuk menjemput tamu/ serta kedatangan pengantin//

20. Ana déné kang aran tetami/ lamun sira kadukan ing préntah/ miwah ing sapepadhané/ napas pasthi jarumbul/ sumuking tyas angucap bengis/ bangsa pengantèn prapta/ iku tegesipun/ yèn teka kamulyanira/ menggah-menggah bungahé sajroning ati/ antuk sihé sri nata// 

Adapun yang dinamakan para tamu/ jika kamu melaksanakan perintah/ pada sesamanya/ nafasnya pasti mati/ gerah hati berucap kasar/ pengantin datang artinya/ jika datang kemuliaan/ sungguh senangnya dalam hati/ mendapat cintanya raja// 

PUPUH XV
S  I  N  O  M

1. Andheku nuwun sadaya/ putra Ngaloka Cempali/ Rahadyan Pulanggupita/ putra purwa catur adi/ putra nungsa aréki/ wasta Radèn Surèng kéwuh/ majeng matur mring rama/ gangsa pélog kados pundi/ tegesipun anuwun kajarwanana//

Duduk bersimpuh semua/ putra Aloka dan Cempala/ yaitu Raden pulanggupita/ putra dari Purwacatur yang utama/ putra nusa ini/ bernama Raden Surengkewuh/ maju menghadap ayahnya/ pelog itu bagaimana/ artinya harap dijelaskan//

2. Kiyai Sèh Ngabdulsalam/ gumujeng dènnya nauri/ èh sutèng sun Ki Gupita/ bisa temen karya sandi/ la iya sun jarwani/ gamelan sléndro karuhun/ bonangé kalih dasa/ lawan panerusé singgih/ gambangipun garobog nembelas wilah//

Seh Abdulsalam/ menjawab sambil tertawa/ hai anakku Gupita/ bisa juga kamu membuat teka-teki/ saya jelaskan/ gamelan selendro itu/ bonangnya dua puluh buah/  beserta bonang penerus/ gambangnya enam belas bilah//

3. Angsalira kang nembelas/ bonang ingkang kalih dési/ iku sipat kalih dasa/ kang gedhé sipat manganing/ panrus sipat maknawi/ ing kodrat kodiran jumbuh/ iradat lan muridat/ kang ngélmu ngaliman sami/ kayat kayan samak kalawan samingan//

Gambang berjumlah enam belas/ bonangnya yang dua puluh/ itu sifat dua puluh/ yang besar itu sifat mangani/ selanjutnya sifat maknawi/ kodrat kodiran sesuai/ iradat dan muridan/ ilmu aliman/ hayat kayan sama’ serta sami’an//

4. Basar kalawan basiran/ kalam mutakaliméki/ puniku logaté padha/ maknawiyah lan mangani/ samya golong saptéki/ maknawiyah duwé pitu/ salbiyah lan napsiyah/ lelima lawan sawiji/ tenggak dhadha barang nem kalawan lima//

Basar dan basiran/ serta kalam muta aliman/ logatnya sama/ maknawiyah dan mangani/ termasuk tujuh golongan/ maknawiyah punya tujuh/ salbiyah dan napsiyah jumlahnya lima/ dua dada dan barang enam dan lima//

5. Déné bonang kalih dasa/ ngumpul dadi catur adi/ kethuk kenong kempul tata/ gong besar sakawanéki/ pencu pat ngumpul dadi/ kawat loro jatinipun/ rebab kinarya buka/ kawat loro kumpul malih/ dadi siji iya ana gong kang besar//

Adapun bonang dua puluh/ kumpul jadi empat yang utama/ kethuk kenong kempul/ gong besar sudah jadi empat/ pencu empat kumpul jadi satu/ dua kawat sesungguhnya/ dibuat untuk rebab/ kawat dua berkumpul lagi/ jadi satu ada di gong besar// 

6. Ana déné gong kang besar/ sakawan kathahiréki/ kethuk kenong kempul tata/ kempul martabat kang kawit/ sipat jalal puniki/ kang kempul uniné egung/ éwuh yèn winicara/ kethuk martabat ping kalih/ kenong iku martabat kang kaping tiga//

Adapun gong besar/ jumlahnya empat/ kethuk kenong kempul/ kempul itu martabat pertama/ sifat jalal itu/ bunyinya kempul besar/ susah untuk disebutkan/ kethuk martabat yang kedua/ kenong itu martabat ketiga//

7. Gong gedhé martabat papat/ aja sira salah tampi/ déné sipat kalih dasa/ ngumpul dadi catur singgih/ sipat napsiyah kaki/ sipat jalal dadinipun/ siji arané kathah/ iya jalal iya alip/ kang sipat salbiyah dadi sipat jamal//

Gong besar itu martabat empat/ janganlah kamu salah paham/ adapun sifat dua puluh/ kumpul menjadi empat/ itulah sifat napsiyah/ menjadi sifat jalal/ satu berarti banyak/ yaitu jalal dan alip/ siat jamal menjadi sifat salbiyah//

8. Jamal kurupé lam awal/ déné kang sipat mangani/ iku dadi sipat kamal/ kurupé lam ingkang akir/ maknawiyah ginupit/ sipat Kahar dadénipun/ kurupé ha tetéla/ iku dènwaskithéng galih/ yèn wis kumpul kabèh ingaran isimat//

Jamal itu hurufnya lam awal/ sifat mangani itu/ jadi sifat kamal/ hurufnya lam terakhir/ maknawiyah yang digubah/ sifat kahar jadi hurufnya berupa ha/ maka ketahuilah dalam hati/ jika sudah kumpul dinamakan ajimat//

9. Pasthi kurupé sakawan/ rahadyan nuwun ngabekti/ sira Radèn Surènggana/ aturé apait gendhis/ gangsa pélog puniki/ ingkang pundi bédanipun/ Kyai Sèh Ngabdulsalam/ nabda mring putra kekalih/ bédanipun among pélog lawan barang//

Pasti hurufnya empat/ sang raden menghormat/ kamu raden Surenggana/ bicaranya sepahit gula/ gong pelog itu/ mana perbedaannya/ Kyai Seh Abdulsalam/ berbicara pada kedua putranya/ bedanya cuma pelog dan barang//

10. Wewolu kathahing bonang/ lawan saléndro puniki/ kaot pélog lawan barang/ bonang wolu dadinéki/ iku dipunpatitis/ sipat wewolu puniku/ dadi pikukuh Iman/ kang kocap ing Kitab Sitin/ alon matur Rahadyan Pulanggupita//

Ada delapan jumlahnya bonang/ dengan slendro ini/ lebih dari pelog dan barang/ bonang menjadi delapan banyaknya/ harap dimengerti/ kedelapan sifat itu/ menjadi penguat iman/ yang terdapat dalam kitab sitin/ pelan bicaranya Raden Pulanggupita//

11. Anuwun kajarwanana/ gamelan kalih prakawis/ kanyatanan ingkang cetha/ wontené satunggil-tunggil/ ki sèh anabda manis/ sun jarwani sira kulup/ gamelan rong prakara/ pélog sumbang sadayéki/ bonang sumbang saron sumbang demung sumbang//

Mohon dijelaskan/ gamelan dua perkara/ kenyataan yang jelas/ keberadaannya satu-satu/ Seh berkata lembut/ saya terangkan maksudnya/ gamelan dua perkara itu/ pelog sumbang semua/ bonang sumbang saronnya sumbang demung sumbang//

12. Prasamya sumbang sadaya/ dadi undhak ingkang ricik/ nanging surasané éca/ mungguh tumrap anèng gendhing/ meles surasa manis/ kinarya anguyun-uyun/ tur ta sumbang sadaya/ nanging sareng muni becik/ sun jarwani tegesé pélog punika//

Sama-sama sumbang semua/ jadi tingkatan yang rinci/ tapi rasanya enak/ serasa patut pada gending/ rasanya manis/ serta mengalun/ juga tidak sumbang semua/ tapi saat bunyi bersama/ saya jelaskan artinya pelog itu//

13. Lamun sira amicara/ ngélmu rasa kang linuwih/ saking ing suluk wetunya/ tan nganggo kitab sathithik/ iku rupané becik/ nora liyan werana gung/ marang ing wadinira/ perlambangé nora tebih/ pasthi éca déné tan mbiyak werana//

Jika kamu berbicara/ ilmu rasa yang mumpuni/ dari suluk keluarnya/ tidak sedikitpun memakai kitab/ itu hal yang baik/ tidak lain rupa agung/ pada rahasianya/ firasatnya tidak jauh/ tentu enak karena tidak membuka semuanya//

14. Kang muni suluk sadaya/ nora parek nora tebih/ nanging cacadé punika/ nora nganggo dalil kadis/ kang suluk wus ngarani/ wirib wirab basa putus/ saléndro iku cetha/ nora sumbang sadayéki/ sun jarwani bangsa saléndro punika//

Yang bunyi suluknya/ tidak jauh dan dekat/ tapi meresapnya tidak pakai dalil hadis/ suluknya sudah tahu/ bahannya bagus/ selendro itu sudah jelas/ tidak sama semuanya/ saya jelaskan yang namanya selendro itu//

15. Yèn kala sami micara/ ngélmu rasa kang linuwih/ ingkang saking dalil Kur’an/ yektiné mbiyak wawadi/ marang wadiné ngélmi/ yèn adoh teka anglangut/ saking rasa kang mulya/ yèn parek wedi miyarsi/ ing liyané uwong ingkang wus uninga//

Saat sama-sama berbicara/ ilmu rasa yang sejati/ yang berasal dari dalil Qur’an/ sebenarnya membuka rahasia/ terhadapnya rahasianya ilmu/ kalau jauh tampak jauh/ dari keinginan yang mulia/ jika dekat takut melihat/ orang lain yang sudah tahu//

16. Padha sira ngéstokena/ ana déné kang rinicik/ tiga groboganing rasa/ slenthem demung saron iki/ saron iku kekalih/ tegesé mangké winuwus/ siji sarining raga/ lurunen ingkang prayogi/ raga iku beciké lan tatakrama//

Jika kamu menghendaki/ adapun yang dirinci/ ada tiga tempatnya rasa/ slenthem demung dan saron/ saron jumlahnya dua/ nanti saya jelaskan/ satu rasanya badan/ carilah yang terbaik/ badan itu baik dan tatakrama//

17. Weruh Jawa weruh Arab/ limpat wignya bisa nulis/ anteng semuné grahita/ iku sujalma linuwih/ kang raga luwih sari/ utamané nganggo demung/ tan kena winicara/ éwuh nggoningsun ngarani/ sejatiné kang demung kapiyatira//

Tahu Jawa dan Arab/ pandai dalam mengarang/ kelihatan tenang pikirannya/ itulah seorang yang pandai/ tubuhnya lebih baik/ terutama memakai demung/ tidak bisa dijelaskan/ susah sekali saya menebak/ sesungguhnya demung itu banyak gunanya//

18. Nanging saraté kapiyat/ salenthemé aja lali/ meneng kèhing pancadriya/ wus mangkono baé becik/ awasna jroning ati/ kang tétéla paningalmu/ néng sajroning supena/ déné saron kang sawiji/ tegesipun punika saruning raga//

Tapi syarat agar berguna/ jangan melupakan slenthem/ rasakan dengan panca indra/ begitu saja lebih baik/ jagalah dalam hati/ lihatlah dengan jelas/ dalam mimpimu/ sedangkan saron yang satu/ berarti aibnya tubuh//

19. Wateké nepsu tetiga/ yèn sira nora ngadhangi/ pasthi saru tindakira/ liyané turu lan bukti/ sahwat kalawan kawin/ among iku kang tinurut/ liyané iku aja/ peperen dipunprayogi/ pasthi rusak kang raga akanthi siksa//

Tabiatnya nafsu ketiga/ jika tidak kamu tahan/ pasti perbuatannya membuat kamu malu/ lainnya tidur dan makan/ syahwat dan kawin/ cuma itu yang dilakukannya/ lainnya jangan/ dihilangkan lebih baik / pasti merusak badan sampai tersiksa//           

Bersangbung………………..