PUPUH XVI
K I N A N T H I
1. Radèn Surenggana matur/ tegesé kendhang kekalih/ kang lungguh ing kendhang ladrang/ yèn gendhing kendhangé siji/ déné mawi béda-béda/ mèsem ngandika sang yogi//
Raden Surenggana bertanya/ artinya kendang kedua/ yang terdapat pada kendang ladrang/ jika gamelan kendangnya satu/ padahal beda-beda/ sang guru tersenyum sambil berkata//
2. Tegesé ladrang puniku/ kempulé tan kena kèri/ iku patraping sujalma/ ingkang muni kitab pekih/ sanadyan wus nganggo kitab/ tan lali yudanagari//
Artinya ladrang itu/ kempulnya tidak boleh ketinggalan/ itu memang sifatnya manusia/ karena sudah ada dalam kitab fikih/ meskipun sudah menggunakan kitab/ tidak melupakan hukum Negara//
3. Wong micara lan nenandur/ laki rabi lan wong sugih/ tuwin lapel-lapal karam/ apadéné wong priyayi/ pan muni kukum sadaya/ yudanagara tan lali//
Orang bicara dan menanam/ pria wanita dan orang kaya/ dan kata-kata haram/ seperti orang priyayi/ yang bicara hukum/ hukum negara tidak boleh lupa//
4. Rupaning gendhing puniku/ mangan turu laku linggih/ karya wisma anam-anam/ lan undhagi ukir-ukir/ maréntahken dhawuh praja/ apa karsaning narpati//
Ujud gamelan itu/ makan tidur jalan dan duduk/ membuat rumah anjam-anjam/ dan tangga berukir/ melaksanakan perintah negara/ seperti yang diinginkan oleh raja//
5. Punika tan mawi kukum/ yudanagara tan lali/ taksih kathah saminira/ polah tingkahing sujalmi/ nalar tan kena tininggal/ yèn sira aninggal kaki//
Itu tidak lewat hukum/ tidak lupa hukum negara/ masih banyak persamaannya/ tingkah laku manusia/ tidak boleh meninggalkan akal/ jika ditinggalkan//
6. Pasthi ala rupanipun/ wong tinggal yudanagari/ kéhing sujalma kang mirsa/ gumuyu sarwi bebisik/ iya marang kancanira/ iku kaki aja lali//
Pasti buruk akibatnya/ orang yang meninggalkan hukum negara/ akan dilihat banyak orang/ ditertawakan serta dibicarakan/ maka jangan kamu lupakan//
7. Sanadyan kang mawi kukum/ tan lali yudanagari/ wus telas gupiting kendhang/ mung gendèr dèrèng ginupit/ isiné sadasa wilah/ sejatiné sun jarwani//
Meski lewat hukum/ jangan lupa hukum negara/ sudah habis uraiannya kendang/ tinggal gender yang belum diuraikan/ isinya itu sepuluh bilah/ saya terangkan sesungguhnya//
8. Iku bangsanira kulup/ kèhé tetulas prakawis/ ana déné kang tetiga/ iku wus dadi rumiyin/ kang kari naming sadasa/ tumraping gendèr puniki//
Itulah wujudnya kamu nak/ ada tiga belas perkara/ adapun yang ketiga/ sudah dijelaskan dulu/ tinggal sepuluh yang belum/ umumnya gender itu//
9. Iku tan kena winuwus/ déné wis dadi rumiyin/ iku sira pilihana/ bangsamu kang dadi dhingin/ bumi tapel lawan johar/ katiga nyawa rahmani//
Tidak bisa diceritakan/ karena sudah dulu/ maka tinggal kamu pilih/ wujud pertama itu/ bumi dan bintang/ ketiga nyawa rahmani//
10. Rebabé dèrèng winuwus/ lagi mangké sun tuturi/ pan kalih kakawatira/ lakyan satitah puniki/ iku cènthèlé kang andhap/ kenthengé maligé rukmi//
Rebabnya belum diceritakan/ nanti saya ceritakan/ senarnya ada dua/ perintah ini/ gantungannya ada di bawah/ senarnya sebagian dari emas//
11. Senthengé rebab puniku/ ardi kembar kanan kéring/ bathokané raganira/ lawan watangané singgih/ kosodé puniku napas/ mangoté aja ginupit//
Senar rebab itu/ gunung kembar kanan dan kiri/ batoknya itu tubuhnya/ dan gagangnya itu derajat/ kosodnya itu nafas/ jangan diterangkan//
12. Iku wus telas sadarum/ niyagané adam jarnis/ yèn sira mangun gamelan/ jro ning ati aja lali/ kaya nggoning sun amejang/ yèn lali karam kang pasthi//
Sudah selesai semua/ niyaganya itu adam jarnis/ jika kamu bermain gamelan/ jangan lupa dalam hati/ seperti yang sudah saya ajarkan/ jika lupa pasti itu haram//
13. Rahadyan padhang tyasipun/ miyarsa sabdaning yogi/ putra catur atur sembah/ mring rama ngaturken pamit/ sang tapa alon ngandika/ iya wus padha basuki//
Raden Surenggana terang hatinya/ mendengar uraian gurunya/ keempat putranya pamit pada ayahnya/ sang guru pelan berkata/ saya doakan selamat//
14. Putra sakawan wus mundur/ tan kéwuhan grahitaning/ genti ingkang winursita/ Rahadyan Jayadiluwih/ prajané Maligéretna/ pan lagya mepeg birahi//
Keempat putranya pamit/ sudah terang pikirannya/ ganti yang bicara/ raden Jayadiluwih/ kotanya bagian intan/ sedang menahan nafsu//
15. Tatag titi wignya putus/ jawa arab wus mumpuni/ wus bisa cara limalas/ yèn nulis muni pribadi/ kadya gambar wewangunan/ citrané rahadèn pekik//
Trampil cerdas pandai/ Jawa Arab sudah menguasai/ sudah bisa bicara limalas/ jika mengarang seperti gambar yang indah/ itulah gambaran dari dia//
16. Semana rahadyan bagus/ arsa leladhang mring jawi/ sigra angrasuk busana/ arsa nyamping peksi jali/ paningset cindhé binara/ rasukan baludru wilis//
Suatu saat raden bagus/ ingin sesekali keluar/ memakai pakaian/ memakai pakaian batik peksi jalu/ memakai sabuk cinde/ bajunya dari beludru hijau//
17. Dhestar semen mawi mentul/ kang dhuwung pinasopati/ kekalih lan cothénira/ jejarané tunggak semi/ tuhu yèn bagus utama/ Rahadyan Jayadiluwih//
Jarik semen dengan pentul/ kerisnya seperti pasopati/ ada dua dan diselipkan/ kudanya tunggak semi/ sangat bagus sekali/ Raden Jayadiluwih//
18. Gya medal saking ing pintu/ tigang tindak nolih-nolih/ wus prapta wismaning wadya/ pinuju nayuban jingling/ kasaru rahadyan prapta/ kang wadya methuk néng jawi//
Begitu keluar dari gerbang/ dalam waktu sebentar/ sudah sampai dirumah bawahannya/ langsung menuju tempat berjoget/ begitu sang raden datang/ prajuritnya menjemput di luar//
19. Wus tata dènira lungguh/ kang wadya matur wotsari/ rahadyan alon ngandika/ mengko sira sun tuturi/ tingalana nggonku beksa/ kang wadya eram ningali//
Saat sudah duduk/ prajuritnya bertanya pelan/ raden berkata/ nanti saya ceritakan/ amatilah cara menariku/ para prajurit segera mengamati//
20. Rahadyan beksanya lawung/ tanjak ingkrang dhadhap acih/ beksa gelas beksa wayang/ dinulu teka respati/ wus lali purwaduksina/ saking bungahé kang galih//
Tarian sang raden tidak aturan/ tanjak dhadhap acih/ menari gelas dan wayang/ dilihat sampai pantas/ lupa arahnya/ karena hati sedang senang //
21. Samya eram kang andulu/ beksanya rahadyan pekik/ anelas kawining raga/ samya kétut kang pawèstri/ antuk kawandasa wangsal/ niyaga legeg ningali//
Sampai terpejam mata yang melihat/ tariannya raden bagus/ menghabiskan tenaga/ ikut pula yang perempuan/ dapat empat puluh pertanyaan/ niyaganya tercengang melihatnya//
22. Nganti rambah kaping telu/ kang gendhing munya kaping tri/ rahadyan kèndel gya lenggah/ wonten niyaga satunggil/ awasta Sécawiguna/ nggarjita sajroning ati//
Sampai pada gending yang ketiga/ si raden istirahat/ ada salah seorang niyaga/ bernama Secawiguna/ senang dalam hati//
23. Putra maligi puniku/ teka lali sun tingali/ tan émut putra pandhita/ Ki Séca gya marepeki/ prapta ngarsané rahadyan/ kyai Séca matur aris//
Putra yang pandai itu/ sampai lupa saya lihat/ tidak ingat putra pandita/ Ki Seca segera menghampiri/ datang kehadapan raden/ Ki Seca bertanya pelan//
24. Rahadyan duk beksa wau/ teka penet sun tingali/ punapa dika wus cetha/ obahing tangan lan sikil/ yèn panduka tan uninga/ karam ujaring kang dalil//
Saat raden menari/ saya lihat sangat indah/ apa raden sudah tahu/ geraknya tangan dan kaki/ kalau tidak tahu/ menurut dalil itu haram//
25. Wangsalé kawula étung/ antuk catur dasa kalih/ pundi tegesé wangsalan/ uniné sawiji-wiji/ yèn dika dèrèng uninga/ prasasat yèn kaya lapi//
Teka-tekinya saya hitung/ ada empat puluh dua/ bagaimana teka-tekinya/ saya urai satu per satu/ jika raden tidak tahu/ sesungguhnya seperti itu//
26. Ki Séca ambereg bubul/ kèh wangsalan dèntakoni/ rahadyan kéwran ing manah/ nora bisa amangsuli/ nulya kondur karsanira/ ing wisma dèrèng dumugi//
Ki Seca memburu/ banyak teka-teki yang harus ditanyakan/ si raden tampak tidak senang/ tidak bisa menjawab/ terus pergi dari hadapan ki Seca/ belum sampai di rumah//
27. Saya kagagasing kalbu/ sualé Séca gunèki/ dadya laju lampahira/ kang sinedya jroning galih/ sowan marang Kabuwanan/ marek mring rama sang yogi//
Semakin mengganggu pikiran/ pertanyaan ki Secawiguna/ menambah cepat jalannya/ datang ke Kabuwanan/ menghadap pada ayahnya//
28. Ing Kabuwanan wus rawuh/ sang tapa anuju linggih/ munggèng ing panti pandhapa/ kasaru kang putra prapti/ Rahadyan Jayakusuma/ majeng sarwi angabekti//
Sudah datang di Kabuwanan/ sang pertapa segera duduk/ di pendapa rumah/ lalu sang putra datang/ yaitu Raden Jayakusuma/ datang dan menyembah//
29. Rahadyan aris umatur/ kula rama wau latri/ jenenging tiyang nayuban/ wonten niyaga satunggil/ anama Sécawiguna/ kawula dipuntakèni//
Raden berkata pelan/ semalam ayah/ ketika ada jogetan/ ada seorang penabuh/ bernama Secawiguna bertanya/ saya ditanya//
30. Nalika ing wau dalu/ kawula neksa kaping tri/ kang gendhing santun ping tiga/ Ki Guna nggarjitèng galih/ sareng kawula wus lenggah/ Ki Guna bereg nakèni//
Ketika tadi malam/ saat saya menari yang ketiga kalinya/ gendingnya juga tiga kali/ Ki Guna sangat senang/ saat saya duduk/ Ki Seca bertanya//
31. Ambereg pitakènipun/ tindaké tangan lan sikil/ sikil kanan lawan kiwa/ asta kanan suku kéring/ kados pundi kang sujarwa/ kyai sèh ngandika aris//
Begini pertanyaannya/ geraknya tangan dan kaki/ kaki kanan dan kiri/ tangan kanan dan kiri/ bagaimana sebetulnya/ Ki Seh berkata pelan//
32. Yèn sira ambeksa alus/ émuta mring salat daim/ yèn daim lungguhé kiwa/ tindakna suku kang kéring/ yèn daim ngalim kang kanan/ suku kéring napak siti//
Jika kamu menari halus/ ingatlah pada salat daim/ jika daim tempatnya di kiri/ gerakkan kaki kiri/ jika daim disebelah kanan/ kaki kiri menapak tanah//
33. Nanging wonten saratipun/ tan kena sulayèng galih/ yèn nindaken sikil kanan/ asta kiwa aningali/ yèn ngigel tangan kang kiwa/ suku kanan aningali//
Tapi ada syaratnya/ tidak boleh bersedih/ jika menggerakkan kaki kanan/ tangan kiri dilihat/ jika mengigal tangan kiri/ kaki kanan dilihat//
34. Iya iku tegesipun/ émuta daiming ringgit/ pasthiné papak-papaken/ yèn sira bener kang kéring/ ringgité nora sulaya/ bener kiwa luwih manis//
Itulah arti sebenarnya/ ingatlah daimnya wayang/ pasti berhadap-hadapan/ jika menarimu benar/ wayangnya tidak berbeda/ benar sebelah kiri lebih manis//
PUPUH XVII
DHANDHANGGULA
1. Lah ta kaki aywa sira lali/ pamujiné ringgit lawan sira/ pasthi yèn padha uniné/ lawan unduring suku/ lan lajuné dipunpatitis/ déné wus winicara/ kethuk kenongipun/ kempul martabat sapisan/ kethuk iku yekti martabat ping kalih/ kenong martabat tiga//
Kamu jangan sampai lupa/ pujiannya wayang pada kamu/ pasti bunyinya sama/ dengan mundurnya kaki/ dan majunya harap tepat/ adapun sudah dibicarakan/ kethuk dan kenongnya/ kempul itu martabat pertama/ kethuk jelas martabat kedua/ kenong martabat ketiga//
2. Gong kang gedhé martabat kang akir/ saratipun mawi pacak jangga/ manthuk ing sawetarané/ yaiku tegesipun/ angurmati tegesing ringgit/ aran Patimah Johar/ mila manthuk-manthuk/ yèn sira ngurmati kadang/ kadang tuwa surak keplok aja lali/ tegesé dènwaspada//
Gong besar martabat keempat/ syaratnya dengan melenggokkan leher/ menganguk sementara waktu/ artinya ialah/ menghormati maknanya wayang/ bernama Fatimah Johar/ maka menganggukkan kepala/ jika menghormati saudaranya/ jangan lupa saudara tua bertepuk tangan/ maksudnya diwaspadai//
3. Anyareki mring nepsu sayekti/ déné panggih asawang sinawang/ lawan Patimah ujaré/ winor lan wiletipun/ Johar jisim lan rasa ati/ Rahadyan Surèngrana/ nuwun sarwi ndheku/ inggih nuwun jinarwakna/ kèhing wangsal tegesé satunggil-tunggil/ déné beksa wus telas//
Mendekati pada nafsu sesungguhnya/ adapun ketemu saling melihat/ dan perkataan Fatimah/ dicampur dan berbelit-belit/ bintang badan dan perasaan/ Raden Surenggana/ memohon sambil duduk/ minta dijelaskan/ maksud dari banyaknya pertanyaan dijelaskan satu persatu/ adapun tariannya sudah selesai//
4. Ingkang tumrap sasindhéning ringgit/ tegesipun pan panunggalira/ ingkang lir madu gendhis/ kulup sira apalna/ wiji-wijinipun/ rahadyan kéwran ing manah/ èsmu supé matur mring rama ngabekti/ kula boten kèngetan//
Menurut sindennya wayang/ maksud dan sebagainya/ seperti madu gula/ hafalkanlah satu persatu/ sang raden tampak susah hati/ sepertinya lupa lalu bicara pada ayahnya/ saya tidak ingat//
5. Saking kathah wangsalaning ringgit/ dadya supé pan ical sadaya/ Ki Sèh alon ing wuwusé/ lamun mangkono kulup/ pasthi karam lamun miyarsi/ déné sira tan bisa/ wangsalan kawuwus/ Rahadyan Jayakusuma/ putek ing tyas tumungkul dènira linggih/ ajrih matur ing rama//
Karena banyaknya pertanyaan tentang wayang/ jadikan lupa akan hilang semua/ Ki Seh pelan perkataannya/ jika begitu nak/ haram jika melihat/ kamu tidak bisa/ menjawab pertanyaan/ Raden Jayakusuma/ gundah hati duduk dengan menundukkan kepala/ dengan takut bertanya pada ayahnya//
6. Angandika ri sang mahayekti/ wis ta kulup sira marénana/ aja sira dhemen njogèd/ déné sira tan weruh/ iya marang unining ringgit/ radyan sangsaya susah/ énget sualipun/ Kiyai Sécawiguna/ ingkang ibu welas dénira ningali/ kang putra ngemu waspa//
Sang pendeta berkata/ sembuhlah kamu nak/ jangan diteruskan menari/ adapun kamu tidak tahu/ bagaimana ucapan dalam wayang/ sang raden bertambah susah/ ingat pertanyaannya/ Ki secawiguna/ ibunya kasihan melihat/ putranya menangis//
7. Dyah Rubiah amarani aglis/ gya rinangkul janggané kang putra/ sang dyah angemu waspané/ alon pamuwusipun/ èh ta kulup Jayadiluwih/ apa sira dinukan/ mring ramanta kulup/ rahadyan tan bisa ngucap/ èsmu nangis kang ibu welas ningali/ mring putra ngemu waspa//
Dyah Rubiah segera menghampiri/ segera merangkul putranya/ Dyah Rubiah juga menangis/ pelan perkataannya/ Jayadiluwih anakku/ apa kamu dimarahi/ oleh ayahmu nak/ sang raden tidak bisa bicara/ ibunya menangis kasihan melihatnya/ pada putranya yang menangis//
8. Enengena kang lagya prihatin/ sang dyah ayu kalawan kang putra/ wonten winursita manèh/ Ki Sécawigunéku/ duk tataken mring radèn pekik/ manahnya èsmu maras/ panggraitanipun/ Rahadyan Jayakusuma/ pasthi matur maring kang rama ayekti/ Kyai Sèh Ngabdulsalam//
Diamkanlah yang sedang prihatin/ yaitu ibu dan putranya/ diceritakan lagi/ Ki Secawiguna/ ketika disanggah oleh raden bagus/ hatinya kelihatan takut/ pikirannya/ Raden Jayakusuma/ berkata pada ayahnya/ Seh Abdulsalam//
9. Duk ing kuna putra Tepaswangi/ amruwita maring Kabuwanan/ wus lami nggonira ngèngèr/ mrih paréntahing guru/ tigang warsa dèrèng kaèksi/ wangsul mring Kabuwanan/ dhinawuhan sampun/ déné ta kurang sawarsa/ radèn putra anyamur dadi niyagi/ aran Sécawiguna//
Dulu kala putra Tepaswangi/ diceritakan datang ke Kabuwanan/ sudah lama dia berguru/ terhadap perintah guru/ tiga tahun belum kelihatan/ pulang ke Kabuwanan/ sudah diperintahkan/ kurang setahun/ untuk menyamar menjadi niyaga/ bernama Secawiguna//
10. Duk samana rahadyan wus kamil/ anuwuni panunggaling kiwa/ sampurna barang pamrihé/ rahadyan nulya mantuk/ marang Tepas lagya sawengi/ osiking tyas mangkana/ adhuh ariningsun/ iya Ki Jayakusuma/ mendah apa aturé marang sang yogi/ mringsun pandung kalintang//
Ketika itu si raden sudah sempurna/ mengetahui hal-hal kiri/ sudah sempurna maksudnya/ si raden segera pulang/ ke kota Tepas dan baru semalam/ begitu gelisahnya/ adikku/ Ki Jayakusuma/ ada apa kiranya bicara pada guru/ kamu lupa padaku//
11. Radyan Tiwikrama nulya mijil/ saking dalem laju lampahira/ ing Kabuwanan njujugé/ langkung kéwran ing kalbu/ tan kawarna lampahé prapti/ sang tapa nuju lenggah/ radyan gya cumundhuk/ kagyat sang tapa ngandika/ èh ta kulup apa ta padha basuki/ radyan matur wotsekar//
Raden Tiwikrama segera keluar/ dari rumah dan jalan dengan cepat/ menuju ke Kabuwanan/ karena hatinya sedang susah/ tanpa diduga perjalanan sudah sampai/ Sang Tapa segera duduk/ si raden tiba-tiba muncul/ Sang Tapa kaget dan berkata/ kamu sekalian sudah selamat/ raden mendekat pelan//
12. Saking berkah amba anglampahi/ wirid tuan pan wonten sadaya/ tigang undhak antuk kabèh/ tanpa tuduh anjumbuh/ panunggalé kawula Gusti/ Ki Sèh Angabdulsalam/ sujud mring Hyang Agung/ sujud sukur anggénira/ wusnya sujud kang rama nulya nimbali/ mring garwa Dyah Rubiah//
Berkat melakukan semua wirid/ wiridnya sudah ada semua/ sudah dapat tiga tingkat/ tanpa petunjuk menyatu/ antara Kawula-Gusti/ Seh Abdulsalam/ sujud pada Tuhan/ setelah sujud syukur/ seh Abdulsalam memanggil/ pada istrinya dyah Rubiah//
13. Tan adangu Dyah Rubiah prapti/ radèn putra sigra ngaraspada/ sang dyah waspada tingalé/ yèn ingkang putra rawuh/ gya rinangkul waspadres mijil/ seret dènya ngandika/ adhuh anak ingsun/ tigang warsa tan katingal/ arinira iya Ki Jayadiluwih/ mengko lagi kadukan//
Tak berapa lama Dyah Rubiah datang/ putra-putranya segera datang/ sang Dyah melihat waspada/ jika putranya datang/ segera dirangkul sambil mengeluarkan air mata/ agak berat berkata/ aduh anakku/ tiga tahun tidak kelihatan/ adiknya Ki Jayadiluwih/ marahnya nanti lagi//
14. Radèn Tiwikrama matur aris/ inggih ibu punapa wadinya/ rama asanget dukané/ sang dyah alon amuwus/ tilikana rénira kaki/ radèn pamit ing rama/ unining kang ibu/ Radèn Tiwikrama prapta/ panggonanè kang rayi anuju linggih/ sarwi angemu waspa//
Raden Tiwikrama berkata lembut/ duh ibu ada rahasia apa/ ayah sangat marah/ ibunya berkata pelan/ lihat sebutannya nak/ raden pamit ke ayahnya/ ucapannya ibu/ Raden Tiwikrama datang/ ketempat adiknya duduk/ sambil menangis//
15. Sareng prapta kang rayi ngabekti/ ingkang raka aris angandika/ adhimas apa karané/ sira dinukan iku/ marang rama radèn turnya ris/ purwa tekèng wekasan/ solahé tinutur/ kang raka mèsem ngandika/ ayo yayi séba mring rama sang yogi/ rama tyasé wus lejar//
Setelah datang adiknya menghormat/ kakaknya pelan berkata/ ada apa adikku/ kamu dimarahi itu/ oleh ayah raden bicaranya lembut/ dulu datang kemudian/ kelakuannya yang dibicarakan/ kakaknya senyum berkata/ adikku mari kita menghadap pada ayah/ sebab hatinya sudah kendur//
16. Gya lumampah wau putra kalih/ praptèng kang rama ngandika/ kulup arinira kuwé/ lagi takon maringsun/ malem Soma arènirèki/ mbeksa wismaning wadya/ jinawab abubul/ wangsalan marang niyaga/ sun takoni lali kabèh tan ngémuti/ dadya malebeng wisma//
Segera berjalan kedua putra tadi/ menghadap ayahnya berkata/ kamu yang paling muda/ sedang bertanya padaku/ malam rabu kamu menari dirumahnya prajurit/ dijawab dengan cepat/ pertanyaan dari niyaga/ saya tanya semua lupa tidak ada yang ingat/ pada masuk rumah//
17. Putra tepas gumujeng abekti/ inggih kula rama kang anjawab/ putra kalangkung pandungé/ kula rama manekung/ apan nyamur dadi niyagi/ aran Sécawiguna/ sang tapa gumuyu/ kaki teka lali sira/ ing sipaté rakanta ing Tepaswangi/ putra maligé nembah//
Putra Tepas tertawa menyembah/ betul saya yang menjawab ayah/ sang putra lebih lupa/ saya bersemedi ayah/ lalu menyamar sebagai niyaga/ bernama Secawiguna/ sang pertapa tertawa/ kamu datang lupa kamu/ pada sifat adikmu di Tepaswangi/ tempat putra menghormat//
18. Duk nalika kula dèn takeni/ jalma sepuh cemeng warnanira/ sang tapa lon ngandikané/ Tiwikrama nak ingsun/ teka bisa amalih warni/ radèn putra manembah/ kawula manekung/ anéng ardi Sélajana/ pinaringan kulambi marang dhedhemit/ aran Ki Pudhakcengkar//
Ketika saya ditanya/ orang tua warna kulitnya hitam/ si pertapa pelan bicaranya/ tiwikrama anakku/ sampai bisa berubah rupa/ raden putra menyembah/ saya bersemedi/ di Gunung Selajana/ diberi baju oleh dhemit/ bernama ki Pudhakcengkar//
19. Yèn rinasuk kang ponang kulambi/ kuwasané bisa malih warna/ tuwa anom tuwin raré/ sang tapa mèsem muwus/ éh jajalen ponang kulambi/ radèn matur sandika/ klambi gya rinasuk/ dadi raré sanalika/ sampun dangu kang baju rinasuk malih/ salin warna wong tuwa//
Jika dipakai yang baju ponang/ kekuasaannya bisa berganti rupa/ tua muda serta anak-anak/ sang pertapa tersenyum berkata/ eh cobalah baju ponang/ raden berkata bersedia/ baju segera dipakai/ seketika jadi anak-anak/ sudah lama baju dipakai lagi/ ganti rupa menjadi tua//
20. Dyah Rubiah bungahé tan sipi/ uning putra bisa malih warna/ radèn ingaras embuné/ dhuh kaki anak ingsun/ bisa temen amalih warni/ ki Sèh alon ngandika/ apa ta sirèku/ wus pinarah kasampurnan/ déné sira iku dènwèhi kulambi/ mring dhemit Pudhakcengkar//
Dyah Rubiah sangat senang/ melihat putranya bisa berganti rupa/ raden mencium ujung kepalanya/ oh anakku/ sungguh dapat berganti rupa/ Ki Seh pelan berkata/ apa kamu itu/ sudah dipisah kesempurnaan/ adapun kamu itu diberi baju/ oleh dhemit Pudhakcengkar//
21. Lah ta mara tegesé dèn aglis/ aja tanggung dènya apil Kur’an/ pasthi yèn béda nyatané/ pinter Kur’an rumuhun/ tamat Kur’an kang kaping kalih/ katam Kur’an ping tiga/ ping sakawanipun/ puniku wong apil Kur’an/ tutugena kang putra matur kaswasih/ kamandran garjiténg tyas//
Nah datang artinya disegerakan/ jangan tanggung olehmu hapal Quran/ pasti kalau jelas bedanya/ dahulu hapal Quran/ yang kedua tamat Quran/ selesai Quran yang ketiga/ keempatnya/ itu orang yang hapal Quran/ lanjutkan sang putra berkata dengan asih/ berkelana dengan perasaan senang//
22. Tyasnya nggambar panunggaling dhiri/ kawoworan kasrayèng purba/ jiwa kawor lan uripé/ urip kasor sadarum/ ruming pana pananing ragi/ yèn pratigyèng ing manah/ tan ana kadulu/ andulu loroning tunggal/ kabèh kaswarakaken srah permanadi/ terang sampurnéng raga//
Hatinya menggabarkan menyatunya diri/ kecampuran pertolongan dulu/ bercampur jiwa dan hidupnya/ hidup kalah semua/ semua hilang hilangnya badan/ jika berjanji dalam hati/ tak ada yang melihat/ melihat keduanya dalam kesatuan/ semua mengucapkan penyerahan pada penerang/ jelas sempurnanya raga//
23. Tanpa ngrasa kawileting ati/ tindakna kawisraya ing purba/ sirna tan ana tabeté/ ingkang tindak tumanduk/ mring alamé laut kaéksi/ rahadyan nggarjitèng tyas/ énget dénya nekung/ miyarsa sabdaning karang/ énget kabèh kalanya néng alam sahir/ ya kawijilanira//
Tanpa merasa berbelitnya hati/ lakukan pertolongan di awal/ hilang tak ada bekasnya/ yang tingkah lakunya/ terlihat pada alam malaut/ raden sangat senang hatinya/ mengingat ketika bersemedi/ melihat sabdanya karang/ ingat semua ketika di alam sahir/ ya terlahirlah kamu//
PUPUH XVIII
M I J I L
1. Iku jatining wong salat kaji/ madyaning patemon/ ngalam laut puniku arané/ tanpa urip lawan tanpa ngelih/ lan ora prihatin/ mung rahmat kadulu//
Itu sesungguhnya orang salat haji/ ditengahnya pertemuan/ sebutannya itu alam lahut/ tanpa hidup serta tanpa lapar/ dan tidak prihatin/ hanya rahmat terlihat/
2. Miwah nikmat lawan suka singgih/ iku kang katonton/ Radèn Tiwikrama lon aturé/ ngalam sapta kula dèrèng uning/ ki sèh ngandika ris/ sun jarwani kulup//
Serta sungguh nikmat dan senang/ itu yang terlihat/ raden Tiwikrama pelan bicaranya/ alam tujuh saya belum tahu/ Ki Seh berkata lembut/ saya jelaskan nak//
3. Ngalam jabarul ingkang kariyin/ tegesé katonton/ amisésa sapolah tingkahé/ sejatiné dhadhanira kaki/ rahina lan wengi/ kang swara kumruwuk//
Alam jabarul yang pertama/ maksudnya jelas/ menguasai segala tingkah lakunya/ sesungguhnya dadamu/ siang dan malam/ yang bersuara gaduh//
4. Kawisésa ingkang among ragi/ mila nora pedhot/ jroning dhadha iku luwih ramé/ cipta ala lawan cipta becik/ iku kang murbèni/ mring kang among tuwuh//
Berkuasa yang mengasuh raga/ maka tidak putus/ dalam dada itu lebih ramai/ keinginan buruk dan baik/ itu yang memerintah/ pada yang mengasuh keturunan//
5. Krenteg-krenteg sarenteg kinardi/ ngunandikaning wong/ sinèlèhken mring uripé dhéwé/ sik ing karya wisayaning galih/ kang ala kang becik/ pinarcayèng kayun//
Perasaan-perasaan serasa dibuat/ ceritanya orang/ diletakkan pada hidupnya sendiri/ geraknya usaha keinginannya hati/ yang buruk dan baik/ dipercayakan pada tujuan//
6. Ngalam nasot ingkang kaping kalih/ sira dèn mangertos/ ngalam manungsa iku kang duwé/ panggonané jati manungseki/ saben dina keksi/ isiné kaslamur//
Alam nasut yang kedua/ kamu harap dimengerti/ alam manusia yang punya itu/ tempat sebenarnya manusia itu/ tiap hari kelihatan/ isinya tersembunyi//
7. Kabur-kabur tan wruh tan ngémuti/ pilih ingkang anon/ jatining manungsa lanang nggoné/ apadéné jatining pawestri/ iku wus sumandhing/ kalangan wor sambu//
Kabur tak tahu dan ingat/ pilihlah yang mengetahui/ sesungguhnya laki-laki tempatnya/ seperti halnya perempuan/ itu sudah bersanding/ lingkungan bercampur tersamar//
8. Iku jatiné jalu lan éstri/ yèn sira nora wroh/ ngurnyengguta suket lan godhongé/ sira iku lawan kebo sapi/ mung kacèké ugi/ ana buntutipun//
Itu sesungguhnya pria dan wanita/ jika kamu tidak tahu/ makanlah rumput dan daunnya/ kamu itu serta kerbau sapi/ hanya bedanya juga/ ada ekornya//
9. Ngalam malakud ingkang kaping tri/ ngalamé karaton/ luwih éwuh iku wicarané/ kaping paté iku ngalam kabir/ ngalam dunya kaki/ kaping limanipun//
Alam malakut yang ketiga/ alamnya istana/ lebih susah itu ceritanya/ keempat itu alam kabir/ alam dunia nak/ kelimanya//
10. Ngalam sahir wastané puniki/ enggoné yèn layon/ darul karim puniku arané/ panggonané bésuk yèn ngemasi/ ping nem sun jarwani/ kang ngalam malaut//
Alam sahir sebutannya itu/ tempatnya kalau mati/ sebutannya darul karam/ tempatnya besok kalau mati/ keenam saya jelaskan/ yaitu alam malaut//
11. Ngalamé pana kang wus kawilis/ kasapta kinaot/ ngalam kamil puniku arané/ éwuh temen nggon ingsun anggupit/ wus menenga kaki/ radèn matur nuwun//
Alamnya akhir yang sudah terhitung/ ketujuh sudah utama/ alam kamil itu sebutannya/ susah benar ketika saya menggubah/ sudah diamlah nak/ raden berterima kasih//
12. Wekas ingsun marang sira kaki/ poma tan mangertos/ aywa pangling marang permanané/ kang permana uwis martandhani/ sumrambah mring ragi/ liring permanéku//
Pesan saya pada kamu nak/ seandainya tidak tahu/ jangan lupa pada yang Maha Melihat/ yang maha melihat sudah memberi tanda/ menjalar pada tubuh/ maksudnya permana itu//
13. Upamané wong olahing dhiri/ dèn kadi anglamong/ ing wanodya kang éndah warnané/ bratanira iku aywa lali/ surub ngisa keksi/ yèn ngisa kadulu//
Seumpama orang yang belajar/ biar seperti berkhayal/ pada wanita yang berwajah cantik/ bertapa itu jangan lupa/ malam isya kelihatan/ jika isya terlihat//
14. Sreping jalma saya anglebati/ tengah dalu katon/ byar rahina iku saya ngèglèh/ pukul sapta pan wuwuh wiyadi/ lingsir wétan keksi/ bukti milu muluk//
Sejuknya manusia tambah dalam/ tengah malam kelihatan/ terang siang hari itu tambah jelas/ jam tujuh akan bertambah sedih/ condongnya timur kelihatan/ ikut merasakan tinggi//
15. Lingsir kulon pan ora gumingsir/ sang dyah saya katon/ pukul catur linuntur kupingé/ sreping arga tembungé mlas asih/ suwara rum manis/ pangandikanipun//
Condongnya barat tidak akan bergeser/ sang putri tambah kelihatan/ jam empat lunturkan telinganya/ sejuknya gunung ucapannya penuh belas kasih/ suara harum manis/ perkataannya//
16. Dadi impèn yèn turu lan bukti/ wèh gantèn maring wong/ sira yèn wus mangkono ta anggèr/ raganira aran jisim lantip/ putra Tepaswangi/ nembah sarwi dheku//
Jadi mimpi jika tidur dan makan/ mendapat sirih pada orang/ jika kamu sudah begitu nak/ badanmu dinamakan jasad cerdas/ putra Tepaswangi/ menyembah serta duduk//
17. Aranira Ki Jayadiluwih/ iku tas tatakon/ kèhing wangsal kang tinakokaké/ ingkang tumrap sasindhèning ringgit/ aturna mring mami/ wangsalan kawuwus//
Namanya Ki Jayadiluwih/ itu baru bertanya/ banyak pertanyaan yang ditanyakan/ yang menjadi keharusan sinden wayang/ serahkan pada badan/ pertanyaannya diucapkan//
18. Sun tan bisa wangsalaning ringgit/ sira kang wus weroh/ aturena lan tulisen baé/ radèn Tiwikrama matur bekti/ sandika nglampahi/ riseksana mundhut//
Saya tidak bisa pertanyaan tentang wayang/ kamu yang sudah tahu/ serahkan dan ditulis saja/ raden Tiwikrama menghaturkan sembah/ sanggup menjalankan/ segera mengambil//
19. Kertas sakebèt sigra dèn tulis/ wasis sastra kaot/ kang kinteki kaya muni dhéwé/ ingaturken mring rama sang yogi/ wusnya dèntampani/ sang tapa gumuyu//
Kertas selembar segera ditulis/ pandai sastra utama/ suratnya seperti bunyi sendiri/ diserahkan pada ayah sang guru/ sudah diterima/ sang pertapa tertawa//
20. Gya binuka sinuksmeng ing galih/ sadaya katongton/ tan kéwuhan tyas sira kang jengglèh/ pinardi kapurwa madya angsil/ duksina kawilis/ kawileting kalbu//
Segera terbuka di jiwanya hati/ semua terlihat/ tak ada kesukaran hati saya yang bangkit/ di didik pada awal tengah mendapat/ selatar masuk hitungan/ terbujuknya hati//
21. Kalbu lajer wus datanpa ungsil/ ungsilé tan kewoh/ mundhak wuwuh narawang dalané/ nalar mekar tan kéwraning kapti/ tingal waspadaning/ sri nata lumintu//
Asal mula hati sudah minta diterima dengan sangat/ permintaannya tidak susah/ niscaya menambah jelas jalannya/ pikiran terbuka tidak sukar pada kehendak/ tampak kewaspadaannya/ raja yang mulia tiada berhenti//
PUPUH XIX
S I N O M
1. Sira Ki Sèh Ngabdulsalam/ nabda mring putra maligi/ éh yayi Jayakusuma/ sira dèn nggarjitèng galih/ iki wangsalan ringgit/ wewangsulan jalakamus/ palwa kèrem ing toya/ énak mundur ingsun kaki/ anglabuhi rasané wong nora trésna//
Dia Seh Abdulsalam/ berkata pada putra semata/ eh yayi Jayakusuma/ kamu yang bersenang hati/ ini pertanyaan wayang/ jawaban jala kamus/ perahu tenggelam dalam air/ enak saya mundur/ berkorban rasanya orang tidak senang//
2. Tegesé iku manungsa/ salawasé sira urip/ yèn wus wruh urip kang nyata/ sayekti kèleming warih/ yekti dipununduri/ mring uripira kang tuhu/ yèn sira wus tinilar/ marang sang pramanajati/ pasthi iku patiné dadi prayangan//
Artinya itu manusia/ selamanya kamu hidup/ jika sudah tahu hidup yang nyata/ sesungguhnya tenggelamnya air/ sungguh dijauhi/ terhadap hidupmu yang nyata/ jika kamu sudah ditinggal/ oleh sang jiwa/ pasti itu matinya jadi mahluk halus//
3. Galepung pilis wadana/ sesulung kang medal énjing/ setaun mangsa lipura/ yèn durung kaloroning sih/ Kitab Torèt kang muni/ kelayan taji japapun/ bil agmihi damiha/ malah-malah sira kaki/ dipunamor getih kèhing dagingira//
Tepung pelipis muka/ seperti laron yang keluar pagi/ setahun musim terhibur/ jika belum kena sakit cinta/ kitab Taurat yang bersuara/ dengan mantranya taji/ bil aghmihi damiha/ serta merta kamu nak/ dicampur darah banyaknya dagingmu//
4. Lamun kalimah tayibah/ yèn sira wus amor kaki/ lawan malaékat toya/ raming ngaji ilahi/ malah-malah Hyang Widhi/ ngatoken marang siréku/ éndah-éndahing Allah/ ana wewangsalan malih/ lintang loro layangané Bimasetya//
Jika kalimat toyibah/ jika kamu sudah bercampur nak/ dengan malaekat air/ banyak-banyak membaca kalimat Allah/ serta merta Hyang Widhi/ menampakkan pada kamu itu/ seindah-indahnya Allah/ ada pertanyaan lagi/ dua bintang layang-layangnya Bimasakti//
5. Angarjuna wewayangan/ darmawangsa sun tuturi/ tegesipun lintang kadya/ yekti papaesan kalih/ iku wayangan jati/ kang darbé wayangan iku/ sayekti dutaning Hyang/ adarbé wayangan kalih/ darmawangsa sejatiné jasadira//
Wayangnya Arjuna/ keturunan utama saya ceritakan/ artinya bintang seperti/ dua percermian/ itu inti wayang/ yang punya wayang itu/ sesungguhnya utusan Tuhan/ punya wayang dua/ darmawangsa sebenarnya badanmu//
6. Ana déné menur tumpang/ melathi kudhupé kalih/ yekti kalap karo pisan/ kang raka tuwin kang rayi/ martabat ingkang asil/ sayekti tumpang satuhu/ déning Ki wakidiyat/ purwanya kudhupé kalih/ kalap kabèh Bandarullah Darulikram//
Adapun menur susun/ melati kuntumnya dua/ sungguh diambil manfaatnya sekali/ yang kakak serta adiknya/ martabat yang menghasilkan/ sungguh menumpuk sesungguhnya/ oleh Ki wakidiyat/ asalnya kuntumnya dua/ diambil manfaat bandarullah darulikram//
7. Bathuk renik sun wicara/ selobog ilang poléki/ sun ngèngrèngé wong punika/ Baléwisma dimen lali/ selobog iku kaki/ dhuwit papat putihipun/ loro abangé dhudha/ putihing jet lan ulapi/ ingkang abang tembaganipun binuwang//
Batuk dahak saya bicara/ selobog hilang polanya/ saya rencanakan orang itu/ rumah biarlah lupa/ selobog itu nak/ uang empat putihnya/ dua merahnya duda/ putihnya goyang dan terhapus/ yang merah tembaganya dibuang//
8. Yekti ilang ingkang pola/ tegesé uripiréki/ ing purwanya wus katingal/ mung kanyataan kaèksi/ endi angsalmu dhingin/ sayekti pilih kang weruh/ yèn ora gurunira/ atakon angsalmu dhingin/ pasthi bubrah tan bisa mulih mring wisma//
Sungguh hilang polanya/ maksudnya hidup ini/ pada awalnya sudah kelihatan/ hanya kenyataan kelihatan/ di mana asal permulaanmu/ sesungguhnya pilih yang tahu/ jika tidak gurumu/ bertanya asal muasalmu/ pasti berantakan tidak bisa pulang ke rumah//
9. Wangsalané Kajar wisma/ kembang gèsèh ingkang warni/ kumpulna manawa ana/ déwa sulaya ing kapti/ kembang gèsèh kang warni/ cahya abang ijo biru/ wungu ireng myang pethak/ iku sulaya kang warni/ yèn wus kamil ingaran bé rububiyah//
Pertanyaannya rumah hajar/ bunga berlainan warnanya/ cahaya merah hijau biru/ ungu hitam serta putih/ itu berbeda warnanya/ jika sudah sempurna dinamakan be rububiyah//
10. Puspa lulut denwicara/ gunung malang ingulari/ suwalané padha lokna/ katanggor jaroté sami/ gunung malang ngulari/ paséban kalih puniku/ susu tengen lan kiwa/ puniku isiné sami/ mutmainah kalawan mungsuhé tiga//
Bunga selaras dibicarakan/ gunung melintang melingkari/ merontanya sama-sama dilihat/ terantuk akarnya sama/ gunung melintang melingkari/ dua balai itu/ payudara kanan dan kiri/ itu isinya sama/ mutmainah serta lawannya tiga//
11. Sami kaidan sadaya/ kang telu lawan kang siji/ mila sring daya dinaya/ tan pegat rahina wengi/ tegesé mila wardi/ kaguna bujangga luhung/ tegesé wardinila/ kang jejuluk Adam Jarwis/ bujanggané Wisnu lawan Kamajaya//
Sama gila semua/ yang tiga serta yang satu/ maka sering adu kekuatan/ tidak putus siang malam/ artinya maka makna/ berguna sastrawan mulia/ artinya makna nila/ yang bernama Adam Jarnis/ sastrawannya Wisnu dan Kamajaya//
12. Jatiné kang ran Kusuma/ sayekti Ratu Cemani/ wewangsalan Janurwédha/ cundhuké maling asekti/ dudu maling dudu sekti/ wong sanga mulih kabanjur/ yektiné karahinan/ tegesé kang maling sekti/ ki luamah amarah lawan supiyah//
Sesungguhnya yang bernama Kusuma/ sesungguhnya raja hitam/ pertanyaan ilmu janur/ bertemunya pencuri sakti/ bukan pencuri sakti/ sembilan orang terlanjur pulang/ sesungguhnya kesiangan/ artinya yang pencuri sakti/ ki luamah amarah dan supiyah//
13. Telu pisan iku padha/ kabèh pakoning Hyang Widhi/ wewangsalan si Sumbadra/ awar-awar wara èksi/ yèn weruha kang jati/ tan éman sariranipun/ tegesé si Sumbadra/ bangsa singsing ala yayi/ badra surya dadi takbiratulikram//
Tiga sekalian itu sama/ semua perintahnya Hyang widhi/ pertanyaan Sumbadra/ pohon awar-awar cantik dimata/ jika tahu yang sesungguhnya/ tidak sayang badannya/ artinya si Sumbadra/ sebangsa macam-macam jelek/ badra itu matahari jadi takbiratulikram//
14. Dadi kéblating asalat/ yèn sira tan wruh ing wangsit/ ing manahira kangélan/ siyang dalu olah warih/ yèn ngéman sariréki/ takokna pandhita agung/ supayane olèha/ ngabdi salawasé urip/ pasrahena wau jiwa raganira//
Jadi kiblatnya salat/ jika kamu tidak tahu ilhamnya/ di hatimu kesulitan/ siang malam mengolah petunjuk/ jika sayang badan ini/ tanyalah pendeta agung/ supaya mendapatlah/ mengabdi selama hidup/ pasrahkan raga tadi//
15. Ana déné kajang tawang/ barat gung rajeng sing kaling/ tuhu wingit wisalanya/ wong agung jayèng aseti/ barat gung jatinéki/ napas patang prakarèku/ iku rajeng sekala/ mardikéngrat kang wewangi/ iya iku embanan Bathara Rama//
Adapun alasnya langit/ angin besar yang mengelilingi raja/ sungguh wingit luasnya/ orang besar tentu menang/ angin besar sesungguhnya/ ini nafas empat perkara/ raja waktu itu/ yang menguasai dunia yang mewangi/ yaitu wakil Batara Rama//
16. Mila muni kajang tawang/ iku napas sira kaki/ lejaré bumi kasapta/ wuwuné luhuring langit/ lah iya sun jarwani/ tegesé Wibisanéku/ napas kang metu lésan/ ana wewangsalan malih/ panjang kidung tumenggung mancanagara//
Maka bunyi kajang langit/ itu nafasmu nak/ terbukanya bumi ketujuh/ sesungguhnya kebesaran langit/ maka saya jelaskan/ artinya Wibisana ini/ nafas yang keluar lewat ucapan/ ada pertanyaan lagi/ panjang kidung tumenggung negara luar//
17. Suwalané béda-béda/ wong asih nora ginalih/ tegesipun kidung panjang/ tumenggung sèwu nagari/ wong kang micara ngélmi/ ingkang tabéri anembung/ mring rasa kathah-kathah/ yèn sira nora nglakoni/ iya marang pamejangé gurunira//
Pertanyaannya beda-beda/ orang baik tidak dipikirkan/ arti kidung panjang/ tumenggung seribu negara/ orang yang berbicara keilmuan/ rajin berbicara/ mengenai rasa/ jika kamu tidak melakukan/ apa yang menjadi ajaran gurumu//
18. Yekti dipun béda-béda/ kaot karep lawan bangit/ iku sira terangana/ pamejangé sang ayogi/ yèn sira sampun karip/ marang Pangéran kang agung/ yekti kerep sinala/ bédané kang maksih banget/ angandika Pangéran kang maha mulya//
Sungguh di bedakan/ terutama karip dan bangit/ kamu terangkan/ ajarang Sang guru/ jika sudah karip/ pada Tuhan Yang Maha Besar/ sungguh sering keliru/ beda yang masih banget/ Tuhan bersabda//
19. Lapal wa man jadal ngélma/ wa lam yakul yahya idi/ sing sapa wuwuh ngélmunya/ tan wuwuh ing tapaneki/ anggité pramusanip/ wahu wayakripallahu/ yekti tan pinarekan/ kitab bahwidan kang lapil/ malah-malah adoh lawan kang amurba//
Kalimat wa man ya’mal ilma/ wa lam yaqul yahya idzi/ barang siapa bertambah ilmunya/ tidak bertambah juga tapanya/ gubahan Pramusanip/ wahu wayahrifallahu/ sungguh tidak didekatkan/ dalam kalimat Kitab Bahwidan/ justru jauh pada Tuhan//
20. Wonten malih wewangsalan/ wangsalané laburjini/ kendhal toya wali branta/ sayektiné wani mati/ nora kétang wak mami/ kinarya lésan satuhu/ tegesé wong pruwita/ anggeguru dipunyekti/ dèn-tumemen anglakoni ing paréntah//
Ada pertanyaan lagi/ pertanyaan laburjinii/ air pohon kendal wali asmara/ sesungguhnya berani mati/ paling tidak saya/ diberkahi kebenaran ucapan/ arti orang berguru/ berguru dengan sungguh-sungguh/ agar serius melaksanakan perintah//
21. Rahadyan wus linggar ing tyas/ nrawang tan kéwran ningali/ tingal sirawèng wardaya/ pratignyeng murwèng kaswarih/ sah kawileting kapti/ tindak andaka tumanduk/ duk kang rama ngandika/ ngunandika anampani/ sabdanira sang tapa lir madumangsa//
Hati Raden sudah terbuka/ menerawang mudah melihat/ melihat suara dalam hati/ permulaan pada yang baik/ selalu terbawa oleh kehendak/ bertingkah laku/ saat sang ayah berbicara/ berkata menerima/ perkataan sang tapa seperti madu mangsa//
PUPUH XX
DHANDHANGGULA
1. Radèn putra nggarjita ing galih/ wignya milih-milih ing tyas lejar/ lejaring wangsal wiyosé/ wiyos kamuksan iku/ kuning kisma sura ginupit/ kawiting tyas sumrambah/ kambuh kabarubuh/ dadya wimbuh nala mekar/ karsa krasa kapercaya ciptèng galih/ lilih lantip katampan//
Raden putra senang dalam hati/ pandai memilih hati yang tenang/ keluarnya pertanyaan/ keluar kemusnahan/ tanah kuning dewa tersembunyi/ asal mula hati menjalar/ jadilah bertambah serta berkembang/ keinginan terasa terpercaya tercipta di hati/ mengendap kecerdasan//
2. Wus katampan kang rama sabdaning/ nanging tingal karacut sadaya/ tan kawawang kamuksané/ nengena tan winuwus/ ingkang lagya sujarwèng siwi/ genti kang winursita/ putranya sang wiku/ prajanéng Garbawasita/ langkung wasis Jawa Arab pan undhaki/ remen langkung utama//
Perkataan sang ayah sudah diterima/ tapi melihat terurai semua/ tidak terlihat hilangnya/ tenangkanlah tanpa bicara/ yang sedang menerangkan pada anaknya/ ganti yang dibicarakan/ putra sang guru/ kerajaan di Garbawasita/ pintar terutama ilmu Jawa dan Arab/ senang lebih utama//
3. Remenané wau radyan pekik/ kang kitab mupibsibabul iman/ mantek lawan juwahiré/ myang tapsir bakrulaut/ munabihat lan kitab bahur/ tuwimakyatum akram/ tan kéwran ing kayun/ kayungyung agyan sabilah/ radèn putra tatak limpat wignya trampil/ mumpuni ing aguna//
kesenangan Raden Bagus/ pada kitab Mufibsibabul iman/ membaca juwahir/ serta tafsir Bakrulaut/ munabihat dan kitab bahur/ tuwimakyatum akram/ mudah mengerti/ tertarik pada kehendak Tuhan/ Raden putra sangat pandai/ ahli dalam menggunakan//
4. Kèhing guna kulina kawilis/ myang curiga tan ana kawangwang/ saking landhepé galihé/ radèn wewanginipun/ apeparab langkung prayogi/ aran Adikusuma/ bagus tyasnya alus/ cahya semu jo sumrambah/ kedhèp liyep pamulu meles amanis/ pantes branta Hyang Suksma//
Banyak kegunaan tak bisa terhitung/ serta keris tidak kelihatan/ begitu tajam hatinya/ nama raden sampai terkenal/ namanya begitu baik/ bernama Adikusuma/ yang tampan berhati lembut/ wajahnya berwarna kehijauan terang/ mata agak bundar dan hitam manis/ pantas disukai oleh Hyang Suksma//
5. Duk samana kapiting panggalih/ amiling ing surasané kitab/ nggoning sastra trisulahé/ radèn kéwran ing kayun/ wus sadalu tan angsal guling/ osiking tyas mangkana/ paran tegesipun/ lungguhé tri dasa sastra/ lamun ora séba marang rama sang yogi/ tan kena pinandika//
Suatu hari sedang bersedih hati/ teringat pada isi kitab/ tempat ajaran tiga senjata/ Raden susah hati/ semalaman tidak bisa tidur/ hati yang gelisah/ apa maksudnya/ maksud tiga belas ajaran/ karena tidak menghadap kepada Ayah sang guru/ susah dinasehati//
6. Déné amuni kitab tajuwid/ éwuh temen nggon ingsun micara/ rahadyan nulya lumèngsèr/ sabda mring ramanipun/ kunèng gantya ingkang lumaris/ Radèn Pulanggupita/ putra Purwacatur/ semana lagya pinarak/ pan kasaru praptané kang para ari/ anulya ingacaran//
Adapun bunyi Kitab Tajwid/ susah sekali saya bicara/ Raden segera turun/ bicara pada ayahnya/ lalu berganti lembut/ Raden Pulanggupita/ putra Dari Purwacatur/ saat itu sedang duduk/ tiba-tiba datang adik-adiknya/ segera berkumpul//
7. Wusnya tata dènira alinggih/ nabda manis Dyan Pulanggupita/ yayimas ta kadingarèn/ pinarak dalu-dalu/ baya ana karya kang gati/ pra ari matur nembah/ katri pisan matur/ nalika pra samya séba/ marang rama déné ta kirang sakedhik/ tegesé bangsa wayang//
Setelah menata cara duduk/ berkata manis Raden pulanggupita/ adikku kebetulan sekali/ datang malam-malam/ ada keperluan apa/ adik-adiknya menghormat/ ketiga adik bicara bersama/ saat kami menghadap/ ayah adapun kurang sedikit/ arti dari wayang//
8. Dèrèng jinarwa pan selak malih/ ngandika Radyan Pulanggupita/ yayi ing nusatarané/ paran karsamu kulup/ prayogané sébaa yayi/ dhingin padha dinukan/ kang manah kasusu/ matur Radèn Surènggana/ nggih prayogi aséba mring rama mangkin/ rama tyasé wus lejar//
Belum dijelaskan maksudnya ganti/ Raden Pulanggupita berkata/ adikku yang ada semua/ apa keinginanmu/ lebih baik menghadaplah adikku/ yang pertama dimarahi/ hatinya gundah/ Raden Surènggana berkata/ lebih baik nanti menghadap Ayah/ kini hatinya sudah tenang//
9. Pan wus rembag aturé pra ari/ putra catur pan wus lumaksana/ samarga nggarjitèng tyasé/ nengena kang winuwus/ putra catur ingkang lumaris/ gantya kang winursita/ ingkang lum asantun/ Rahadyan Jayakusuma/ tan kawarna ing marga dhépok wus prapti/ sang tapa nuju lenggah//
Setelah adik-adiknya selesai berembuk/ keempat orang itu berjalan/ sama-sama bergembira hati/ diamkan yang berbicara/ putra empat yang lembut/ ganti yang dibicarakan/ yang sopan/ Raden Jayakusuma/ tak berapa berapa lama sudah sampai di depan rumah/ Sang Tapa menyambut//
10. Putra kalih ingkang munggèng arsi/ pan kasaru ingkang putra prapta/ ki sèh alon ing wuwusé/ tiwikrama nak ingsun/ kakangira pan iku prapti/ radyan kalih tumedhak/ kang raka pinethuk/ Rahadyan Jatikusuma/ mangenjali sang tapa ngandika aris/ kulup sira lungguha//
Putra kedua yang punya keinginan/ sebab tiba-tiba datang putranya/ Ki Sèh pelan berkata/ anakku tiwikrama/ kakakmu itu yang datang/ kedua putra turun/ sang kakak dijemput/ Raden Jatikusuma/ menyembah Sang Tapa berkata pelan/ anakku duduklah//
11. Radèn putra gupuh angabekti/ putra kalih manembah ing raka/ wus tata palungguhané/ putra garba amuwus/ déné parengrengingsun kalih/ néng arsané sang tapa/ kang rayi umatur/ kangmasing mangké kawula/ pan pinuju anuwun jarwa sang yogi/ sakathahé wangsalan//
Raden putra segera menghormat/ kedua putra menghormat pada kakaknya/ setelah duduk/ putra Garba berkata/ adapun kebaikan kalian berdua/ dihadapan Sang Tapa/ si adik berkata/ kakakku nanti saya/ akan meminta penjelasan Sang Guru/ sebanyak pertanyaan//
12. Lon ngandika risang mahayekti/ kadingarèn radèn kapat pisan/ padhang basuki praptané/ kang putra matur nuwun/ pan kapundhi sabda sang yogi/ Ki Sèh Angabdulsalam/ pangandikanya rum/ éh kulup apa na karya/ déné gati praptanta ingsun tingali/ radèn matur wotsekar//
Pelan ucapan Sang Guru/ kebetulan sekali kalian berempat/ datang dengan selamat/ sang putra berterima kasih/ atas perkataan Sang Guru yang terhormat/ Sèh Abdulsalam/ perkataannya harum/ ada keperluan apa kalian/ saya lihat sepertinya kedatangan kalian penting sekali/ Raden berkata pelan//
13. Mila ulun caos sang ayogi/ nyuwun jarwa sasmitaning wayang/ kados pundi ing wejangé/ ringgit satunggalipun/ kajarwakna sawiji-wiji/ ulun ayun uninga/ ing sajatinipun/ sang tapa mèsem ngandika/ lamun sira arep wruh jati ning ringgit/ kanthen tan pisah sira//
Untuk itu saya menghadap Sang Guru/ bagaimana pelajaran/ wayang dan sebagainya/ jelaskan satu-persatu/ hamba mohon diberitahu/ sesungguhnya/ Sang Tapa tersenyum berkata/ kalau kamu ingin tahu sesungguhnya wayang itu/ teman tak bisa kamu//
PUPUH XXI
K I N A N T H I
1. Wayang kathah warnanipun/ kumpulé naming kekalih/ ki dhalang kalawan wayang/ dhalangé amat kakiki/ wayang iku warna-warna/ keliré jasadireki//
Wayang itu banyak jenisnya/ ketika kumpul hanya dua/ yaitu dalang dan wayang/ dalangnya bernama Ahmad hakiki/ wayangnya bermacam-macam/ layar sesungguhnya jasadnya//
2. Déné baléncong kulup/ cahya insan kamil yekti/ kothaké ingkang pratéla/ ing jro iku warna-warni/ panggonané jasadira/ getih wulu kulit daging//
Sementara lampunya/ cahaya insan kamil/ kotaknya yang menerangkan/ jika di dalamnya itu beraneka macam/ tempat jasadnya/ darah bulu kulit dan daging//
3. Otot balung lawan sungsum/ kang putra umatur malih/ tegesé satunggal-tunggal/ ringgit ingkang warni-warni/ kang rama alon ngandika/ kéhing wayang sun wiwiti//
Otot tulang dan sungsum/ muridnya berkata lagi/jelaskan satu persatu/ wayang yang bermacam-macam/ sang rama pelan berkata/ banyaknya wayang saya mulai//
4. Pandhawa wiwitanipun/ lelima kathairèki/ pambarep ran Darmawangsa/ dumunung jasadirèki/ darma baé barang polah/ nglakoni préntahing batin//
Dimulai dari Pandawa/ jumlahnya lima/ paling sulung bernama Darmawangsa/ tempatnya jasad/ darma berarti kelakuan/ untuk melaksanakan perintah batin//
5. Darmawangsa sang aprabu/ darbé ari jalu pekik/ wasta Radén Bimasetya/ radèn jejuluknya kaki/ ingkang dhingin Bimasetya/ Werkudara kaping kalih//
Darmawangsa sebagai raja/ mempunyai adik/ bernama Raden Bimasetya/ julukannya Raden/ pertama Bimasetya/ kedua Werkudara//
6. Brantaséna kaping telu/ tegesé sawiji-wiji/ mulané ingaran Bima/ béné rububiyah singgih/ mimé arimi mukamat/ jroning rububiyah singgih//
Ketiga Brantasena/ saya terangkan satu-satu/ disebut Bima/ Be berarti derajat rububiyah/ mim berarti Muhammad/ letaknya di dalam derajat rububiyah//
7. Rahadyan busananipun/ polèng bang bintulu asri/ tegesé polèng bintala/ iku awasena kaki/ ingkang aran rububiyah/ kèhing cahya warni-warni//
Pakaian raden/ merah biru kotak-kotak terlihat indah/ kotak-kotak biru/ berarti amatilah/ yang bernama rububiyah/ banyak cahaya yang berwarna-warni//
8. Jroning rububiyah iku/ isi Mukamad kakiki/ mila aran Werkudara/ bangsa uwor wus ngarani/ dara dumuning lintang/ sejatiné insan kamil//
Di dalam rububiyah/ berisi Muhammad hakiki/ dinamakan Werkudara/ werku berarti bercampur/ Dara tempatnya bintang/ sesungguhnya insal kamil//
9. Pamoré kawula ratu/ yèn wus miyos insan kamil/ kitab usul kang micara/ idamungali mukamri/ tatkala sira uninga/ kaya upamané sasi//
Campurnya rakyat-raja/ jika telah lewat insan kamil/ kitab yang berbunyi Izamul alimu amri/ ketika kamu tahu/ perumpamaan seperti bulan//
10. Déné ashadu puniku/ mangka seksinira kaki/ mila aran Bratasèna/ bangsa branta dèn kédani/ marang wong kang ahli nembah/ sinung Mukamad kakiki//
Ashadu itu/ menjadi saksinya/ maka dinamakan Brantasena/ branta berarti disenangi/ oleh orang yang ahli berdoa/ anak Muhamad hakiki//
11. Rahadyan malih jejuluk/ Tandhayuda kang wewangi/ sakathahé wong kang lara/ yèn ningali Bimasekti/ yèn sira uwis waspada/ tandha yèn sira ngemasi//
Murid lainnya bernama/ Tandhayuda yang harum/ banyak orang yang sakit/ kalau melihat Bimasakti/ jika kamu waspada/ itulah tanda kamu mulia//
12. Werkudara sing abagus/ darbé ari jalu pekik/ awasta Radèn Janaka/ rahadyan kathah kang nami/ Arjuna lawan Janaka/ Jenawi lan Nirapeksi//
Werkudara mempunyai adik/ bernama raden janaka/ dia punya banyak sebutan/ Arjuna dan Janaka/ Jenawi dan Nirapeksi//
13. Tegesé Arjuna iku/ bangsa ar puniku warih/ juna kareping manungsa/ anuduhaken kang lapil/ al insanu lapalira/ siruhuwan nasirihi//
Arjuna berarti/ Ar itu air/ juna berarti keinginan manusia/ menunjukkan lapal/ al insanu/ siruhuwan nasirin//
14. Utawi manungsa iku/ kabèh duwé rasa iki/ pan rasaningsun sadaya/ Janaka dunungé singgih/ juna kareping manungsa/ katimbalaning Hyang Widhi//
Atau manusia itu/ punya rasa/ sebab rasa saya/ janaka itu tempatnya derajat/ juna itu kehendak manusia/ untuk memanggil Tuhan//
15. Karepira karepipun/ jenawi maknané sami/ pramilané sang Arjuna/ anganggo lanang sejati/ anganggo lananging jagad/ kèh wanodya dendhéwéki//
Keinginanmu keinginannya/ Jenawi maknanya juga sama/ maka sang Arjuna/ sebagai pria sejati/ sebagai satu-satunya pria sejati di dunia/ banyak wanita disendirikan//
16. Nanging wonten wadonipun/ tan kena pisah sakedhik/ kalawan Naréndra Krésna/ kang kekutha Dwarawati/ tegesé kang aran Krésna/ sayekti ratu cemani//
Tapi ada wanitanya/ tidak bisa pisah sedikitpun/ dengan Raja Kresna/ dari kota Dwarawati/ artinya yang disebut Kresna/ sesungguhnya raja hitam//
17. Ireng kulit dagingipun/ balung sungsum lawan getih/ prasamya ireng sadaya/ iku ulatana kaki/ jatiné kang aran Krésna/ kang jejuluk Adam Jarnis//
Hitam kulit dan dagingnya/ tulang sumsum dan darah/ sama-sama hitam semua/ itu lihatlah nak/ sesungguhnya yang disebut Kresna/ yang bernama Adam Jarnis//
18. Krésna embané Wisnu/ Wisnu teksih angembani/ yekti embanan Arjuna/ iku sira dèn-patitis/ sira Rahadyan Janaka/ arinya jalu kekalih//
Kresna wakilnya Wisnu/ Wisnu masih mewakilkan/ yaitu perwakilan Arjuna/ itu kamu perhatikan/ kamu raden Janaka/ adiknya kedua pria//
19. Nakula Sadéwa bagus/ kembar warnanira pekik/ bangsa Nakula Sadéwa/ dumunung paésan kalih/ sayekti nora sulaya/ sami warnanira pekik//
Sibagus Nakula Sadewa/ kembar rupanya bagus/ bangsa Nakula Sadewa/ bertempat di dua cermin/ sungguh tidak berbeda/ sama rupanya bagus//
20. Darmawangsa sang aprabu/ akrama Wara Drupadi/ tegesé Wara Drupada/ bangsa wara sasab kahi/ Drupadi idering badan/ sasabé suksmanajati//
Darmawangsa sang raja/ menikahi Wara Drupadi/ maksudnya wara Drupadi/ maksud wara itu selimut kain/ Drupadi sekelilingnya tubuh/ selimutnya jiwa sejati//
21. Nyawa sukma lawan nepsu/ iku sasabé kang jisim/ sira Radyan Werkudara/ akrama Wara Arimbi/ sang retna putraning ditya/ suprandéné den kramani//
Nyawa sukma dan nafsu/ itu selimutnya tubuh/ kamu raden Werkudara/ menikahi wara Arimbi/ sang putri anaknya raksasa/ meski begitu dinikahi//
22. Tegesé kang aran diyu/ nepsu luamah sayekti/ nepsu iku apeputra/ Malaékat Kurubini/ mila dunungé kang garwa/ sareng surupé yen lalis//
Maksud dinamakan raksasa/ sesungguhnya nafsu luamah/ nafsu itu berputra/ malaekat Kurubini/ maka tempatnya istri/ bersamaan terbenamnya kalau pergi//
23. Rahadyan Janaka wau/ adarbé garwa kekasih/ kang dhingin Wara sumbadra/ ping kalih Wara Srikandhi/ tegesé Wara Sumbadra/ bangsa wara tutup kaki//
Raden Janaka tadi/ mempunyai istri tercinta/ yang pertama wara Sumbadra/ kedua wara Srikandi/ maksudnya wara Sumbadra/ namanya wara itu penutup badan//
24. Kang bangsa badra puniku/ badra surya jatinéki/ yektiné srengéngé ika/ pangliweraning Hyang Widhi/ pratéla iku kang nyata/ sejatiné insan kamil//
Yang namanya Badra itu/ badra itu cahaya nyata ini/ matahari itu/ mata hati Tuhan/ sesungguhnya jelas itu yang nyata/ insan kamil sesungguhnya//
25. Bangsa Srikandhi puniku/ bangsa sri iku pan kalih/ liring kandhi iku wadhah/ atiné manungsa yekti/ iku embananing suksma/ suksma embananing urip//
Namanya Srikandi itu/ namanya sri itu dua/ maksudnya kandhi itu tempat/ hatinya manusia sungguh/ itu perwakilannya jiwa/ jiwa perwakilannya hidup//
26. Yudhistira sang aprabu/ darbé putra jalu pekik/ wasta Radèn Pancawala/ panca lelima sejati/ wala iku atinira/ putrané Yudhistira ji//
Yudistira sang raja/ punya anak lelaki bagus/ bernama raden Pancawala/ panca itu kelima sejati/ wala itu hatinya/ anak Yudistira satu//
27. Rahadyan Bima sesunu/ jalu warnanira pekik/ wasta Radèn Gathutkaca/ rahadyan dipunjuluki/ kang dhingin kacanagara/ Gathutkaca kaping kalih//
Raden Bima berputra/ pria wajahnya tampan/ bernama raden Gathutkaca/ raden dijuluki/ yang pertama kacanegara/ Gathutkaca yang kedua//
29. Kacanagara dumunung/ bangsa kaca wus ngarani/ nagara ingaran jasad/ tetengeran rusaknéki/ lamun jaya yudanira/ sayekti sampun kaèksi//
Kacanegara tempatnya/ namanya kaca sudah menyebutkan/ negara dinamakan jasad/ tandanya ini rusak/ kalau menang perangnya/ sungguh sudah tahu//
30. Gathutkaca dunungipun/ angin napas ingkang yekti/ yen sira ayun uninga/ marang sanak bareng lahir/ napas pan egeng santosa/ rina wengi dèn kapanggih//
Gathutkaca asalnya/ angin nafas yang nyata/ jika kamu hendak mengerti/ pada saudara saat lahir/ nafas karena besar sejahtera/ siang malam ditemui//
31. Rahadyan busananipun/ klambi ntakusumanéki/ bisa mabur tanpa elar/ talumpah madu kacremin/ luput sarik lawan tulah/ sajatiné Makdum Sarpin//
Raden pakaiannya/ baju antakusuma ini/ bisa terbang tanpa sayap/ madu kesenangan/ terhindar murka tuhan/ sesungguhnya makdum sarpin//
PUPUH XXII
P O C U N G
1. Sekar pocung mangsuli caritanipun/ sirnaning Pandhawa/ pan kabèh dèrèng ginupit/ Radèn Parta peputra Angkawijaya//
Tembang pocung menjawab ceritanya/ hilangnya Pandawa/ karena semua belum digubah/ Raden Parta berputra Angkawijaya//
2. Tegesipun Angkawijaya puniku/ angka iku akal/ wijaya menang tur becik/ pada kawan catur kathahé Pandhawa//
Maksudnya Angkawijaya itu/ Angka berarti akal/ Wijaya berarti menang serta baik/ sama dengan keempat jumlah Pandawa//
3. Ingkang sepuh Badranaya wastanipun/ badra iku surya/ naya ulat sang Hyang Rawi/ tegesipun kaki pawayanganira//
Yang tertua bernama Badranaya/ Badra itu berarti matahari/ Naya itu rupa sang Hyang Rawi/ itulah arti wayangnya//
4. Pramilané Ki Semar tangguhé éwuh/ dèn arani lanang/ rupané kaya pawèstri/ kuncung bocah wujudé kaya wong tuwa//
Maka status Ki semar itu membuat susah/ disebut laki-laki/ mukanya seperti wanita/ kuncung seperti bocah tapi wujudnya sudah tua//
5. Sapa wongé amanggihi ipénipun/ wewanganira/ kang jejuluk Makdum Sarpin/ pasthi sinang duwé panakawan Semar//
Siapa saja yang bertemu saudaranya/ batasannya/ bernama Makdum sarpin/ pasti punya panakawan Semar//
6. Milanipun isiné wayangan iku/ pasthiné yèn béda/ pangkat-pangkat kang ndarbéni/ lamun raré rupané pan kaya bocah//
Maka isinya pewayangan itu/ pasti berbeda-beda/ derajat yang dipunyai/ kalau anak kecil wajahnya juga seperti anak kecil//
7. Yèn wong tuwa rupané kaya wong sepuh/ kang darbé wanita/ rupané kaya pawèstri/ kawijaya sinupatan déning Semar//
Jika orang tua wajahnya juga seperti orang tua/ yang punya wanita/ rupanya seperti wanita/ kemenangan pujangga disumpah oleh Semar//
8. Angidoni marang ing kekuncungipun/ nadyan kaki sira/ angidoni Makdum Sarpin/ pasthi béka ing bénjang sakaratira//
Meludah di kuncung Semar/ meskipun kamu/ hanya meludah Makdum Sarpin/ pasti mendapat kesusahan menjelang ajal//
9. Putra Semar nala Garèng ingkang sepuh/ nala atinira/ basa Garèng iku gering/ yèn wus gering wetuné gampil kewala//
Putra Semar tertua yaitu Nala Gareng/ Nala berarti hatinya/ gareng berarti kurus/ kalau sudah kurus keluarnya gampang//
10. Jebal-jebul si Kanthong Bolong kang metu/ yekti warna-warna/ lurah Bagong kang ginupit/ basa Bagong iku ngagungaken lampah//
Ternyata yang keluar si kantong sobek/ jelas bermacam-macam/ lurah Bagong yang dikarang/ namanya Bagong itu berarti membesarkan langkah//
11. Yèn wus agung lelampahanira kulup/ pasthi yèn kapanggya/ lawan panakawanéki/ nadyan aprang sayekti pilih kang nangga//
Kalau sudah besar jalannya anak/ pasti akan ketemu/ panakawannya/ meski berperang sesungguhnya pilih yang akrab dengan tetangga//
12. Radèn putra matur mring rama sang wiku/ milané Pandhawa/ amungsuh Kurawa sekti/ sirna larut kang rama alon ngandika//
Raden putra bicara pada sang pertapa/ makanya Pandawa/ melawan Kurawa yang sakti/ bisa kalah sang guru dengan pelan berkata//
13. Adhuh-adhuh juwet temen anak ingsun/ iku dènwaspada/ mengko sira sun tuturi/ Kurawéku retune ran Suyudana//
Sungguh sempit pikiranmu nak/ itu diwaspadai/ nanti kamu saya ceritakan/ raja Kurawa itu bernama Suyudana//
14. Kèh wadyané Suyudana sang aprabu/ wadya kang prawira/ kang sun tuturaken dhingin/ ragadénta nateng Karna Prabu Salya//
Banyak sekali prajurit Raja Suyudana/ prajurit yang perwira/ saya ceritakan pertama/ Prabu Salya adalah raja di Ragadenta//
15. Jayajatra lawan Bisma sang awiku/ lawan Resi Durna/ angukuhi Ngastinéki/ sun jarwani dunungé satunggal-tunggal//
Jayajatra dan Bisma Sebagai pendeta/ serta Resi Durna/ memperkuat astina/ saya terangkan artinya satu persatu//
16. Tegesipun Suyudana sukma luhur/ nagri ing Astina/ balé akir jaman yekti/ kang rinebut déning Parta lawan Bima//
Suyudana berarti jiwa luhur/ negara di Astina/ tempat akhir jaman nyata/ yang direbut oleh Parta dan Bima//
17. Sri Naréndra guru nata bala ratu/ nagri ireng jenar/ nagri abang nagri putih/ sadayéku kabawah nagri Ngastina//
Sang raja segala raja diraja/ negara hitam kuning/ negara merah negara putih/ semuanya dibawah kerajaan Astina//
18. Kutha Wangga yekti kuning kuthanipun/ ratuné ran Karna/ sayekti lawanging kuping/ Jayajatra kuthané Sindukalangan//
Kota Wangga sungguh kuning kotanya/ rajanya bernama Karna/ sebetulnya gerbangnya telinga/ Jayajatra ibukotanya Sindukalangan//
19. Tegesipun Jayajatra iku kulup/ jaya kang winenang/ Sindukalangan kang nagri/ ngubengaken napas mring badan sadaya//
Maksud Jayajatra itu nak/ Jaya itu yang berwenang/ Sindukalangan yang negara/ berarti mengatur nafas keseluruh tubuh//
20. Naténg Salya ing Mandraka prajanipun/ tegesé punika/ sukma purba dadi pikir/ ing Mandraka kang dadi pasusuhira//
Kerajaan Salya beribukota Mandraka/ maksudnya itu/ jiwa sejati yang menjadi akal/ di Mandraka menjadi sarangnya//
21. Milanipun aji Candhabirawéku/ kagunganing Salya/ tatkalanira nimbali/ Makdum Sarpin sinorog saking pangucap//
Maka ajian Candrabirawa itu/ kepunyaan Salya/ ketika memanggil/ makdum sarpin dibuka dari pengucapan//
22. Pesthi kabul wonten malih kang winuwus/ pandhita satunggal/ kang kekutha Ngatas Angin/ ajejuluk sang tapa Pandhita Durna//
Pasti terkabul ada lagi yang dibicarakan/ salah satu pendeta/ di kota Atas Angin/ bernama sang pertapa pendeta Durna//
23. Tegesipun Dhanyang Durna kang sun tutur/ nepsu mutmainah/ maras nagri Ngatas Angin/ tegesipun napas kang medal gerana//
Maksud pendeta Durna yang saya ceritakan/ nafsu mutmainah/ menempati negara Atas Angin/ artinya nafas yang keluar dari hidung//
24. Duk ing kuna sang nata kalangkung kukuh/ nagri ing Astina/ ginebag mring wong Pandhawi/ tegesipun iku kathahing sujalma//
Dulu kala sang Raja amat kuat/ kerajaan di Astina/ dipukul oleh orang Pandawa/ artinya itu banyaknya manusia//
Tamat.
Share this: alanglangkumitir
Like this:
Like Loading...