Category Archives: SERAT GANDAKUSUMA

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh XXXVIII – XLI


PUPUH XXXVIII
=== DURMA ===

1. //o// Amantêsi sira Radyan Senabrata/ busana angajrihi/ ngagêm cara Wlonda/ brukira sangkêlat(-1)/ rokênya lakên binludir/ polet inganggya/ tondha bintangLiyoning//

Raden Senabrata terlihat sangat pantas dalam busananya yang menawan dalam model Belanda. Celananya berbahan laken dengan rok dari bahan laken yang dibordir. Bajunya berhias garis tepi dengan tanda berupa bintang Leeuw.

2. // ngagêm topi jangkangan luwih pratistha/ sigra mangsahing jurit/ pan amandhe dhêndha/ winrat ing gadanira/ wawratira sewu kati/ lamun sinawang/ lir irtoh(?) kang aprapti//

Ia mengenakan topi berbentuk bulan muda hingga terlihat kian rupawan. Ia pun segera maju perang dengan memanggul gadanya seberat seribu kati. Bila dilihat dari kejauhan tampak bagai irtoh(?) yang datang.

3. // darbe budhak satunggal langkung prakosa/ paparan datan keri/ wasta pun Budebal/ tan pisah aneng wuntat/ angampil srutu lan gêni/ wadyeng Bakdiman/ amulat ingkang galih//

Ia memiliki seorang budak yang sangat perkasa dan senantiasa menyertainya bernama Budebal. Ia mengiringi di belakang sambil membawa cerutu dan api. Pasukan Kakbahbudiman memandang dengan penuh takjub.

4. // sampun panggya lan Sri Ngindi Swanikumba/ nabda Sri Narapati/ heh sapa ranira/ mukmin kang maju sira/ rupamu kaya mêmêdi/ sira sun duga/ aguling bala santri//

Setelah saling berhadapan, Sri Swanikumba bersabda, “Hei! Siapa namamu mukmin yang baru saja datang?! Wajahmu seperti setan! Kukira kau adalah pimpinan pasukan santri!”.

5. // sru bêrmantya Rahadyan nimbali budhak/ kinen ngampil kang bindi/ sigra datan sronta/ majêng asta kewala/ dipangganya Nateng Ngindi/ tinapuk sigra/ pêcah sirah babarji//

Raden Senabrata menjadi marah dan memanggil budaknya untuk memegang gadanya. Tak sabar ia pun segera maju dengan tangan kosong. Gajah Sri Indi dihajar hingga kepalanya pecah berhamburan.

6. (199r)// esthi ambruk Sang Nata kasingsal têbah/ kuwalik kajêngkêlit/ Pundebal arikat/ nubruk gya kinakahan/ bêndu Sri Nateng ing Ngindi/ ambêg sarosa/ Debal sinongkol wani//

Gajah pun ambruk. Sang raja jatuh terpelanting hingga berjungkir balik. Pundebal segera menyerang dan mengunci Sri Indi. Sri Indi menjadi marah dan meronta sekuat tenaga. Debal dijotosnya kuat-kuat.

7. // wus kasingsal Sri Ngindi mutêr gadanya/ Debal latah sarya ngling/ si Indi ta rosa/ arsa sun dulang bata/ apan ta durung nganti(-1)/ Sri Ngindi sigra/ marpêki Radyan siwi//

Debal pun jatuh terpental. Sri Indi memutar gadanya. Debal tertawa seraya berkata, “Ternyata si Indi benar-benar kuat! Hampir saja hendak kusuapi dengan batu bata, ternyata tak berhasil”. Sri Indi segera menghampiri Raden Senabrata.

8. // heh satriya aja sira aprang kasar/ dudu wataking pyayi/ yêgti tingkah bangsat/ kurdha Radyan Sena(-1)/ Sri Ngindi sigra binathi/ pok kupingira/ jungkêl dhêpani siti//

“Hei ksatria! Jangan kau berperang dengan kasar! Itu bukan watak bangsawan, melainkan watak seorang bangsat!”. Raden Sena murka. Telinga Sri Indi segera dihantam hingga ia terjungkal di tanah.

9. // Radyan Sena sumbar lah mara tangiya/ kasilir Nateng Ngindi/ jênggirat anggada/ ambruk Rahadyan Sena/ wong kapir surak mawanti/ Sri Ngindi nabda/ mongsa padhaa mami//

Raden Sena sesumbar, “Ayo bangunlah!”. Raja Indi sadar dan segera bangkit dan menghantamkan gadanya. Raden Sena pun ambruk. Pasukan kafir bersorak-sorai. Sri Indi bersabda, “Kau tak mungkin mampu menandingiku!

10. // lah tangiya yen sira dhasar prawira/ Radyan Sena wus eling/ gya rukêting yuda/ gada kalawan asta/ Sri Ngindi apan kasliring/ cinandhak sigra/ binuwang tibeng têbih//

Bangunlah bila benar kau seorang perwira!!”. Seketika Raden Sena sadar dan kembali bertanding. Gada dilawan dengan tangan. Sri Indi diserang, diraih, dihantam, dan dilemparkan hingga jatuh dalam jarak yang jauh.

11. // Swanikumba dhawah jawining payudan/ kantaka tibeng siti/ rinêbat ing bala/ wong Eslam surak ramya/ kang kalaganjur mêlingi/ gya wontên raja/ kalih sarêng ngajeni//

Swanikumba jatuh di luar arena peperangan dan tak sadarkan diri. Ia pun direbut oleh para pasukan. Orang-orang Islam bersorak riuh. Gending Kalaganjur kembali ditabuh. Tak lama kemudian datanglah dua orang raja memasuki arena peperangan.

12. // sikêp pêdhang mangsah dharat sigra nrajang/ mring Radyan Sena aglis/ wanti pinêdhangan/ tan osik sira Radyan/ bêrmantya malês Dyan siwi/ kalih narendra/ cinandhak kanan kering//

Mereka berjalan dengan bersenjatakan pedang. Mereka menerjang Raden Sena seraya menghantamkan pedangnya bertubi-tubi. Namun, Raden Sena tetap tak terusik. Dengan marah, Raden Senabrata membalas serangan. Kedua raja itu diraihnya di tangan kanan dan kiri.

13. // pan ingadu kumba sang kalih kantaka/ binalangakên aglis/ mring barising kopar/ kaget sumyar katiban/ raja kalih jur wus mati/ surak wong Eslam/ têngara ngrok mêlingi//

Kepala mereka dibenturkan hingga mereka tak sadarkan diri dan segera dilemparkan ke barisan kafir. Mereka yang terkena lemparan terkejut dan  bubar. Kedua raja hancur tubuhnya dan mati seketika. Pasukan Islam bersorak. Genderang perang kembali ditabuh.

14. // Sri Têkiyur kalangkung bêrmantyanira/ andêlira keh mati/ pêksa pulih ing prang/ sigra majêng ing rana/ busana saya ngajrihi/ ngagêm makutha/ rasukan sangklat abrit//

Sri Tekiyur sangat murka karena para panglima andalannya tewas. Ia pun segera maju ke arena pertempuran dalam busana yang penuh wibawa, mengenakan mahkota pula. Busana sang raja terbuat dari bahan laken merah.

15. // dhapur beso(?) rinenda kêncana mubyar/ paningsêtnya neng jawi/ anyothe pusaka/ lamêng pan dhapurira/ lamun dinulu pan kadi/ Bogis a(200v)mbegal/ nitih rata mantêsi//

Busananya berhias renda dari benang emas yang berkilauan dengan sabuknya berada di luar baju. Pusakanya diselipkan di depan berupa pedang pendek. Bila dilihat dari kejauhan ia tampak bagai begal Bugis. Sang raja naik kereta yang kian membuat tampilannya patut.

16. // sigra anggêdhêg gandhewa mêdal prabawa(+1)/ pêdhut aglap nglimputi/ lan prahara gora/ ampuhan poncawara/ akarya kêkêsing mukmin/ Sang Prabu Jaka/ yêgti mêdalkên budi//

Ia pun segera melepas panah saktinya hingga datanglah awan gelap dan kabut serta angin kencang yang membuat barisan mukmin ketakutan. Sang Prabu Jaka sungguh-sungguh mengeluarkan dayanya.

17. // baris Eslam tinêmpuh pêdhut prabawa/ kêkês ampuhan gumrit/ tan ana darbya kat/ dharêdhêg agap-gapan/ Dyan Senabrata tanapi/ neng madyaning prang/ bingung tambuhing budi//

Barisan Islam yang terkena terjangan kabut merasa cemas. Apalagi ditambah dengan terpaan angin yang demikian kencang. Tak ada satupun yang mampu berbuat sesuatu untuk mengatasinya. Mereka hanya gemetar tergagap-gagap. Tak terkecuali Raden Senabrata. Ia terbengong-bengong tak menyangka di tengah medan perang.

18. // butêng ing tyas solahe sru gadêbugan/ Pundebal jêlah-jêlih/ mintak tulung guwa/ ini dhapêt cilaka/ pranggul mungsuh sama bêlis/ wong kapir surak/ gumra bêndhe tinitir//

Bingung dalam hatinya, tingkahnya pun tak beraturan. Pundebal berteriak-teriak, “Aduh, tolonglah aku! Celaka aku! Bertemu musuh seorang iblis!”. Pasukan kafir bersorak. Tambur pun ditabuh.

19. // Darba Moha dahat jurung parbawa(-1)/ milanya akarya tis/ arsa prih pungkasan/ yata kang kawarnaa/ Sang Sri Dibya Senapati/ tan ketang putra/ tandya nusuling jurit//

Darba Moha membantu dengan mengeluarkan kesaktiannya mendatangkan hawa dingin sebagai pamungkas. Sri Senapati ingat akan putranya, ia pun menyusul ke medan perang.

20. // tanpa wadya mahawan ing jumantara/ ngungkuli baris mukmin/ awas myating putra/ kluhuran prabawa(-1)/ gya mulat Sang Dibya Rêsi/ Sang Darba Moha/ jumrung pujaning kapir//

Tanpa pasukan ia melesat di angkasa di atas barisan mukmin. Dari atas ia melihat putranya diliputi jurus-jurus. Sesaat kemudian Sang Senapati awas melihat Sang Darba Moha yang turut andil memuja untuk barisan kafir.

21. // sru bêrmantya Darba Moha pinaranan/ duk wrin Sang Dibya Rêsi/ mring Senapatya(-1)/ kalangkung ajrihira/ gya dhodhok sru mangrêpa sih/ Narpa ngandika/ Paman ywa salah kardi//

Dengan amat marah, Darba Moha pun segera dihampirinya. Saat melihat kedatangan Sang Senapati, Sang Resi pun merasa takut. Ia pun berjongkok berharap belas kasih. Sang Raja Senapati berkata, “Paman, jangan kau bertindak salah.

22. // dimene akêprangan padha bocah(-1)/ wit putu(?) sru sisip(-1)/ sira kang miluwa/ rusak pandhitanira/ dhasar Takiyur wus pêsthi/ tinitah murtat/ dadya bantêning bumi//

Biarlah anak-anak kita saling berperang. Lagipula cucumu memang (berada di pihak yang salah). Kau yang mengikutinya justru akan merusak kependetaanmu. Tekiyur memang telah ditakdirkan murtad dan menjadi tumbal bagi dunia.

23. // wus muliya sira bantêra sutapa/ ingsun mêngkono ugi/ arsa mangun tapa/ Darba Moha duk myarsa/ sabdanya Sri Senapati/ langkung jrihira/ ngrasa yen badhe sisip//

Sudahlah. Kembalilah kau dan memperkuat ibadah. Aku pun demikian. Aku hendak bertapa”. Darba Moha yang mendengar sabda Sang Sri Senapati merasa sangat ketakutan dan merasa sangat bersalah.

24. // nyipta pêgat tisnanya wayah Ki Jaka/ anulya kesah aglis/ sumêdya mêrtapa/ Sang Prabu Senapatya/ gya marpêki putra Aji/ aneng jro kreta/ kang putra den bisiki//

Ia pun memutuskan rasa kasihnya pada sang cucu, Jaka Tekiyur, dan segera pergi untuk bertapa. Sang Prabu Senapati segera mendatangi putranya, sang raja, yang ada di dalam kereta. Ia membisiki putranya

25. // pratikêle mrih patine Takyur Jaka/ putra Nata wus tampi/ Sang Sri Senapatya/ gya kondur mring nagara/ yata wong (201r)Eslam sru giris/ kang pêdhut napak/ Sang Nata ngatak rayi//

tentang cara-cara membunuh Jaka Tekiyur. Setelah pesan itu diterima dan dipahami dengan baik. Sri Senapati pun kembali ke ibukota negara. Sementara itu, pasukan Islam masih diliputi rasa takut pada kabut yang kian tebal  menapak. Sang raja pun memerintahkan istrinya,

26. // Sang Dyah Sarirasa kinen nyirnakna(-1)/ pêrbawa mêngsah iki/ tandya sang kusuma/ musthi kang sara dibya/ ginêdhêg samana mijil/ angin prabawa/ nêmpuh pêdhut sirna ênting(+1)//

Dewi Sarirasa, untuk menyirnakan segala prahara yang ada akibat kesaktian musuh. Sang dewi pun segera meraih panah pusakanya dan melepaskannya. Seketika datanglah angin besar yang menyapu bersih kabut.

27. // sampun padhang gambira kang bala Eslam/ Dyan Senabrata duk wrin/ kang mangsah ing rana/ kang raka Prabu Jaka/ kotbuta tingalnya andik/ manyandhak gada/ mangsah kurdha mawêngis//

Medan perang pun terang benderang. Pasukan Islam kembali bersemangat. Raden Senabrata yang kembali dapat melihat musuhnya di medan perang, Sang Prabu Jaka, merasa sangat murka. Tatapan matanya tajam. Ia pun meraih gadanya dan maju.

28. // pangiriding kang rata turongga astha/ ginada jur babarji/ kusirnya kabrabat/ malêsat tiba prêmak/ Sri Jaka manglumpat aglis/ saking swandana/ rata sinabêt malih//

Kuda penarik kereta sebanyak delapan ekor dihantam dengan gada hingga remuk redam. Kusir kereta pun tak luput dari serangan hingga terpelanting dan tewas. Sri Jaka melompat dari keretanya. Raden Senabrata kembali menyabeti kereta dengan gadanya.

29. // anggalêpung Raja Takiyur umangsah/ ngisar gada ngajrihi/ sabdanira akras/ sapa kang mapag mringwang/ gumêndhung sumêkti-sêkti/ tingkahe kumpra/ kaya dudu prajurit//

Raja Tekiyur kembali ke medan perang seraya mengayunkan gadanya dengan sangat menakutkan. Ia pun bersabda lantang, “Siapakah yang melawanku? Sombong dan berlagak paling sakti! Tingkahnya sangat tak beraturan bagai bukan seorang prajurit sejati!

30. // aja sira maju êndi Tambangraga/ majuwa sun jujuwing/ Radyan sêbdanya kras/ aja tambuh ya ingwang/ arine Sri Narapati/ trah Bandaraliman(+1)/ Kêncanawungu siwi//

Janganlah kau maju! Mana Tambangraga?! Majulah kau akan kucabik-cabik!”. Raden Senabrata berkata keras, “Jangan kau belagak tak kenal padaku! Aku adalah adik sang raja, keturunan Bandaralim, putra dari Dewi Kencanawungu!”.

31. // gumya latah Sri Têkiyur angandika/ kalingane ri mami/ nguni ingsun prapta/ mêksih binobot sira/ ywa age minggata mêsthi/ sun bêdhel sira/ tan wurung sun pateni//

Sri Tekiyur tertawa tergelak-gelak dan berkata, “Ternyata kau adikku. Dulu ketika aku datang, kau masih berada dalam kandungan. Bila saja tak segera pergi, pasti kau segera kubinasakan!”.

32. // tan saronta kotbuta Dyan Senabrata/ Narpati nrajang wani/ Sang Têkiyur ginada(+1)/ ambruk siti buntala/ kasilir gya malês bindi/ dhêku Dyan Sena/ nabda Sri Têkyur Aji//

Tak sabar, Raden Senabrata segera menyerang membabibuta. Sang Tekiyur digadanya hingga ambruk ke tanah. Setelah berhasil bangkit, ia pun membalas dengan menyerangkan gadanya. Raden Sena ganti ambruk. Sri Tekiyur bersabda,

33. // lah jêrbabah bayi wingi kumaki prang/ mongsa padhaa lan mami(+1)/ gya Radyan waluya/ wungu laju angrana/ pan dadi bindi-binindi/ loyog kalihnya/ gada tan ngundhili(-1)//

“Hah! Bayi kemarin sore ambruk! Sombong sekali maju di peperangan! Tak mungkin kau mampu menandingiku!”. Raden Senabrata kembali bangkit dan meneruskan perang tanding. Mereka pun terlibat dalam saling gada yang sangat seru. Kian lama mereka kian letih dan gada terasa tak mampu dengan segera menyelesaikan pertarungan ini.

34. // gya binuwang jumênêng sang kalihira/ dadya bithi-binithi/ gênti kapidhara/surak kapir lan Eslam/ tan ana kuciweng kalih/ sami sudira/ antuk gênti binanting//

Gada pun mereka buang dan kembali berdiri tegak dan saling adu hajar. Berganti-ganti mereka roboh, berganti-ganti pula pasukan kafir dan Islam bersorak. Keduanya sama-sama tak terkalahkan dan sama-sama kuat. Bergantian mereka merasakan dibanting.

35. // bêg sarosa sira Raden Senabrata/ raka cinandhak aglis/ ikêt pinggangira/ binuwang (202v)tibeng têbah/ Pundebal asru nututi/ Sri Takyur Jaka/ dhawah tinubruk wani//

Raden Senabrata melawan sekuat dayanya. Kakandanya diraih ikat pinggangnya dan dilemparkan hingga terjatuh sangat jauh. Pundebal mengikuti. Begitu Sri Tekiyur terjatuh, ia pun menyerang.

36. // sru pinepet ing gada jangganing Nata/ kurdha Sri Têkyur Aji/ Pundebal ginêtak/ mêsat kabuncang-buncang/ wus pêthuk Sang Têkyur Aji/ rayi cinandhak/ binuwang tibeng têbih//

Leher sang raja ditindihnya dengan gada. Sri Tekiyur marah. Pundebal dibentak keras hingga jatuh melesat. Sang Tekiyur segera menghampiri adiknya dan meraihnya serta melemparnya jauh.

37. // tinututan dhawah gya sru ginêtak(-1)/ kabur Rahadyan siwi/ wong kapir amulat/ wong kapir amulat surak-surak agumrah/ Dyan Sena dhawah pan  aglis/ asru bêrmantya/ akras umangsah malih//

Sri Tekiyur mengikuti dan membentaknya keras. Raden Senabrata terlontar kembali. Pasukan kafir yang melihat bersorak-sorai nyaris tanpa putus. Raden Senabrata yang jatuh, bangkit dengan marah dan kembali ke medan pertempuran.

38. // pan ginêtak malih kasingsal atêbah/ pêksa datan gumingsir/ abali ginêtak/ gêpah Gondakusuma/ kang rayi Raden Surati/ kinen amanah/ Radyan gya musthi jêmparing(+1)//

Namun, ia kembali dibentak keras hingga jatuh terlempar jauh. Kembali lagi, dibentak lagi, demikian seterusnya. Prabu Gandakusuma pun segera memerintahkan adiknya, Raden Surati, untuk memanah. Dengan cekatan, Raden Surati pun melepaskan panah.

39. // linêpasan Sri Têkiyur kawatgata/ kang bahu kanan titis/ kabuncang lir balang/ kagyat Sri Jaka nabda/ dudu prawira wong mukmin/ dayeng ngayuda/ amuk padha wong bêcik//

Sri Tekiyur dilepasi panah hingga tangan kanannya putus dan terbuang jauh. Sri Jaka terkejut dan bersabda, “Sungguh bukan perwira sejati hei kalian orang-orang mukmin! Kau melakukan segala cara dalam peperangan, melukai orang baik!”.

40. // Patih Mustal sigra nglêpasi rawa(-1)/ tatas kang bahu kering/ dadya tanpa tangan/ sudira pêksa nantang/ Pundebal gêpah mlayoni/ anggêgêm bata/ prapta ginêtak wani//

Patih Mustal segera melepaskan panah hingga tangan kiri Sri Tekiyur putus. Jadilah ia tanpa tangan. Namun ia masih tegak di tengah medan perang. Pundebal berlari menghampiri musuh tuannya sambil menggenggam batu bata. Namun, ia kembali dibentak keras

41. // kentas kabur dhawahnya kalangkung têbah/ Debal misuh sru ngili/ sigra Sang Narendra/ anglêpasi warastra/ lumêpas ingkang jêmparing/ Sang Prabu Jaka/ suku karo sirnanting//

hingga jatuh melesat sangat jauh. Debal mengoceh-ngoceh mengutuki dirinya. Prabu Gandakusuma pun melepaskan panahnya. Panah terlepas mengenai kedua kaki Prabu Jaka hingga putus.

42. // galundhungan Sri Têkiyur mêksa gêsang/ arsa nrajang malih(-1)/ gya Sang Prabu Rara/ manglêpasi warastra/ watgata tênggaknya titis/ lêstari lena/ Sri Jaka têtêp kapir//

Dalam keadaan tanpa tangan dan kaki, Sri Tekiyur masih mampu hidup dan hendak kembali menyerang. Sang Prabu Dewi waspada dan melepaskan panah hingga mengenai leher Sri Tekiyur dan tewaslah ia. Sampai ajal menjemput, Sri Tekiyur tetaplah seorang kafir.

43. // pan katêmu salokaning pangadilan/ wong utang anauri/ lamun utang wirang/ utang lara nauri sakit(+2)/ yen utang pêjah tuhu ya nyaur pati(+4)//(-2)

Disinilah peribahasa tentang keadilan terjadi, bahwa orang yang berhutang akan membayar hutangnya. Jika itu adalah malu yang ia hutangkan, ia akan menuai malu. Hutang sakit, dibayar sakit. Bila hutang nyawa, jelas ia akan membayar dengan nyawa pula.

44. // Prabu Jaka sayêkti yen utang lena/ marang raka Sang Aji/ Sri Gondakusuma/ mangke wus kalampahan/ Sri Têkiyur têkeng pati/ tur sinangsaya/ awit sikareng budi//

Prabu Jaka telah berhutang nyawa pada kakaknya, Sri Gandakusuma. Saat ini telah berhasil membayar hutangnya itu dengan kematian yang cukup sengsara karena ia pun pernah menyengsarakan.

45. // sapêjahe ing Jong Biraji Narendra/ karya pêrbaweng bumi/ labêt trah ngatama/ nganti mangka(203r)ra duta/ buh bayu bajra gêng prapti/ sakendêlira/ wau Rêkyana Patih//

Kematian raja Jong Biraji berefek pada bumi karena sungguhpun demikian ia adalah keturunan dari orang-orang utama. Angin kencang pun menerpa. Setelah angin berlalu, Kyai Patih

46. // Jalma Yêksa miwah wong Jong Dirada(-1)/ duk wrin ratunya lalis/ gya Dyan Patih Mustal/ nrêg wadya mapag ing prang/ caruk wor ungkih-ingungkih/ surak gumêrah/ têmpuh wor padha wani//

Jalma Yeksa bersama pasukan Jong Dirada yang masih tersisa segera berbelapati. Raden Mustal pun memerintahkan pasukan untuk maju menghadapi serangan terakhir. Mereka bertempur dengan sengit. Sorak-sorai bercampur dengan suara peperangan. Pasukan kedua barisan sama-sama bertempur dengan penuh keberanian.

47. // long-linongan kang mati datan ingetang/ wadya ing Jong Diroji/ kawuron ing aprang/ ngamuk sarwi karuna/ sumêdya bela ing gusti/ wong Eslam ngling………/ bêndu Dyan Mustal Patih//

Semakin lama, korban tewas kian bertambah. Pasukan Jong Biraji mengamuk bagai mabuk. Mereka mengamuk sambil menangis hendak membela kematian tuannya. Patih Mustal merasa gusar.

48. // pra raja Dyan Sena pêksa ngamuk kras(-1)/ nadhahi mêngsah kapir/ kinrubut Dyan Sena/ sabarang den tamakna/ ginada ngasêr lir grimis/ numbak ngalewang/ pêdhang lamêng biniring//

Para raja bersama Raden Senabrata kembali masuk ke arena pertempuran menghadapi sisa pasukan kafir. Raden Senabrata dikeroyok. Segala senjata dihujamkan ketubuhnya. Gada bertubi-tubi bagai hujan gerimis. Tombak, kelewang, pedang, pedang kecil, dan tombak lurus terus menghantam.

49. // Raden Sena tan kewran sasolahira/ sigra Rahadyan siwi/ anyandhak wong kopar/ satunggal gya ingangkat/ kinarya gadaning jurit/ wong kapir mulat/ giris samya lumaris//

Namun, Raden Senabrata bergeming. Ia pun segera meraih orang kafir dan diangkatnya sebagai gada. Orang-orang kafir lainnya yang melihat merasa ketakutan dan berlari lintang-pukang.

50. // sasisane pêjah samya lumajar(-1)/ Jalma Yêksa Kya Patih/ mêksa pulih ing prang/ mêthukkên lawan Radyan/ Sena sru sinaut aglis/ pupu kinêmah/ ginêdhêgakên wanti//

Sisanya berhasil dibunuh dan ada pula yang melarikan diri. Kyai Patih Jalma Yeksa memaksa maju ke medan perang menghadapi Raden Senabrata. Raden Sena diraihnya. Pahanya dilumat.

51. // nora pasah malah siyungira ninggal/ nuli linêpeh ririh/ kinipatkên sigra/ Sena panggah sudira/ Yêksa tinabok gumlinting/ anggro lumumpat/ tinututanjêmparing//

Namun ternyata tak mempan, malah taringnya tertinggal. Ia pun meludahkan kembali. Raden Senabrata pun menghajar kuat sang patih hingga ia terpelanting. Sang patih raksasa menggeram dan hendak melompat namun ia keburu terkena panah

52. // dening Radyan Surati kang jongga tatas/ kentas yêksa sirnanting/ sapêjahe Jalma Yêksa(+2)/ têluk sadaya(-2)/ wong kapir sêdya agami/ kang benceng rêmbag/ lajêng pinaten wanti//

yang dilepaskan oleh Raden Surati. Lehernya putus. Habislah seluruh raksasa. Sepeninggal Jalma Yeksa, seluruh sisa pasukan kafir pun menyatakan menyerah dan bersedia memeluk agama Islam. Mereka yang tetap bersikeras, dibunuh.

53. // langkung kathah wong kapir ingkang kacandhak/ tri ewu winêntawis/ wus kunjuk Sang Nata/ Prabu Gondakusuma/ kêlangkung ngungun ing galih/ SangPrabu Dibya/ maksih neng rata manis//o//

Pasukan kafir yang berhasil dihimpun sebanyak kurang lebih tigaribu. Mereka semua telah dihadapkan pada Prabu Gandakusuma. Sang raja masih tertegun hatinya di dalam keretanya yang indah.

PUPUH XXXIX
=== DHANDHANGGULA ===

1. //o// Samya inggar sagung bala mukmin/ suka bungah unggul juritira/ lir tuwuk tanpa buktine/ yata Kangjêng Sang Prabu/ angandika dhatêng Kya Patih/ (204v)heh kakang Patih Mustal/ sakehe wong kupur/ kang padha sumêdya gêsang/ Eslamêna panjingna agama suci/ yen lumuh patenana//

Segenap pasukan mukmin merasa berbahagia karena berhasil memenangkan peperangan. Perasaan mereka bagai kenyang tanpa makan. Sang Prabu pun berkata pada Kyai Patih, “Wahai Kanda Patih Mustal, seluruh orang kafir yang masih ingin hidup, Islamkanlah. Masukkan mereka ke dalam agama suci. Bila mereka menolak, bunuhlah mereka!”.

2. // tur sandika Rahadyan Dipati/ sigra ngundhangi sagunging wong kopar(+1)/ ing sakarsanya Sang Katong(e)/ kapir guyup kang atur/ suka manjing agama suci/ gya sami linuwaran/ manjing Eslam sampun/ waridan ngucap sahadat/ katarima wusana Sri Narapati/ gya kundur saha bala//

Raden Adipati pun segera memanggil seluruh sisa pasukan kafir dan menyampaikan perintah sang raja. Segenap pasukan kafir yang masih tersisa itu serempak menyatakan kepatuhannya dan dengan penuh sukarela memeluk agama Islam. Mereka pun dibebaskan dan masuk agama Islam setelah sebelumnya melafalkan kalimat syahadat dengan disaksikan langsung oleh sang raja. Setelah itu, raja beserta segenap bala tentaranya pun kembali ke ibukota negara.

3. // pan aririh ti[nda]kireng(?) margi(-1)/ dungkap prapta ing Kakbahbudiman/ horêg sapraja nanonton(e)/ mulat kang mênang pupuh/ jalu estri anêningali/ tembak tirahing marga/ semahing wadya gung/ priyanya kang pêjah êprang/samya mêthuk lane(?) priya nangisi/ panjang yen cinarita//

Perjalanan mereka kembali cukup santai. Sesampainya di Kakbahbudiman, seluruh kawula senegara heboh berusaha menyaksikan mereka yang telah unggul dalam peperangan. Laki-laki dan perempuan penuh memadati sepanjang jalan. Para istri yang suaminya telah gugur dalam pertempuran turut menyongsong kembalinya rombongan pasukan seraya menangis. Sangat panjang bila diceritakan secara rinci.

4. // sampun rawuh Jêng Sri Narapati/ ing Bakdiman laju siniwaka/ pra raja dipati andher/ gya gêganjar Sang Prabu/ wradin wadya miwah pra aji/ pangkatpangkating karya/ nguni duk apupuh/ kirang ingkang jajarahan/ bêdhah gêdhong sagung gal kinuras ênting/ ginanjarakên bala//

Singkat cerita, Sri Baginda telah tiba di istana Kakbahbudiman dan langsung duduk menerima para penghadap. Para raja dan adipati lengkap berkumpul. Sang Prabu pun segera membagikan ganjaran secara merata kepada para pasukan dan para raja berupa kenaikan pangkat-pangkat sesuai dengan jasa-jasanya selama peperangan berlangsung. Pemberian pangkat disertai pula dengan pemberian hasil jarahan perang. Seperti tidak kekurangan, ketika jarahan perang habis dibagikan dan masih ada yang memerlukan, sang raja pun menguras harta pribadinya sendiri dan dibagikan kepada segenap pasukan.

5. // wadya ingkang tatu wus pinanci/ jampenira wadya ingkang lena/ pinarêngan salawate/ suta myang wangsanipun/ ginantoskên ingkang lêlinggih/ gêng alit kawirayat/ mantri kêdhikipun/ nyaturi sapis(?) ganjaran/ pangkat-pangkat panginggile kathah malih/ wadya gung suka bungah//

Seluruh pasukan yang terluka telah diberikan bantuan pengobatan sebagaimana mestinya. Bagi pasukan yang gugur di medan perang diberikan sumbangan duka cita, anak dan keluarganya diberi kesempatan untuk menggantikan kedudukan almarhum. Besar dan kecil kedudukan telah rata diisi. Paling bawah adalah menteri. Di atas itu masih banyak lagi. Segenap pasukan bersukacita.

6. // sawusira akundur Sang Aji/ lawan garwa tansah kanthen asta/ kang siwakabubar kabeh/ ing amanca pra ratu/ mêksih tugur neng Kakbah nagri/ Sang Nata ngadatwan/ pinêthuk pra arum/ Sang Dyah Ratu Sariraga/ gya nungkêmi ing pada Sri Narapati/ ketang solahira yuda(+1)//

Setelah itu, sang raja pun kembali ke kediaman seraya bergandengan tangan dengan permaisurinya. Segenap penghadap pun membubarkan diri. Para raja mancanegara masih ada yang terus berjaga di Kakbahbudiman. Di dalam kediamannya, kedatangan Sri Baginda disambut oleh para istri. Ratu Dewi Sariraga bergegas menyembah kaki suaminya. Selama ia ditinggal berperang, hatinya tak luput

7. // esmu uwas Sang Dyah Prameswari/ gya cinandhak kinanthi astanya/ aneng ing asta keringe/ ing kanan Sang Dyah (205r)Ratu/ Sarirasa jajar lumaris/ sagung kang para garwa/ kanan kering pungkur/ samya sinawung neng twarja/ manis sumrah lêjaring kang manis(-2)/ rawuh ing dhatulaya//

dilibat kecemasan. Sang raja pun menggandeng tangan permaisurinya itu di tangan kirinya. Sedangkan, di tangan kanannya, Ratu Sarirasa. Para istri lainnya berjalan di kanan, kiri, dan belakang. Mereka semua diliputi rasa lega dankegembiraan tiada tara. Sesampainya di bagian dalam kediaman raja,

8. // tata lênggah ingayap pra cethi/ mangun prana boja raras(-2)/ rumêsêp drês sihnya awor(e)/ kamantyan kang pra arum/ ri mangkana dikara mamrih/anukmeng samudana/ pamikatira rum/ rumaras ingkang pinuja/ Sri Narendra kapranan jraha mamanis/ lir madu samun tirta//

mereka pun duduk bersama dihadap segenap abdi perempuan. Mereka bersukaria melepas rindu di hati dengan makan bersama, bercakap-cakap mencurahkan segenap rasa. Para istri yang merasa demikian rindu pada sang raja berupaya menyenangkan hati raja dengan cara-cara yang halus hingga sang raja pun luluh bagai madu bercampur air.

9. // sampun dalu wayahe kang wêngi/ amarêngi purnamaning condra/ kadya nêmu ing lingsire/ ciptane kang para rum/ nganti antulan kwasih/ sih Kumêndhur bêsar/ sasaring alulut/ Sang Nata ing tya[s] tan kewran/ garwa kathah ginantyapamudyaningsih/ susêtya sumarambah//

Syahdan, malam kian larut. Di langit bulan purnama bergayut mesra. Para istri bagai menemukan waktu yang tepat untuk menyatukan rasa cinta dengan Sang Komandan Besar. Sang raja tanggap, dan dengan penuh kasih mesra mencurahkan rasa berganti-ganti pada seluruh istrinya.

10. // embah-embah mangrurah ing rêsmi/ sumyar-sumyar rarasira kungas/ lir kilangdrawa pandrêse/ tan lyan têlênging lulut/ amung Sang Dyah rara Pramesthi/ tuhu kumaraningrat/ musthikaning arum/ kunêng kang mangunasmara/ gêntya kocap warnanên pan wontên ardi/ têngran wukir Dulbaka//

Larutlah mereka dalam perang asmara. Cahaya bersinar gemerlapan, tak lain itulah cahaya sang inti cinta, perempuan terindah (Sarirasa) yang menjadi jiwa alam raya, permata para perempuan. Demikianlah nikmat mereka yang tengah dilibat cinta. Selanjutnya dikisahkan ada sebuah gunung bernama Dulbaka.

11. // kacarita nênggih wontên rêsi/ adhudhukuh ing ardi punika/ risang pandhita wastane/ Panêmbahan sinêbut/ Braja Tunggal ingkang ngrotati/ yêkti Sang Pandhita(-1)/ putus sang aluhur/ punapa ingkang winêca/ pan saestu tan sisip ujaring rêsi/ nênggih risang pandhita//

Di gunung itu tersebutlah seorang pendeta bernama Resi Braja Tunggal. Ia merupakan seorang pendeta sakti. Apa yang dikatakannya, pastilah akan menjadi suatu kenyataan. Ucapannya tak pernah salah. Diceritakan sang resi

12. // darbe putra pupujan kakalih/ jalu estri warnanya yu tama/ sang wiku langkung gung siye/ tan pisah siyang dalu/ asma kalih pan sinung kardi/ Subanta ingkang priya/ kang sinung rumuhun/ saking trapireng ngawula/ adhuh kulup ing benjang sira nak mami/ lamun sira ngawula//

memiliki dua orang putra, laki-laki dan perempuan, dengan wajah yang sangat rupawan. Sang resi sangatlah kasih pada keduanya. Mereka bertiga tak pernah berpisah siang dan malam. Subanta, nama anak laki-laki sang pendeta, merupakan anak yang sangat berbakti dan penuh pengabdian. Sang pendeta pun berkata, “Duhai anakku, jika kelak kau mengabdikan diri

13. // ingkang wiknya sira anglakoni/ ingsun tutur kulup marang sira/ ing mongsa iki waktune/ pan wong ngawula iku/ gonahêna tapaling pikir/ priye pan têgêsira/ wong trampil puniku/ sun kinarya ngibarat(-1)/ lir ta jalma lumaku têngahingjaladri(+1)/ palwa alit kinarya//

pintar-pintarlah berlaku. Kuberitahu padamu, bahwa saat ini orang yang mengabdi haruslah menggunakan pikirannya. Artinya, seorang yang terampil kuibaratkan bagai seseorang yang mengarungi lautan dengan sebuah perahu kecil.

14. // lamun durung (206v)wruh adate kaki/ apa wignya tumêka ing sêja/ pan wurung dadi tiwase/ kudu gonah rumuhun/ aja age-age tumuli/ yen durung wruh ingadat/ solahing tirta gung/ iku kaki upamanya/ lah rasanên atrapna ngawulagusti/ mangkono jarwanira//

Bila ia tak memahami bagaimana cara mengendalikannya, apakah ia akan sanggup sampai pada tujuannya? Hal itu malah akan menjadi sebuah malapetaka saja bagi dirinya. Semuanya harus kau pikir dan kau pahami benar. Jangan bersikap terburu-buru bila kau belum paham betul adat dan kebiasaan seperti pada perumpamaan debur ombak di lautan itu, Nak. Resapkanlah itu dan terapkan dengan mengabdi pada seorang tuan. Demikianlah penjelasannya.

15. // pan ing wêgtu kulup mongsa iki/ wong ngawula tan kêna yen sira/ angatonkênkabisane/ upama ambag jugul/ luwih bangêt reh tanpa kardi/ lah priye prayoganya/ pramula puniku/ ingsun pan sinung ngibarat/ lir wong nunggang palwa lit neng têngah jladri/ tan liyan mung kang yitna//

Pada masa sekarang ini, orang yang mengabdi tidak dibenarkan memperlihatkan kebisaannya. Bila justru kebodohannya yang terumbar, hal itu sungguhlah sia-sia belaka. Lalu bagaimana sebaiknya? Nah, untuk itu aku mengibaratkan seperti orang yang tengah mengendarai perahu kecil di tengah lautan. Tak ada lain yang dibutuhkan selain kewaspadaan, kesiap siagaan.

16. // kapindhone ywa sira ngrêgani/ karyanira ugêr datan kirang/ katrinya iku sutengong(e)/ ja sira darbe kayun/ osiking tyas tipis bêrnyinyih/ lamun sira pamanya/ lumaku kasandhung/ tipis kang bêrnyinyih sigra/ singkirênanganggowa kang kuwat pikir/ kayandêl kang prayitna//

Kedua, jangan kau terlalu menghitung harga atas sebuah jasa yang kau lakukan. Baiknya, yang penting kau tidak berkekurangan. Ketiga, anakku, jangan kau menyimpan harapan yang mengandung luka koreng tipis, seperti umpamanya kau jatuh tersandung, seberapa tipisnya pun lukamu, bersihkan. Singkirkan. Gunakanlah kekuatan pikiranmu. Tingkatkan kehati-hatian.

17. // têgêsira kandêl yitna kaki/ ingkang panggah lamun neng ing ngarsa/ pama kasêndhu ing katong(e)/ kang popog panggah atur/ aturira ingkang malipir/ ywakongsi anyurup/ iku kang tan patut/ binasakkên jalma kumpra/ tondha dudutrahira jalma sinêlir/ pantês kawula desa//

Yang dimaksud meningkatkan kehati-hatian adalah kau harus, sedikitnya, terlihat mantap saat, misalnya, kau dimarahi dengan keras oleh raja. Tetaplah utarakan penjelasan dengan tenang dan bahasa yang tertata halus. Jangan kau kemudian mudah tersulut. Itu sungguh tak pantas. Yang seperti itu bila kau lakukan, kau  tak ubahnya seperti manusia hina yang bukan keturunan manusia pilihan. Lebih patut menjadi rakyat kecil di desa.

18. // kang utama kaki sun jarwani/ prayoganya lamun wong ngawula/ gulangatrampiling batos(e)/ kapriye têgêsipun/ trampil iku ywa kurang pikir/ apa kono kang ana/ kang bisa sasumbung/ nambungi titis aprana/ kang prana tan gunêmankang kaduk manis/ lah iku kang prayoga//

Yang utama kuberitahukan padamu, bila kau mengabdi, sebaiknya latihlah keterampilan batinmu. Artinya, terampil itu tidak kurang akal. Apa saja yang ada di situ, kau harus mampu memanfaatkan. Dan kau juga tidak berbicara terlampau tinggi berlebihan. Itulah yang baik.

19. // aja nganti janma iku kaki/ ingaranan longo ucap-ucap/ iku luwih datan sae/ pantês janma puniku/ tinrapêna têngahing sabin/ karya wêwêdi hama/ tanduranmen tulus/ lah wus kaki rasakêna/ aywa nganti sira kukurangan pikir/ jumurung kasimpêna//

Jangan sampai kau menjadi orang yang dikatakan bodoh tapi banyak bicara. Itu lebih dari sekedar kurang baik. Orang semacam itu pantasnya ditempatkan ditengah persawahan untuk dijadikan sarana menakut-nakuti hama agar tanaman bisa tumbuh dengan baik. Itu saja, Nak. Hayati, resapi, jangan sampai kau kekurangan akal. Simpanlah baik-baik pesan ini dalam hatimu”.

20. // atur nuwun kang sinung tur bêkti/ sang pandhita nimbali atmaja/ wanodya prapta wotsinom(e)/ dhuh putraningsun ayu/ sira ing(207r)kang du ……….ti/ benjang yen sira krama/ sun sinung pitutur/ darapon yogyaning lampah/ lamun sira ing benjang apalakrami/ wêkas sun marang sira//

Yang diberi petuah pun berterimakasih seraya menghaturkan sembah bakti. Kemudian sang pendeta pun memanggil putrinya. Sang putri pun datang seraya menyembah. Pendeta pun berkata, “Duhai putriku yang cantik. Ingatlah, kelak bila kau menikah, kunasehatkan padamu demi kebaikanmu. Pesanku padamu,

21. // wadon iku wajipira nini/ amadhahi sabaranging priya/ lah wadon iku têgêse/ wadon wadi puniku/ milanira kang wignya nini/ simpên sabarangira/ marangkakungipun/ lan maneh nini sun warta/ mirêngêna rasanên pitutur mami/ yogyasira nganggowa//

seorang perempuan itu berkewajiban mewadahi laki-laki dalam segalanya. Kata wadon (perempuan) berarti wadi (rahasia). Oleh karena itu, pandai-pandailah menyimpan segala hal berkaitan dengan suami. Kemudian aku berpesan padamu, hendaknya kau camkan dan kau laksanakan.

22. // upamane nini sira benjing/ yen wus krama kakungmu mring sira/ katara gung sih trêsnane/ iku sira sutengsun/ aja agung angati-ati/ abot wong tampa trêsna/ ing kakung puniku/ yen sira tan wignya tampa/ lah mangkono ingsun tutur kang sayêgti/ prayogane wong krama//

Bila kau kelak menikah dan suamimu menampakkan kasih sayang yang demikian besar atas dirimu, berhati-hatilah, Nak. Sesungguhnya adalah berat bagi seorang istri menerima kasih yang demikian besar dari suaminya bila tak bijaksana dalam menerimanya. Dan, kuberitahukan padamu, bahwa dalam hidup pernikahan, sebaiknya kau

23. // cumadhonga sakarsaning laki/ aja kasu(?)melang ing karsa/ iku tan bêcikdadine/ wajib wadon puniku/ apan arah karsaning laki/ gêdhe panrimanira/ yen kakung tinurut/ dhasar rabinya tinrêsnan/ bisa nyawang suka pirênaning ati/ luwih gung wuwuh brongta//o//

turutilah segala kehendak suami. Jangan kau merasa was-was. Tak akan baik jadinya. Memang sudah menjadi kewajiban bagi seorang perempuan untuk mengikuti kemauan suami. Bila kau mampu menerima dan menuruti suami, sesungguhnya kau akan disayang, dan tiap ia memandangmu, hanya perasaan bahagia yang dirasakannya. Cintanya pun kian bertambah”.

PUPUH XL
=== ASMARADANA ===

1. //o// Sawusnya wus tutur nini/ mung wêkasingsun mring sira/ wong wadon iku …………./ kang mêsthi tan kêneng sira/ benjang lamun lakinya/ iku yen darbe pitutur/ kang eling bae sira(-1)//

“Itulah pesanku padamu, Nak. Terakhir, aku hendak berpesan, seorang perempuan itu tidak dibenarkan lupa bila suaminya memesankan sesuatu padanya. Kewajibanmu hanyalah mengingatnya dengan baik.

2. // aywa nganti sira lali/ kang eling wêkasing priya/ amung iku wêkasingong/ tur nuwun kang sinung sabda/ kunêng gênti kocapa/ kocapa Kakbah nagri gung/amarêngi dina Soma//

Jangan sampai kau lupa atau lalai. Ingatlah pada semua pesan suami. Itu saja yang kupesankan padamu”. Sang putri yang diberi nasehat pun berterima kasih. Kemudian, kembali dikisahkan di negara Kakbahbudiman saat itu hari Senin.

3. // panuju miyos tinangkil/ pêpak gunging para nata/ satriya mantri gunging wong/ Nata wus munggeng/ kursi tata kring kanan/ kang kapering ngarsa Prabu/Sri Kondhabumi lan Dêstam(?)//

Hari penghadapan. Para raja, ksatria, menteri, dan kawula semua lengkap hadir. Sang raja telah duduk di singgasananya. Duduk di kursi sebelah kiri di hadapan raja adalah Prabu Kandhabumi dan Sri Dustam.

4. // anênggih Raden Dipati/ abakuh neng ngarsa Nata/ ri kalih kanan keringe/ wus a…………./ wadya Kakbahbudiman/ anglir sagara dinulu/ untabing bala-balanya//

Sedang, Raden Adipati duduk takzim di hadapan sang raja. Kedua adik raja berada di kiri dan kanannya. Seisi istana Kakbahbudiman sangat banyak bagai samudra.

5. // Sang Nata ngandika aris/ ………….. ngarsaningwang/ ing ari iki yêktine/ wusilang barang ka……./ ka(208v)lilip satru jaya/ Dyan Dipati awotsantun/ lêrês Gusti Padukendra//

Sang raja berkata pelan, “Seluruh kawulaku, hari ini kita sungguh-sungguh telah terbebas dari ancaman musuh yang mengganggu ketentraman negara”. Raden Adipati menyembah dan berkata, “Benar apa yang Paduka Tuan katakan”.

6. // Patih mêngko karsa mami/ sarehning wus padha mulya/ reningsun iku ………….ngong/ sun junjung madêg narendra/ heh sira Patih padha/ ngaminana karsaningsun/ sandika Patih turira//

Sri Baginda kembali bersabda, “Patih. Saat ini, berhubung keadaan telah pulih, aku berkehendak untuk mengangkat adik-adikku sebagai raja. Kau, Patih, dan seluruh punggawa, aminilah apa yang menjadi kehendakku”. Sang Patih bersembah.

7. // areningsun si Surati/ jumênênga neng nagara/ ing Bandaralim kreh kabeh/ reningsun ri Senabrata/ sun junjung neng nagara/ Jong Diraji kang kadhatun/ angrehna gunging diraja//

“Adikku si Surati akan kududukkan di negara Bandaralim. Ia berkuasa penuh atas seluruh negara beserta jajahannya. Adikku Senabrata akan kududukkan sebagai raja di Jong Diraji membawahi segenap raja-raja yang menjadi jajahannya.

8. // Surati sun jujuluki/ Sang Prabu Suryakumala/ saha tondha bintang Liyo/ paring saking nagri bêsar/ Jong Diraji Sang Nata/ jujulukira Sang Prabu/ Kurnel………ratnidaya//

Surati akan kuberi gelar Sang Prabu Suryakumala. Ia kuberi anugerah berupa bintang Leeuw yang merupakan pemberian dari negara besar. Raja baru Jong Diraji kuberi gelar Sang Prabu Kurnel (Kolonel)…..

9. // saha lidêr bintang saking/ Jêng Raja …………. nagara/ Etolondhon paparabe/ lah ta patih iku …………/ undhangnya wadyanira/ sandika Dyan Patih gupuh/ gyadhadhawuh Dyan Dipatya//

dan kuberi ia anugerah berupa bintang dari Raja….. . Senabrata kuberi julukan Etolondhon. Untuk itu, Patih, umumkan semua itu pada seluruh bawahanmu!”. Raden Patih pun segera mengumumkan titah Sri Baginda.

10. // wus wrata undhang Sang Aji/ marang gunging para raja/ satriya mantri gunging wong/ sadaya sami tur sêmbah/ sigra wau Sang Nata/ ngandika apan amundhut/ minuman rata gung wadya//

Tak lama kemudian, titah raja telah tersebar rata kepada segenap raja, ksatria, menteri, dan para kawula. Semua menurut dan menyembah menerima titah. Segera setelah itu, Sri Baginda memerintahkan untuk mengeluarkan minuman dan membaginya rata pada seluruh penghadap.

11. // aradin mangasta sami/ gêlas isi anggur merah/ Nata dhawuhkên sabdane/ heh kabeh wadyaku padha/ sira mangestokêna/ tuluse kalih reningsun/ wadya sadaya tur sêmbah//

Setelah gelas berisi anggur merah terbagi rata, Sri Baginda pun kembali bersabda, “Wahai seluruh wadyaku, berilah doa dan restu kalian agar kedua adikku dapat selamat dan sejahtera dalam menjalankan kedudukan barunya sebagai raja”. Seluruh wadya bersembah.

12. // …………… surak kundhisi/ …………… lawan/ panjidhur lan kodhokngorek/ surak ambal kaping tiga/ rampungira mangkana/ sinêksen(?) ing Nata …………/ ………. siwat rêsi(?) narendra//

Mereka bersorak riuh dan bersulang bersama. Tanjidor dan gamelan Kodhokngorek dibunyikan riuh berulang hingga tiga kali. Segala prosesi itu disaksikan langsung oleh Sri Baginda.

13. // ngandika Sri Narapati/ marang gunging para nata/ heh ta kabeh para katong/ wus rampung pan sêdhêngira/ ngasokkên gunging wadya/ sandika turnya praratu/ sigra wau para nata//

Seusai acara tersebut, sang raja pun bersabda pada seluruh raja, “Wahai para raja, karena acara telah selesai, silahkan kalian mengistirahatkan seluruh pasukan”. Para raja pun bersembah. Setelah itu, para raja

14. // gantya angabêkti(-2)/ rampung gungira ………/ satriya sumamrang gantos ……………/ ing wuri Raden Dipatya/ sakancanira samya/ wus radin nênggih sadarum/ pra raja sakehing wadya//

berganti-ganti menghaturkan bakti. Setelah seluruh raja selesai dilanjutkan dengan para ksatria, Raden Adipati beserta jajarannya. Setelah semua mendapat giliran menghaturkan bakti,

15. // samya sêsalaman sami/ têmbungnya halal bihalal/ wusnya Nata ngêndika lon/ (209r)andhawuhakên bubaran/ sigra bubaran samya/ apan suraknya gumuruh/ Nata kundur angêdhatwan//

mereka pun saling bersalam-salaman seperti yang disebut sebagai halal bihalal. Setelah itu, sang raja berkata pelan memerintahkan pembubaran penghadapan hari itu. Seluruh penghadap pun membubarkan diri seraya bersorak-sorai riuh. Sri Baginda kembali ke kediamannya.

16. // kang ari kalih tan kari/ rawuh jroning dalêm pura/ pinêthuk kehe pra sinom/ wusnya gya lênggah atata/ ri kalih pan neng ngarsa/ pra ibu pêpak sêdarum/ Sang Nata alon ngandika//

Kedua adiknya tak ketinggalan. Setibanya di dalam puri, mereka disambut oleh para putri. Setelah itu mereka pun duduk. Kedua adik raja duduk di depan para ibu. Sang raja berkata pelan

17. // mring ibu lan garwa sami/ wus samya sinung uninga/ pra ibu garwa ature/ samya ing sukurira(-1)/ mangestu karsanira/ Nata malih ngandika rum/ marang ri kalih mangkana//

pada ibu dan istri-istrinya, memberi kabar tentang pengangkatan kedua adiknya sebagai raja. Para ibu dan istri-istri merasa sangat bersyukur dan sangat merestui apa yang menjadi putusan sang raja. Kemudian, sang raja kembali berkata pada kedua adiknya,

18. // lah payo reningsun yayi/ umarêg ing Kangjêng rama/ rinta kalih awotsinom/ kang pra ibu lan garwa(-1)/ samya lumaris sigra/ tan kawarneng prapta sampun/ neng ngarsane Sri Pandhita//

“Mari, Dinda. Mari kita menghadap pada Ayahanda Prabu”. Kedua adik raja menyembah. Para ibu dan istri-istri bergegas mengikuti. Singkat cerita, mereka telah sampai di hadapan sang raja pendeta.

19. // para garwa angabêkti/ gya putranira gumantya/ samya ngabêkti rama Jeng/ wusnya sami tata lênggah/ pra garwa myang atmaja/ Sri Pandhita ngandika rum/ kalingane sira padha//

Para istri menghaturkan bakti diikuti para putra menghaturkan bakti pada ayah mereka. Setelah itu, mereka pun duduk. Para istri dan para putra duduk bersama. Sang raja resi bersabda lembut, “Ada apa gerangan kalian semua menghadapku?”.

20. // tur sêmbah Sang Prabu Siwi/ Jêng rama atur uninga/ yen ing mangke karsaningong/ ri hamba kalih punika/ sun pinta-pinta samya/ mugi angsalapangestu/ supangat dalêm Jêng rama//

Sang Prabu Gandakusuma menyembah dan berkata, “Ayahanda, perkenankan aku melaporkan bahwa aku telah memutuskan bahwa kedua adik hamba ini hamba angkat menjadi raja. Semoga Paduka berkenan memberikan restu dan syafaat

21. // mring putra ri hamba kalih/ katiga hamba priyongga/ mugi linulusna kabeh/ Jêng rama ri pun Suratya/ pun pinta neng nêgara/ (300v)Bandaralim ngreh prajagung/ ngong sinung nama Narendra//

kepada para putra, hamba dan kedua adik hamba, semoga kami bertiga senantiasa selamat dan sejahtera. Ayah, Dinda Surati hamba angkat sebagai raja yang berkuasa penuh di Bandaralim dan hamba beri gelar Raja

22. // Suryakumala Nêrpati/ lawan sun paringi tondha/ Jêng rama bintang Liyone/ reningsun pun Senabrota/ sun patah neng Diraja/ hamba sinungi jêjuluk/ Sri Nata lan saha tondha//

Suryakumala dan hamba anugerahi bintang Leeuw. Adik hamba, Senabrata, hamba beri kuasa atas Jong Biraji, hamba beri gelar kebesaran dan bintang.

23. // Jendral Kolonel Rat Apni/ saha tondha lidêr bintang/ Wilêmsordhê myang Liyone/ Ekolondhon Senabrota/ punika pêparabnya/ Nata Rêsi ngandika rum/ lahsokur suka pirêna//

Gelarnya adalah Jenderal Kolonel Rat Apni dan bintang kebesaran Willemsorde dan Leeuw. Julukannya, Ekolondhon Senabrata”. Sang raja pendeta berkata lembut, “Syukurlah. Aku turut berbahagia.

24. // jumurung sewu sabêngi/ sun rewangi andêdonga/ mring Allah gya luluse(-1)/ panjênênganira samya/ lah ta garwa sun padha/ den bêcik sapungkuringsun/lulusa momong atmaja//

Aku mendukung dan kudoakan pada Allah agar kalian selamat dan sejahtera. Wahai para istriku, sepeninggalku, baik-baiklah kalian membimbing para putra”.

25. // tuhu Sang Narendra Rêsi/ wus katujon ing wardaya/ tan ana pan ing krêraos/naliyan sangking ciptanya/ wus tan ana kawangwang/ osiking tyas Sang Awiku/ mung nyona ingkang cinipta//

Sang raja pendeta telah membulatkan hati. Rasanya telah hening. Ciptanya bersih. Tak ada lagi yang membuatnya cemas. Yang dipikir dan dirasakannya

26. // yêkti yen Sang Maha Yêkti/ wus kabul sakosiking tyas/ pamoring driyawêninge/ nir tyas sirna kang wangiwa(?)/ muni kahananira/ tandya êbang(?) (301r)Maha Wiku/ mêgati katrêsnanira//o//

hanyalah Sang Maha Benar. Kini segalanya telah terkabulkan. Rasanya telah menyatu dalam hening. Tak ada lagi sekat pembatas, kembali pada keadaan awal. Sang Mahawiku, memutus rasa cintanya.

PUPUH XLI
=== MÊGATRUH ===

1. //o// Nata Rêsi wus bêgang saking palungguh/ kagyat ingkang neng ngarsi (-1)/ pra garwa myang putra mantu/ gupuh samya anungkêmi/ umyang tangise pra sinom//

Sang raja pendeta bangkit dari duduknya. Mereka yang berada di hadapannya terperanjat. Para istri, putra-putri, dan menantu bergegas menyembah. Para putri menangis.

2. // wêneh sambat-sambate amêlas ayun/ kalara-lara kang tangis/ pra garwa apan sêdarum/ pra putra lan mantu sami/ rame gêntya turira lon//

Mereka merintih-rintih penuh haru, menangis menyayat hati. Para istri, putra-putri, dan menantu riuh-rendah bergantian berkata,

3. // kadya pundi karsa Panduka Sang Prabu/ kawula dereng andugi/ gen [h]amba marwiteng Prabu/ Jêng rama Sang Maha Rêsi/ kadya pundi karsa Katong//

“Apa yang menjadi kehendak Paduka, Sang Prabu?”. “Rasanya belum tuntas hamba mengabdikan diri pada Paduka”. “Ayahanda, apa kehendak Paduka?”.

4. // Nata Rêsi wus sirna saking pandulu/ pra garwa myang putra sami/ kagyat ing tyas samya muwus/ tan karuwan kang kaeksi/ gya ana mirmaning Manon//

Sang Baginda Resi seketika hilang dari pandangan. Para istri dan putra-putri kian terkejut. Dalam hati mereka membatin mengapa Sang Prabu menjadi sirna tak terlihat. Segera Tuhan menampakkan kasihnya.

5. // mandhi nêbda lir Sang Senapati Prabu/ lah garwa putrasun sami/ mênênga iku sêdarum/ mêngko sun jarwani(-2)/ kagyat garwa putra kang wong//

Tiba-tiba terdengarlah suara yang sangat mirip dengan suara Sang Prabu Senapati. “Wahai istri dan putra-putriku, tenanglah kalian semua. Aku akan menjelaskan sesuatu”. Para istri, putra-putri, dan semua orang yang mendengar suara tersebut merasa sangat terkejut.

6. // dennya mirêng suwara nging tan kadulu/ lah padha mênênga sami/ aywa sira padha muwus/ apa ingkang sira pikir/ adunên pikir kang yêktos//

Mereka terkejut karena mendengar suara namun tak melihat wujud. “Sudah. Tenanglah kalian semua. Janganlah kalian menangis. Apa yang sebenarnya kalian pikirkan? Timbang-timbanglah dengan pikiran kalian yang jernih.

7. // heh ta têka pasiyanira Yang Agung/ kang tumimba ing awak mami(+1)/ wus tan kurang ing Yang Agung/ sun tinitahkên neng bu(302r)mi/ dene Yang Agung mirma Non//

Sesungguhnya, hanya kasih-Nya atasku yang tak pernah kekuranganlah yang menjadikanku ada di bumi. Tuhan Yang Maha Agung dengan kasih-Nya

8. // tinitahkên mêngku rat buwana agung/ pinunjulakên sêsami/ wêkasan mangke wus pangguh/ pinaring Allah sisiwi/ wus padha pinaring Manon//

telah menitahkan aku untuk menguasai sebuah negara besar. Kedudukanku dilebihkan dari sesamaku. Kini, telah tiba saatnya bagiku. Allah telah memberikan anak-anak padaku. Anak-anakku telah diberiNya pula

9. // kamulyaning ing dunya tan ana nyundhul/ lah kapriye ta kapikir/ tan kurang sihnya Yang Agung/ tinitahkên ing Yang Widi/ pinunjulkên sagunging wong//

kemuliaan di dunia yang tiada tara. Coba pikirkanlah semua itu. Sesungguhnya kasih-Nya tak pernah kurang atas kita. Dititahkan mulia di atas semua orang.

10. // lah ta padha pikira ingsun pitutur/ padha mikira pribadi/ kamulyan alam kêng agung/ ngudiya bêgti ning Widi/ yogya pintêr kaya ingong//

Pikirkanlah semua itu olehmu. Renungkan. Renungkan kemuliaan alam yang luas, upayakanlah berbakti pada Tuhan. Pandai-pandailah dalam mengabdi pada- Nya layaknya diriku.

11. // wong puniku tinitah marang Yang Agung/ den eling-eling ta sami/ darbe yatnya swuh ing pandum/ upamaning rina lan wêngi(+1)/ kang padha mikir dadya wor//

Sesungguhnya, manusia itu semata dititahkan oleh Tuhan Sang Maha Agung. Ingat-ingatlah itu! Waspadalah, jangan putus berbagi kebajikan. Bila kalian terus merenungkan itu siang dan malam, maka kalian akan menyatu.

12. // lah wus padha gya musna kang pamuwus(-1)/ pra garwa putra pan sami/ pan mêksih muwus mangungun/ gya ana karsaning Widi/ aparing wruh kang pangêrtos//

Sudahlah. Tenanglah kalian”. Para istri dan putra-putri masih saja terisak dan tertegun. Tiba-tiba, atas kehendak Tuhan, Tuhan pun memberikan pemahaman di hati mereka.

13. // swara rum heh umatira Yang Agung(-1)/ aja sira dadi pikir/ musnane garwa ramamu/ kang wus mulya den tangisi/ kabeh iku den rumaos//

Suara lembut dan syahdu terdengar, “Wahai para umat Tuhan, janganlah kalian merasa khawatir pada sirnanya suami dan ayah kalian. Janganlah menangisi ia yang telah dimuliakan. Resapilah,

14. // sira iku iya apan wurung tamtu/ oleh sihira Yang Widi/ kang kadi saseda Prabu/ ngibarate Senapati/ rina wêngi(303r)ne pan awor//

belum tentu kalian beroleh kasih Tuhan sebagaimana Sang Prabu yang siang dan malamnya telah menyatu.

15. // lara nikmat mêskin mulya wus kacakup/ kasar aluse wis dadi/ wadhag lêmbut wus kapikut/ ing adoh pêrake dadi/ kene-kono gon wus manggon//

Segala sakit, miskin, mulia, telah dilampauinya. Kasar dan halus telah dikuasainya. Wadag dan tak wadag telah terangkum. Jauh dan dekat akan selalu ada. Di sini dan di sana telah ditempatinya semua.

16. // lah mikira titahing Yang sira iku/ gya musna swara sumêling/ sigra ingkang samya kantun/ pan sami sinunging galih/ engêt mung sokur ing Manon//

Resapilah itu semua wahai manusia hamba Tuhan!”. Suara pun sirna. Mereka yang ditinggalkan merasa sejuk hatinya. Mereka ingat dan bersyukur pada Tuhan.

17. // pan samana wus kendêl samya sêdarum/ kalintang sokur ing Widi/ wus padha nêbda jumurung/ mring Allah kang Maha Suci/ Sri Nata ngandika alon//

Setelah mereka tenang, hanyalah rasa syukur yang tak terhingga yang mereka rasakan. Pada akhirnya, mereka ikhlas pada kebesaran Allah Yang Maha Suci. Sang raja pun berkata pelan,

18. // dhuh para ibu-ibu ta sêdarum(-1)/ sampun lintang kang ginalih/ engêta syara karungu/ ing mangke karsamba nênggih/ sumongga kundur ngadhaton//

“Duhai para Ibu, janganlah terlalu cemas. Ingatlah pada suara yang baru saja kita dengarkan. Sekarang sebaiknya mari kita kembali ke dalam istana”.

19. // para ibu sadaya samya jumurung(-1)/ gya kundur mring dalêm puri/ wus rawuh jroning kadhatun/ gya tata lênggahnya sami/ Sri Narendra ngandika lon//

Para ibu setuju. Mereka pun bersama-sama kembali ke dalam istana. Setibanya di dalam istana, mereka duduk. Sri Baginda berkata pelan

20. // mring kang rayi Narendra kêkalihipun/ lah yayi prayoga mami/ bêcik sira padha mundur/ marang nêgaranya sami/ wus antara kêponang(?) wong//

pada kedua adiknya, “Dinda, sebaiknya kalian berdua segera kembali ke negara kalian, karena kalian telah dinanti sekian banyak kawula.

21. // dene Kangjêng ibu sangking prayogyengsun/ rehning wus sami basuki/ pamintaning Yang kêng Agung/ samya mong putra pribadi/ pra ibu manut sê(304v)pakon//

Sedangkan, Paduka Ibu, menurut hamba, karena segalanya telah berjalan dengan lancar atas perkenan Tuhan, Paduka harap membimbing putra-putra Paduka masing-masing”. Para ibu setuju.

22. // gya ngandika Narendra paparing dhawuh/ marang Rahadyan Dipati/ kinen paring printah gupuh/ mring wadya ing Bandarngalim/ lan Diraja kang ponang wong//

Sri Baginda pun segera memerintahkan Raden Adipati untuk memberi instruksi pada pasukan Bandaralim dan Jong Diraji

23. // sakantune papêjah samya wuh gupuh/ duta Narendra lumaris/ tan kawarna prapta sampun/ Dyan Patih sampun atampi/ srat dhawuh sangking Sang Katong//

yang masih hidup agar dipanggil. Utusan raja pun bergerak melaksanakan titah. Tidak lama kemudian Raden Adipati telah menerima surat perintah dari Sri Baginda.

24. // tur sandika Dyan Patih parentah gupuh/ marang wadya Bandaralim/ lan wadya ing Draji sampun/ sigra kang pra wadya alit/ aglis sumêgteng sumaos//

Raden Patih menyatakan kesanggupannya dan memberi instruksi pada pasukan Bandaralim dan Jong Diraji. Mereka yang menerima instruksi pun segera bersiap siaga.

25. // myang Dyan Patih marang wadyanira sampun/ sumêkta tata cumawis/ sudhiyeng karsane Prabu/ wus tata aglar sumawi/ untaping wadya pan kumoh(?)//

Raden Patih beserta jajarannya pun telah siap melaksanakan perintah Sang Prabu. Mereka semua menata barisan.

26. // yata wau Narendra myang para ibu/ wus miyosi dalêm puri/ arawuh neng siti luhur/ tata lênggah aneng kursi/ Sang Nata ngandika alon//

Saat itu, Sri Baginda dan para ibu telah keluar dari dalam istana. Sesampainya di siti hinggil, mereka pun duduk di kursi yang telah disediakan. Sang raja punberkata,

27. // Kangjêng ibu kakalih kawula nuwun/ ngaturkên ingkang basuki/ ing margamugi lêstantun/ mugi ta wontên nêgari/ sami aweta amomong//

“Kanjeng Ibu berdua, hamba menyampaikan selamat jalan, semoga diberi kelancaran dalam perjalanan, dan kelak di negara Paduka semoga Paduka diberi umur panjang sehingga dapat terus membimbing

28. // mring atmaja linulusna ing Yang Agung/ lan sira reningsun sami/ manira jurung pangestu/ ing sira den padha eling/ marang pitulunging Manon//

putra-putra Paduka, dan semoga Tuhan Yang Maha Agung senantiasa memberkahi Paduka, Ibu. Dan, kalian, adik-adikku, aku merestui kalian. Ingatlah selalu pada segala pertolongan yang telah Tuhan berikan atas diri kalian”.

29. // atur sêmbah (305r)gya mami tata sêdarum/ tandya wus budhalan sami/ kang kantun kari mangungun/ kang budhal mangu lumaris/ nênggih wus sumêkteng bocol//

Para adik raja pun menyembah dan mohon pamit. Tak lama mereka pun berangkat. Yang ditinggalkan hanya mampu tertegun, yang pergi pun berjalan sambil termangu. Ketika itu, mereka semua telah siaga melakukan keberangkatan.

30. // u[n]tabira wadwadya jalma gumuruh/ tan kaetang(?) kang kapyarsi/ gumrumung suwara barung/ barêng bubar ingkang baris/ aglis lêpas sireng lakon//

Pasukan yang berangkat demikian riuh dan banyak tak terhitung. Suara mereka gemuruh bersahutan. Setelah barisan tak tampak lagi, jauhlah sudah mereka dalam perjalanan.

31. // ingkang keri kacaryan ing lampahipun(-1)/ samya engêt jroning galih/ dadya mung kantun panuwun/ sokur ing Yang Maha Suci/ wus putus ingkang rinaos//

Yang ditinggalkan hanya bisa takjub pada segala apa yang telah terjadi. Dalam hati mereka mengingat dan yang tinggal hanyalah rasa syukur pada Sang Maha Suci. Rasa mereka telah sempurna.

32. // tan kawarna kang lumampah lang kang kantun/ apan wus samya  basuki/ nêgara sakehing lulus/ ing Kakbah myang Bandarngalim/ Jong Diraji kang kêdhaton//

Tak lagi diceritakan mereka yang pergi dan mereka yang tinggal. Pada akhirnya, mereka semua selamat. Negara sejahtera. Kakbahbudiman, Bandaralim, dan Jong Diraji

33. // pan wus sami gêmah raharja sêdarum/ tan ana baya kaesthi/ mung harja mulya tinêmu/ sakehing nêgara sami/ tan beda katri kêraton//o//

makmur, subur, sejahtera. Tiada lagi bahaya mengancam. Yang ada hanyalah kebahagiaan dan kemuliaan bagi ketiga negara yang sama dan tiada bedanya.

T A M A T

=====###=====

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh XXXV – XXXVII


PUPUH XXXV
=== KINANTHI ===

1. //o// Yata undhang ing Sang Prabu/ waradin Bakdiman nagri/ desa-desa padhukuhan/ urut pereng wukir-wukir/ miwah praja ing amanca/ kang kêreh Bakdiman nagri//

Alkisah, titah Sang Prabu telah merata disebarkan ke seluruh penjuru negeri Kakbahbudiman, dari mulai desa-desa di sepanjang kaki gunung sampai kenegara-negara manca yang berada di bawah penguasaan Kakbahbudiman.

2. // sampun kasusra misuwur/ mituhu undhang Narpati/ tan wontên purun anêrak/ yen aja lulungan sami/ pan bojo angajak-ajak/ tangga jangkêp tiga kalih//

Titah itu ditaati dengan sungguh-sungguh. Tak ada seorang pun yang berani melanggar. Bila mereka hendak bepergian dengan pasangannya, mereka akan mengajak tetangganya serta agar jumlah mereka menjadi bertiga

3. // dadya tan srimbit lumaku/ mangkana sampun waradin/ kunêng gantya cinarita/ wau Prabu Senapati/ kang kesah saking nagara/ lan garwa dyah Ambarwati//

dan tidak hanya berduaan. Aturan itu telah dilaksanakan secara merata. Kini dikisahkan tentang Prabu Senapati yang meninggalkan istananya bersama dengan istrinya Dewi Ambarwati

4. // ngulati putra sang bagus/ Dyan Gondakusuma lami/ tindaknya kalunta-lunta/ jajah desa milang kori/ anusup ingayam alas/ sumêngka tumruning ardi//

untuk mencari putranya Raden Gandakusuma. Telah lama mereka berjalan terlunta-lunta menjelajahi tiap desa, menyelusup ke hutan-hutan, menuruni gunung-gunung.

5. // tan ana baya kaetung/ kagagas trêsnaning siwi/ tanpa dhahar kirang nendra/ mung ron kang eca binukti/ salamenira mangkana/ dadya sru rusaking dhiri//

Mereka benar-benar tak menghiraukan bahaya. Yang mereka pikirkan hanyalah cintanya pada buah hati. Mereka tidak makan dan kurang tidur pula. Makanan mereka hanyalah dedaunan. Ini mengakibatkan rusaknya badan.

6. // tan ketang ujwala nglayung/ kakung putri kawlas asih/ kadya pradapa sinêmpal/ kasranging surya ngalêntrih/ Narpa ing tyas kusut rila/ pinanjingakên pamuji//

Tak menghiraukan redupnya cahaya, suami istri itu tampak sangat memprihatinkan bagai pucuk daun yang terobek karena diterjang terik matahari. Sang raja berduka hatinya. Namun ia senantiasa ikhlas (pada keadaan) dan terus berdoa

7. // paja-paja têkeng luhur/ Nata wit trêsnaning siwi/ pasrah kodrating wisigsa/ jêr wus jamaking aurip/ mupangat wêgtuning tekat/ sayêgti kawan prakawis//

mengharapkan datangnya keluhuran. Cintanya pada anaknya membuat sang raja pasrah pada takdir Tuhan. Karena ia percaya, adalah lumrah dalam hidup, manfaat akan ada karena adanya tekad untuk melakukan empat perkara

8. // dhingin labuh karseng ratu/ kapindho labuh ing Gusti/ ping tiga labuh ing putra/ catur labuh kamrat murni/ den bênêr luput i[ng] tekat/ wuruk nurut dating puji//

yang pertama adalah berkorban dalam menjalankan titah raja, kedua berkorban menjalankan titah Tuhan, ketiga berkorban untuk anak, dan keempat untuk persahabatan sejati. Maka ia pun meluruskan tekad dan terus memanjatkan pujipuja.

9. // ugêr tan nimpang ing ngelmu/ sayêgti trus kang pamuji/ ingkang utama priyoga/ mung labuh karseng narpati/ risang Prabu Senapatya/ kaswarsa labuh ing siwi//

Selama itu tak menyimpang dari jalan ilmu yang sejati, sang raja terus memuji. Bila tadi disebutkan bahwa yang utama adalah berkorban dalam menjalankan titah raja, maka Prabu Senapati tengah menderita karena pengorbanannya untuk sang buah hati.

10. // lan garwa saeka kalbu/ sangsaya ing lami-lami/ sang dyah kraos risakira/ kirang santosaning galih/ sampun jamaking wanita/ tan panggah paroseng budi//

Istrinya pun semula telah bersatu tekad. Namun, lama kelamaan sang dewi menyadari kerusakan jasmaninya dan ia mulai merasa kesal. Memang itu sudah menjadi hal yang lumrah bagi perempuan, tak bisa keras bekerja.

11. // ririh umatur ing Prabu/ magsih waluya basuki/ sayêgti pan wuk priyongga/ manawi nêmahi lalis/ paran ingkang winicara/ prasah karsane Ywang Widi//

Ia pun kemudian berkata pada Sang Prabu, “Aduh, Paduka masih tampak sehat dan segar. Sesungguhnya akulah yang rusak. Bila sampai mati, apakah kita akan tetap pasrah pada kehendak Tuhan?”.

12. // Sang Nata ngandika arum/ paran ka(178r)rêpira yayi/ nguni awit saking sira/ angupaya ngendrapati/ têmahan tinêmu papa/ sira gumingsir ing puji//

Sang raja berkata lembut, “Bagaimana maumu, Dinda? Bukankah semua ini berawal dari kehendakmu untuk menemukan anak kita sang pangeran? Sekarang setelah kita menemui kesusahan sedemikian rupa, rupanya kau mulai lemah dalam doa.

13. // tekat kurang santoseng trus/ yayi utamining urip/ labuh putra wus prayoga/ nêtêpi sabda kawijil/ sinêksenan bumi kasa/ harja rusak sapa kardi//

Tekadmu mengendur. Dinda, keutamaan hidup itu telah baik bila kita berkorban demi anak kita, berpegang pada sabda yang telah diucapkan dan disaksikan oleh bumi dan langit, bahwa bahagia maupun rusak, tak akan dipedulikan.

14. // marma age ywa kawuwus/ tekate durung trang titi/ yata prayoganing lampah/ batal niyating utami/ lamun ngingkêta ing basa/ antuk cêla ing Ywang Widi//

Oleh karena itu, sudahlah tak usah kau bicarakan lagi bila tekadmu belum nyata jelas. Sebaiknya kita teruskan perjalanan karena bila kita membatalkan niat utama dan ingkar dari sabda maka kita akan beroleh cela dari-Nya.

15. // yen sira trêsna maring sun/ yayi ywa sumêlang galih/ ing mêngko tekat manira/ yen tan panggih putra mami/ sun lampu(?) mati neng wana/ yen muliya ing nagari//

Bila kau benar-benar cinta padaku, janganlah kau khawatir. Tekadku, jika sampai aku tak bertemu dengan anakku, aku lebih baik mati di hutan. Bila sampai aku kembali ke ibukota negara,

16. // merang mulat ing wadya gung/ sang dyah kaluhuran angling/ kendêlan matur ing raka/ sakarsa labuh mestuti/ yata laju tindakira/ angambah padesan malih//

sesungguhnya aku akan sangat malu pada para kawulaku”. Merasa apa yang diucapkan suaminya adalah benar, sang dewi pun diam dan hanya patuh pada suaminya. Mereka pun melanjutkan perjalanan hingga tiba ke sebuah pedesaan.

17. // kaparêng talatahipun/ Kakbahbudiman nagari/ kaget janma kang tumingal/ dennya lumampah sarimbit/ baya durung wruh ing ondhang/ yata wontên kang sung peling//

Pedesaan itu masuk ke dalam wilayah negara Kakbahbudiman. Sudah barang tentu melihat ada sepasang suami istri yang berjalan bersama, warga sekitar merasa terkejut, mereka berpikir apakah kedua orang ini belum mengetahui titah raja. Diceritakan ada seseorang yang memberikan peringatan.

18. // lah dika kendêl sang bagus/ mangke manira warteni/ Narpa kendêl lampahira/ kang pawarta angling malih/ sampun andika lumampah/ karongron kalawan rabi//

“Berhentilah sebentar, kisanak. Aku hendak memberitahu sesuatu”. Sang raja pun menghentikan langkahnya. Orang tersebut berkata lagi, “Janganlah Anda berjalan berdua dengan istri Anda.

19. // punika larangan Ratu/ sangêt undhanging Narpati/ mangke yen wong pajinêman/ uninga cinêpêng yêgti/ Sang Nata mangsuli sabda/ nêdha andika sun peling//

Sesungguhnya, hal itu menjadi larangan raja dan merupakan titah yang sungguh-sungguh serius dari Sri Baginda. Bila orang-orang yang berjaga sampai tahu, Anda pasti akan ditangkap”. Sang raja menyahut, “Terimakasih Anda telah memberitahukan aku.

20. // nging manira derah lampus/ paran genira sumingkir/ sun têmah kenging larangan/ asab anglabuhi rabi/ gya lajêng ing tindakira/ dinulu kawêlas asih//

Namun, aku tak takut mati. Sudahlah, lebih baik Anda menyingkir saja. Akan kuterjang larangan itu. Aku tak malu berkorban demi istriku”. Mereka pun meneruskan perjalanan. Orang-orang yang melihat mereka merasa iba.

21. // sing amulat anglês dulu/ dening risaking sang kalih/ owêl baguse kang warna/ estrinya ayu linuwih/ anandhang papa kaswarsa/ dadya tan nêdya pawarti//

Mereka kasihan melihat kondisi keduanya. Sang suami sirna ketampanannya, sedang sang istri yang demikian cantik pun sama kondisinya karena mereka berdua hidup terlantar. Orang-orang pun tak hendak melapor

22. // dhatêng pajinêman Prabu/ wêneh rarasaning janmi/ lah ta janma ngêndi baya/ dene têka kumawani/ wruh ondhang tan piniarsa/ lumaku srimbit lan rabi//

kepada petugas jaga. Ada pula yang membicarakan, orang darimanakah mereka mengapa demikian berani. Sudah tahu aturan namun tetap tak mau melaksanakan, tetap berjalan berdua dengan istrinya.

23. // baya wong liya praja gung/ eman baguse kang warni/ yen nganti kapara tiwas/ mamêlas dening kaswasih/ kaya ru(179v)buha kanginan/ winartan nora praduli//

Apakah mereka orang-orang dari luar negara. Sungguh sayang wajah mereka yang rupawan bila sampai mereka harus mati, kasihan. Benar-benar bagai kejatuhan angin, diperingatkan tapi tak peduli.

24. // uga asale wong agung/ kaloron aderah pati/ yata samana kapêdhak/ lan wong kajinêman sami/ sakawan ing kathahira/ sigra ingandhêg Sang Aji//

Apakah mereka juga orang besar sehingga keduanya demikian mantap memasrahkan nyawanya. Diceritakan kemudian, keduanya bertemu dengan para penjaga sebanyak empat orang. Sang raja pun segera dihadang.

25. // wong papat pating garitu/ kinêpung Sri Narapati/ sang rêtna maras ing driya/ Narpa ngadêg sureng galih/ kajinêman akras tanya/ lah sira janma ing ngêndi//

Keempat penjaga mengepung sang raja. Sang dewi merasa sangat takut. Namun sang raja tetap berdiri tegak tanpa gentar. Para penjaga bertanya dengan kasar, “Hei, darimana kau?!

26. // kalawan sapa aranmu/ apa nora ngrungu warti/ Sang Nata karya larangan/ wong lumaku lawan rabi/ najan dudu bojo pisan/ tan kêna lamun sarimbit//

Siapa namamu?! Apakah kau tidak mendengar kabar bahwa Sri Paduka mengeluarkan larangan berjalan berdua baik dengan istri maupun bukan istri sekalipun

27. // kudu ana rowangipun/ pan sira katrapan yêgti/ lah mara dhingin ngakua/ ngandika Sri Narapati/ sira tatanya maringwang/ sun tanpa wisma sayêgti//

harus membawa serta rekan! Untuk itu kau pasti akan dihukum! Segeralah mengaku!”. Sang raja berkata, “Bila kau ingin tahu, aku adalah seorang tunawisma.

28. // iya Ki Sena raningsun/ uga wus ngrungu pawarti/ ing ondhange ratonira/ nanging tan nêdya gumingsir/ krana wong nama kaswarsa/ tan bisa pisah lan rabi//

Namaku Ki Sena. Aku telah mendengar berita tentang titah raja kalian. Tapi aku tak akan menurut. Bagaimanapun juga aku cinta pada istriku dan tak ingin pisah darinya.

29. // najan anêmahi lampus/ sun tan nêja angoncati/ sakarêpe ratonira/ catur kajinêman duk wrin/ sabdane Sri Narapatya/ kewran ing tyas esmu miris//

Meski harus mati, tak akan aku menghindarkan diri. Terserah apa yang dikehendaki oleh raja kalian”. Keempat penjaga yang mendengar sabda sang raja merasa miris hatinya.

30. // arsa rinabaseng pupuh/ yen dede karsa Narpati/ ering tataging Sang Nata/ pantêse amandakaning/ rêmbag ngaturi uninga/ mring Dasabahu Narpati//

Mereka hendak menyerang atas amanat raja, namun merasa segan pada kemantapan sang raja. Mereka pun sepakat untuk melapor pada Raja Dasabahu.

31. // punika andêling pupuh/ sorira Radyan Dipati/ kang tiga kinen atêngga/ satunggal atur udani/ munggeng kuda [sa]sandêran(-1)/ lumêbêt aneng nagari//

Sebab, Raja Dasabahu memang seorang perwira perang yang berkedudukan di bawah Raden Adipati. Akhirnya tiga orang penjaga menunggu di tempat dan seorang penjaga melaju kencang dengan kudanya masuk ke dalam ibukota negara.

32. // datan kawarna ing ngênu/ ngarseng Dasabahu prapti/ katur saniskaranira/ Sang Nata kagyat duk myarsi/ kêdah uninga priyongga/ sigra anitih turanggi//

Akhirnya, si penjaga sampai di hadapan Raja Dasabahu. Ia pun melaporkan segala kejadian. Sang raja merasa terkejut dan berpikir untuk melihatnya langsung. Maka Raja Dasabahu pun segera menaiki kudanya.

33. // kuda cinamêthi mamprung/ tan kocap lampahing margi/ prapta pêrnahing Sang Nata/ gya mudhun saking turanggi/ yata Prabu Dasaboja/ sarêng tumingal sang putri//

Kuda pun berlari kencang karena dikenai cambuk. Sesampainya di tempat sang raja, Dasabahu pun turun dari kudanya. Saat ia melihat sang dewi,

34. // sumêdhot driya Sang Prabu/ ketang sênênging panggalih/ gya aris Nata ngandika/ heh sanak sira wong ngêndi/ dene manêrjang ing undhang/ yêgti sira wong amiskin//

Prabu Dasaboja merasa iba bercampur senang. Ia pun berkata, “Kisanak, kau darimana? Mengapa sangat berani melanggar aturan? Pastilah kau orang miskin.

35. // kalêbu larangan Prabu/ nging ingsun wêlas ningali/ mring sira lah karo pisan/ de bangêt kawêlas asih/ wus ingsun kang nanggung sira/ nyipênga neng wisma mami//

Harusnya kalian dihukum karena melanggar larangan Sang Prabu. Namun, aku kasihan pada kalian karena kalian tampak demikian memprihatinkan. Sudahlah, aku yang akan menanggung kalian. Tinggalah di kediamanku.

36. // sun karya kakasih besuk/ neng Kondhabuwana nagri/ rehning maksih(180r)patut sira/ dadya kakêmbanging bumi/ warnamu têka(?) mêjana(?)/ owêl dadiya dênuwis(?)//

Kalian akan kujadikan kesayanganku di negara Kandhabuwana karena penampilan kalian masih cukup pantas menjadi idola bagi dunia. Wajah kalian mencurigakan, tak pantas menjadi orang miskin.

37. // sun angkat sira ing besuk/ jumênêng Pangran Dipati/ sanajan bojomu iya/ nguwasani ing jro puri/ aja sumêlang ing driya/ sira mugti lawan mami//

Kalian akan kuangkat kelak. Kau akan kujadikan Pangeran Adipati, sedang istrimu itu akan berkuasa atas istana. Sudahlah, tak perlu cemas. Kalian akan berbahagia denganku”.

38. // Sang Nata mriksa ing sêmu/ grêgête Sri Narapati/ arsa lumawan ing karsa/ rikuh reh kadhi(?)wa bumi/ yata manêrak larangan/ kêna babênêring adil//

Sang raja sebenarnya tanggap pada kehendak penuh nafsu yang dilontarkan Raja Dasabahu. Ia sebenarnya ingin melawan, namun merasa sungkan karena menyadari dirinya melanggar larangan dan harus menjalani hukuman.

39. // rikuh pamêdharing wuwus/ têmungkul wimbuh prihatin/ yata Sang dyah Ambarwulan/ tan pêga[t] bondhet ing laki/ pan sarwi mo………. ngudrasa/ kang raka tansa ngrih-êrih//

Keseganan itu membuat tak ada sepatah kata pun terlontar. Ia hanya menunduk dengan kesedihan yang kian mendalam. Dewi Ambarwulan kian merapatkan diri pada suaminya seraya menangis. Sang suami tak hentinya menenangkannya.

40. // adhuh mirah jiwaningsun/ aja sira ngrujit ati/ rehning wus padha linakyan/ urip bêja lara pati/ suminggaha maring coba/ lalang lalakoning urip//

“Duhai intan permata jiwaku, janganlah kau kian membuat susah hatiku. Kita toh sudah berjanji menjalani hidup bersama dalam suka, lara, maupun mati. Tak akan kita menghindar dari coba dan derita hidup.

41. // wus jamake wong puniku/ yen sawêg nandhang prihatin/ kathah rêncananing lampah/ kawula dêrma nglampahi/ pudyanên den trusing sugma/ trimanên tawêkal êning//

Adalah hal yang lumrah bagi seseorang yang tengah prihatin dicoba dengan berbagai kesulitan. Seorang hamba hanyalah menjalankan seraya berdoa pada Tuhan. Terimalah segalanya dengan tawakal dan kebersihan hati.

42. // yen bakal sinung rahayu/ tan pilih marganing urip/ mokal Ywang Jatiwasesa/ cidra dennya karya pêsthi/ sadurunge nut sah tiba/ wus pininteng-pinteng gaib//

Bila telah datang saatnya kita diberi kebahagiaan, tentunya jalannya bisa saja melalui berbagai macam hal. Mustahil Tuhan mengingkari suratan-Nya sendiri. Sebelum sah bagi-Nya, teruslah meminta pada-Nya.

43. // wus kendêla mirahingsun/ aywa dinawa ing galih/ Sang Nata dheprok ing kisma/ kusuma nungkêmi wêntis/ yata risang Dasaboja/ mêrbêng reh kawlasing galih//

Sudah, tenanglah sayangku. Jangan kau pikir lebih jauh lagi”. Setelah itu, sang raja pun terduduk di tanah. Sang dewi menyembah kakinya. Dasaboja yang menyaksikan segalanya, merasa terharu dan bertambah iba.

44. // sêkala nir dukanipun/ sidhakêp amênêng ngegsi/ nguni yen bongga pinêgsa/ wêkasan manglêsing galih/ manêpda kinen rumêgsa/ ing mangke sun matur Gusti//

Seketika, hilanglah kemarahannya. Sesaat ia hanya mampu menyilangkan tangan dan melihat semuanya dalam diam. Sebelum-sebelumnya, bila seseorang hendak-mengelak, pastilah dipaksa dengan jalan kekerasan. Yang satu ini malah membuat luluh hati. Ia pun bersabda pada abdi penjaga untuk menunggunya melapor pada Raja.

45. // sakêdhap nitih kuda wus/ mamprung risang Kondhabumi/ enggal prapta ing nagara/ marêngi Sri Narapati/ miyos aneng pagêlaran/ supênuh wadya sumiwi//

Kuda berlari kencang hingga sekejap saja Raja Kandhabumi telah tiba di ibukota negara bersamaan dengan keluarnya Sri Baginda untuk melakukan audiensi di hadapan segenap wadya.

46. // Patih Mustal kang neng ngayun/ pra raja sadaya nangkil/ ari kalih kering kanan/ Senabrata Dyan Surati/ kadwi wus sinungan lênggah/ kalih lêgsa cacah kardi//

Patih Mustal berada di paling depan bersama dengan para raja. Kedua adik raja, Senabrata dan Raden Surati, masing-masing berada di kiri dan kanan. Keduanya telah mendapatkan tanah jabatan seluas duapuluh ribu karya.

47. // Dyan Senabrata sang bagus/ mangke wus sa(181v)rehing budi/ wignya basa tatakrama/ purwane dipun sadani/ mring kang bok dyah Sarirasa/ tinetesan tirta manik//

Raden Senabrata kini telah berubah menjadi sabar dan paham benar bertatakrama karena telah disyarati oleh ayunda iparnya, Dewi Sarirasa, dengan ditetesi air suci.

48. // samiyosira Sang Prabu/ kang tansah ginalih-galih/ tan lyan genira ngupaya/ kang rama Sri Narapati/ trêsnaning tyas kang kurawa(?)/ sinamun ngujwala manis//

Selama Sang Prabu berada di penghadapan, apa yang dipikirkannya hanyalah upayanya mencari sang ayah. Rindu dan kasihnya demikian dalam. Namun, semua itu ditutupinya dengan tetap berekspresi lembut.

49. // kang nampeni sabda Prabu/ Rahadyan Sêtingkumuning/ kang dinangu rehing praja/ pêrnatanireng prakawis/ ecaning tyas nguswalarja/ kasaru wau kangprapti//

Raden Sentingkumuning menerima sabda sang raja yang meminta laporan tentang segala perkara yang menyangkut keadaan negara. Tengah asyik berwawan sabda, datanglah

50. // Maharaja Dasabahu/ dumrojog tumameng ngarsi/ gêpah umatur ing Nata/ Jêng Dewaji hamba sung wrin/ wontên kang nêrak awisan/ lumampah srimbit la[n] rabi//

Maharaja Dasabahu yang tiba-tiba maju menghadap dan segera melapor, “Duhai, Tuanku. Perkenankan hamba melapor, ada orang yang melanggar aturan dengan berjalan bersama dengan istrinya”.

51. // Sri Dibya ngandika arum/ lah bapa ing Kondhabumi/ sapa arane kang jalma/ myang pinangkanira ing ngêndi(+1)/ Sang Dasaboja tur sêmbah/ dereng ngantosngakên Gusti//

Sri Baginda bersabda lembut, “Bapa Kandhabumi, siapakah nama orang itu dan dari manak ia berasal?”. Dasaboja menyembah dan menjawab, “Belum sampai mengaku, Tuanku.

52. // sarêng prapta abdi ulun/ kang estri lajêng nungkêmi/ mêlas asih sasolahnya/ sêmune lir Paduka Ji/ sumêdhot ing tyas Narendra/ wusana ngandika aris//

Sesampainya hamba di sana, istrinya menyembah kaki demikian mengiba. Wajah mereka seperti Paduka”. Hati sang raja merasa bergetar. Ia pun berkata Pelan

53. // dhumatêng ri kalihipun/ lah age yayi Surati/ lan yayi Senabrata(-1)/ sira priksanên pribadi/ jalma kang nêrak parentah/ tan enak rasaning ati//

kepada kedua adiknya, “Lekas Dinda Surati dan Dinda Senabrata, periksalah langsung siapakah orang yang telah melanggar aturan itu. Sesungguhnya perasaanku tak enak”.

54. // tan wiyang sang kalihipun/ gya mêsat sangking ing ngarsi/ sami wahana turongga/ enggal lampahireng margi/ kalih pos watawisira/ têbihnya sakingnagari//

Keduanya tak banyak menjawab dan segera melesat keluar, dan dengan mengendarai kuda, mereka melaju cepat ke tempat kejadian yang berjarak dua pos dari ibukota negara.

55. // glis prapta ing pêrnahipun/ Radyan gyaning wong kaswasih/ duk antara katingalan/ tan samar Radyan Surati/ estu kalamun kang rama/ Mahaprabu Senapati//

Segera mereka tiba di tempat orang yang sengsara itu. Sekali lihat, Raden Surati yakin bahwa itu adalah ayahnya, Mahaprabu Senapati.

56. // jlog têdhak sing kudanipun/ Dyan Senabrata prituwin/ lumajêng agurawalan/ sumungkêm Raden Surati/ ing padanira kang rama/ andrês kang waspa umijil//

Raden Surati pun turun dari kudanya diikuti oleh Raden Senabrata. Mereka berlari menghampiri sang raja. Raden Surati menyembah kaki ayahnya seraya menangis.

57. (182r)// mêlas asih sambatipun/ Sang Nata angrangkul ririh/ miwah kang ibu dyah Ambar/ muwun mangrangkul mring siwi/ wau Raden Senabrata/ langkung sangêt dereng uning//

Ia mengeluh penuh iba. Sang raja perlahan merangkul anaknya, demikian pula Dewi Ambarwulan, ia merangkul putranya seraya menangis. Saat itu, Raden Senabrata masih belum tahu

58. // têgsih têbih dennya lungguh/ yata kajinêman sami/ langkung jrih dadya anêmbah/ tan nyana-nyana ing ati/ yen darwis iku Narendra/ kasambat Raden Surati//

dan masih duduk agak jauh. Para penjaga yang melihat kejadian itu, takut dan menyembah. Mereka tak menduga bahwa orang miskin itu adalah seorang raja. Raden Surati merintih,

59. // Jêng rama tan dugi ulun/ Paduka kapanggih ngriki/ kirang kêdhik têkeng lena/ kawula kantun neng puri/ Sang Nata angrês miyarsa/ nulya tata lênggah sami//

“Ayah, hamba sama sekali tak mengira akan bertemu Paduka di sini. Sesungguhnya bila hamba tetap berada di istana, hamba akan mati, Ayah”. Sang raja iba hatinya, mereka pun duduk bersama.

60. // Narendra ngandika arum/ paran purwanira nguni/ sira neng kene kapanggya/ sapa kang tu[ng]gu nagari/ Radyan Surati tur sêmbah/ sapêngkêr Paduka Aji//

Sang raja berkata, “Bagaimana ceritanya hingga kau ada di sini? Siapakah yang menunggu ibukota negara?”. Raden Surati menyembah dan menjawab, “Sepeninggal Paduka,

61. // nênggih pun Jaka Têkiyur/ saha bala tontra sami/ mring Bandaralim nagara/ nêdya ngrisak Paduka Ji/ abdi nata datan lawan/ saking kêrobireng kapir//

Jaka Tekiyur dan bala tentaranya datang di Bandaralim hendak menganiaya Paduka. Seluruh abdi tak melawan karena terkepung pasukan kafir.

62. // srah asta sami nunungkul/ satêngah kesah ing latri/ hamba tan wignya lumajar/ kewêtan pun ibu katri/ dadya atêmah pralaya/ lêbêtnya Sang Jong Biraji//

Mereka pun menyerah. Sisanya melarikan diri di malam hari. Hamba tak kuasa turut berlari karena berat dengan ketiga ibu. Setelah Raja Jong Biraji masuk ke dalam istana,

63. // kawula lajêng kinurung/ miwah Kangjêng ibu sami/ sapêkên aneng siwêran/ gya ulun kesah ing latri/ anusup margining toya/ tanapi Jêng ibu katri//

hamba dikurung bersama dengan para ibu. Seminggu berada dalam tawanan, hamba pun pergi di malam hari menelusup melalui saluran air bersama dengan ketiga ibu.

64. // yen sampun akesah dalu/ kados hamba den pêjahi/ ugi mung ngantos wawratan/ jêng ibu kalih garbini/ praptamba têlênging wana/ ibu sami darbesiwi//

Bila hamba tak pergi di malam hari pastilah hamba dibunuh. Karena Raja Jong Biraji hanya menantikan kedua ibu yang tengah mengandung, melahirkan. Sesampainya di hutan, para ibu yang mengandung pun melahirkan.

65. // Rayungwulan Kangjêng ibu/ putra stri hamba wastani/ pun Rara rêtna Kasiyan/ Jêng ibu Kêncanawati/ darbe putra priya dibya/ punika kang tumutmriki//

Kanjeng Ibu Rayungwulan berputra seorang putri yang hamba namai Rara Kasiyan. Sedangkan Kanjeng Ibu Kencanawati berputra seorang laki-laki yang sakti yang saat ini turut bersama hamba kemari.

66. // Senabrata wastanipun/ Sang Nata sarêng ningali/ kang putra ingawe sigra/ Dyan Senabrata ngabêgti/ angrês Sang Nata ing (183v)driya/ ketang niskareng kaswasih//

Ia bernama Senabrata. Sang raja saat melihat putranya itu segera memanggilnya. Raden Senabrata pun menghaturkan bakti. Sang raja merasa terharu mendengar penuturan Raden Surati.

67. // kang putra tansah rinangkul/ Sang Nata ngandika malih/ kulup Surati paran ta/ sira têkeng ngarsa mami/ lan ibumu têlu padha/ ing samêngko ana ngêndi//

Putranya pun dirangkulnya. Sang raja kemudian kembali berkata, “Surati anakku, lalu bagaimana kau sampai ke sini? Dan dimanakah ketiga ibumu kini?”.

68. // Dyan matur jajarwa putus/ miwiti malah mungkasi/ titi tatag kadi dhalang/ duk mirsa Sri Narapati/ aturira kang atmaja/ lamun jumênêng narpati//

Raden Surati pun menjawab tuntas dari awal hingga akhir, tanpa ada yang terlewat bagai seorang dalang. Saat sang raja mendengar bahwa putranya telah menjadi seorang raja

69. // aneng Budiman praja gung/ sayêgti lamun kang siwi/ Rahadyan Gondakusuma/ marma karya undhang kwating/ awit ngupaya kang rama/ Narpa nir brangtaning galih//o//

di negara Kakbahbudiman dan itu nyata-nyata adalah putranya, Raden Gandakusuma, dan oleh sebab ia mencari ayahnya maka ia membuat aturan semacam itu, hilanglah segala duka sang raja.

PUPUH XXXVI
=== ASMARADANA ===

1. //o// Sukeng tyas marwata siwi/ Sang Prabu Bandaraliman/ mirsa kang putra ature/ miwah kang rayi titiga/ wus kumpul lan atmaja/ langkung sokur ing Ywang Agung/ myang Ambarwulan sang rêtna//

Sang Prabu Bandaralim merasa sangat bahagia mendengar penuturan putranya dan ketiga adiknya. Ia gembira dapat berkumpul dengan putra-putrinya, dan untuk itu ia sangat bersyukur pada Tuhan Yang Maha Agung. Demikian pula dengan Dewi Ambarwulan.

2. // duk myarsa putra sang pêkik/ Rahadyan Gondakusuma/ estu kang jumênêng katong/ neng nagri Kakbahbudiman/ mugti ambaudhêndha/ amarentah para ratu/ dyah langkung asrêp ing driya//

Ketika ia menyaksikan sendiri bahwa benar putranya, Raden Gandakusuma, yang menjadi raja di negara Kakbahbudiman, dan lagi telah hidup mulia, berkuasa, dan memerintah para raja bawahan, sang dewi merasa tenang hatinya.

3. // lir mina kajaran warih/ upama latri lumampah/ apêtêng kapêthuk obor/ langkung padhang ing wardaya/ yata Radyan Suratya/ pamit tur uningeng Prabu/ kang rayi Dyan Senabrata//

Bagai ikan terhajar air. Bila diumpamakan tengah berjalan di malam hari yang gelap, bagai mendapat obor yang menerangi jalan hingga terang pula hati dan pikirannya. Raden Surati mohon pamit untuk melapor pada kakandanya sang raja. Adiknya, Raden Senabrata,

4. // kinen têngga rama Aji/ tan wiyang kang sinung sabda/ Dyan numpak turongga age/ nandêr wangsul mring nagara/ tan kawarna ing marga/ prapteng ngarsa raka Prabu/ Sang Nata maksih sineba//

diutus untuk menunggui ayahandanya. Raden Senabrata yang diberi perintah menurut. Raden Surati segera menaiki kudanya dan melesat kembali ke ibukota negara. Akhirnya, ia pun sampai. Setibanya di hadapan kakandanya, sang raja masih dalam keadaan menerima para penghadap.

5. // Radyan matur mangênjali/ Dewaji hamba dinuta/ anakyinakên ponang wong/ kalêbêt ing lalarangan/ yêgtos lamun Jêng rama/ lan ibunta Kangjêng ibu/ Sang Nata sarêng miyarsa//

Raden Surati pun melaporkan hasil kesaksiannya, “Paduka, hamba telah melaksanakan titah Paduka untuk memeriksa orang yang telah melanggar larangan, dan benar adanya bahwa mereka tak lain adalah Ayahanda dan Ibunda”. Sang raja yang mendengar laporan adiknya

6. // kumêpyur raosing galih/ langkung sokur ing Ywang Sugma/ parentah Dyan Patih age/ Sang Nata arsa mêthuka/ miranti lan wahana rata(+2)/ turongga myang tandhu(-2)/ kang dherek tindak Narendra//

merasa lega hatinya dan bersyukur pada Tuhan. Ia pun segera memberi perintah pada Raden Patih untuk menyiapkan kereta, kuda, dan tandu untuk menjemput ayahnya. Sang raja hendak menjemput sendiri. Turut bersama dengan sang raja dalam penjemputan adalah

7. // wê(184r)neh wadya andhingini/ marga-marga kinen ngrata/ Kya Patih mêdalnya age/ prentah bala sudhiyaa/ busêkan wong sakpraja/ ingkang dhingini ing laku/ Mahaprabu Dasaboja//

sebagian pasukan pendahulu untuk membuka dan meratakan jalan. Kyai Patih segera keluar dan memerintahkan pasukan agar bersiap-siap. Seluruh isi istana pun menyiagakan diri. Bertindak sebagai pimpinan pasukan pendahulu adalah Mahaprabu Dasaboja

8. // lawan Sadalya Narpati/ sawadya kumingsi marga/ rinata kalih jurange/ kênaa den ambah kreta/ tan antara wus tata/ swandana sumaos ngayun/ jinajaran tundha-tundha//

dan Raja Sadalya. Bersama pasukannya, mereka memeriksa jalur jalan yang akan dilalui dalam penjemputan. Jurang-jurang (lubang-lubang?) diratakan agar dapat dilalui oleh kereta. Tak lama kemudian, mereka pun selesai menjalankan tugas. Kereta telah tersedia di depan berjajar berlapis-lapis.

9. // Narpa wus busana adi/ saha ngampil sumbagendah/ badhe agêm rama Katong/ gya busana Sri Naradipa(+1)/ munggeng cipta puwana/ Raden Surati tan kantun/ tunggil lan Dyan Patih Mustal//

Sang raja telah mengenakan busana kebesarannya. Ia membawa serta busana dan kelengkapan kebesaran untuk dikenakan oleh ayahnya. Setelah selesai berbusana, ia pun naik ke keretanya di barisan belakang bersama dengan Raden Surati dan Patih Mustal.

10. // neng siya[s] Rahaden kalih/ larih stindaking Sang Nata/ wadya nurongga tan adoh/ akras lampahe kareta/ datan kawarneng marga/ duk lagya cêlak gyanipun/ Narendra têdhak sing kreta//

Kedua raden naik sebuah bendi. Sang raja berkendara dengan kecepatan sedang. Para pasukan berkuda tak jauh menyertai. Karena cepatnya kereta, mereka pun telah dekat dengan lokasi. Sang raja pun turun dari keretanya.

11. // taksih sakpal winatawis/ denira dharat Sang Nata/ sru anganti rama Katong/ rata tinuntun kewala/ sarêng cêlak sêgsana/ tandya lumajêng Sang Prabu/ ngrangkul ing pada Narendra//

Saat itu jarak antara mereka masih 1 pal. Sang raja pun berjalan. Keretanya dituntun. Ayahandanya telah menanti. Ketika mereka sudah dekat, Sang Prabu pun segera berlari dan merangkul kaki ayahnya.

12. // yayah sru mêngkul ing siwi/ dangu dennya rarangkulan/ pyuhing driya onêng kawor/ sang kalih ngêmu waspa(-1)/ ketang duking kapyarsa/ dyah Ambarwulan sru ngrangkul/ alara-lara karuna//

Ayahnya merangkul erat sang putra. Cukup lama mereka berangkulan, mempertautkan hati, menambatkan rindu. Keduanya berlinangan airmata. Dewi Ambarwulan pun merangkul erat putranya seraya menangis penuh haru rindu.

13. // sasambatira mlas asih/ adhuh anakingsun nyawa/ tan nyana katêmu kene/ sun ulati ngendralaya/ wus pirang-pirang warsa/ tan ana baya kaetung/ nora ngimpi manggih harja//

Ia merintih penuh haru, “Duhai anakku sayang, aku sama sekali tak menduga dapat bertemu kembali denganmu di sini. Kucari dirimu di surga Dewa Indra, selama bertahun-tahun, tak kuhitung bahaya dan duka yang mendera. Sama sekali aku tak pernah bermimpi akan menemuimu dalam keadaanmu yang telah mulia”.

14. // Sri Senapati nabda ris/ lah ta yayi wis mênênga/ têmah ngrurudah tyase(-1)/ aran wus padha raharja/ apa kang winicara/ tan lyan mung sokur Ywang Agung/ narima pamayangira//

Sri Senapati berkata pelan, “Sudahlah Dinda, tenanglah. Jangan kian melemahkan hati. Toh, kita semua kini sudah bahagia. Yang perlu kita sampaikan hanyalah rasa syukur pada Tuhan Yang Maha Agung yang telah menerima doa dan keprihatinan kita”.

15. // sang dyah kendêl dennya nangis/ gya sami atata lênggah/ jarwa niskareng lalakon/ rama putra ngungun samya/ yata kang yayah rena/ (185v)sinaosan busana wus/ nulya ngrasuk kalihira//

Sang dewi pun menghentikan tangisnya, dan mereka pun duduk bersama. Prabu Gandakusuma menceritakan seluruh pengalamannya. Demikian pula sang ayah. Ayah dan anak sama-sama tertegun dan terpukau mendengar pengalaman masing-masing. Setelah itu, ayah dan ibu diberi busana dan mereka pun segera mengenakannya.

16. // Sri Taruna matur aris/ sampun kadangoning desa/ prayogi nuntên ngadhaton/ ramendra datan lênggana/ anulya nitih samya/ tiga nunggil kreta sampun/ gya nuli kondur mring praja//

Sang raja muda berkata pelan, “Mari, jangan terlalu lama di desa. Sebaiknya kita segera kembali ke istana”. Ayah dan ibu setuju. Mereka bertiga pun naik ke dalam kereta dan seluruh rombongan kembali ke istana.

17. // kang dherek wus numpak sami/ sira Raden Senabrata/ tan arsa nunut siyase/ rêmên anitih turongga/ lajêng kunduring Nata/ akras kang swandana mamprung/ datan kawarna ing marga//

Begitu pula dengan para penyerta telah menaiki kendaraan dan tunggangannya masing-masing. Raden Senabrata tidak mau ikut naik ke bendi dan memilih untuk berkuda. Sang raja pun segera pulang. Kereta melaju cepat. Tak dikisahkan bagaimana dalam perjalanan.

18. // rawuh ing Bakdiman nagri/ wus samya têdhak sing rata/ pinêthuk wadya pra katong/ laju lumêbêt ing pura/ prapteng ing Prabayêgsa/ pinêthuk kang para arum/ dyah Rayungwulan sang rêtna//

Sesampainya di Kakbahbudiman, mereka pun turun dari dalam kereta. Para raja bawahan menyambut dan bersama-sama mereka masuk ke dalam istana. Tiba di Prabayeksa, mereka disambut oleh para ratu. Dewi Rayungwulan,

19. // miwah Dewi Purbaningsih/ Kêncanawungu sang rêtna/ duk lumyat raka Sang Katong/ tan sronta lumajêng samya/ ngrangkul pada karuna/ ngasih-asih sambatipun/ myang Ambarwulan sang rêtna//

Dewi Purbaningsih, dan Dewi Kencanawungu. Saat mereka melihat bahwa suaminya telah tiba, tak sabar mereka pun berlari dan merangkul kaki sang suami seraya menangis dan merintih penuh haru. Dewi Ambarwulan pun

20. // gapyak rarangkulan sami/ ketang solahe kaswarsa/ Sri Senapati Sang Katong/ lir ginugah ing wardaya/ myarsa sambating garwa/ myang Kasiyan Sang dyah ayu/ angrangkul pada karuna//

tak kalah sibuk berangkulan dengan para madunya. Kejadian itu benar-benar tampak sangat mengharukan. Sri Baginda Senapati bagai tersentak hatinya mendengar tangis haru para istrinya dan Dewi Kasiyan yang merangkul kakinya seraya juga menangis.

21. // Sri Narendra Bandaralim/ tansah nyupangati garwa/ lêjar tyas kang para sinom/ gya laju lumêbeng pura/ lênggah jrambah atata/ garwa tri ngabêgti gupuh/ mangaraspadaning raka//

Sri Baginda Bandaralim kemudian berusaha menasehati para istrinya hingga mereka dapat tenang dan rombongan pun terus masuk ke dalam istana dan duduk di pelataran. Ketiga istri pun menghaturkan bakti mereka dengan mencium kaki sang suami.

22. // gyaning Sang dyah Ambarsasi/ pra maru ngabêgti samya/ dumugi onêngira wor/ Sang Prabu Gondakusuma/ ngatag kang para garwa/ tur bêkti mring rama Prabu/ gênti-gênti nukmeng pada//

Demikian pula Dewi Ambarwulan, ia menerima bakti dari para madunya. Setelah lepas segala rindu di antara mereka, Sang Prabu Gandakusuma pun memanggil para istrinya untuk menghaturkan bakti mereka pada Ayahanda Prabu. Mereka pun berganti-ganti mencium kaki sang ayah.

23. // dinangu sawiji-wiji/ pra mantu sadayanira/ ajarwa Sang Prabu Anom/ wusira malih atata/ Sang Sri Gondakusuma/ tan sung têbah rama Prabu/ dinangu saniskaranya//

Mereka, para menantu semua, ditanyai satu demi satu. Setelah mereka semua duduk tenang, Sang Prabu Gandakusuma yang tidak boleh duduk jauh dari ayahnya pun menuturkan segalanya.

24. // ing purwa malah mêkasi/ awit duk cinidreng dhustha/ pinaten binuwang age/ liring marga malah harja/ dhatêng samodralaya/ tan lya(186r)n Sarirasa sang rum/ tuhu yêgti kinupasa//

Ia bercerita seluruh pengalamannya dari awal hingga akhir. Bermula dari peristiwa penculikan atas dirinya, pembunuhan dan pembuangan dirinya disamudra, yang akhirnya bermuara pada kebahagian dan kemuliaan, yang sebagian terjadi berkat jasa dan pertolongan Dewi Sarirasa.

25. // Mahaprabu Senapati/ tansah sokur ing Ywang Sugma/ angênting panglêmbanane/ mring putra dyah Sarirasa/ wêkasan angandika/ babo nyawa putraningsun/ lah ta nini Sarirasa//

Mahaprabu Senapati senantiasa bersyukur pada Tuhan. Ia sangat memuji putri menantunya, Dewi Sarirasa. Sang raja pun berkata, “Wahai putriku Ananda Dewi Sarirasa.

26. // sira tulung kawlas asih/ dhasar tangat mring agama/ winalêsa mring Ywang Manon/ den tulus rukuning krama/ kêlawan lakonira/ ing awal tumêkeng luhur/ aywa na sulayeng driya//

Kau telah menolong orang yang teraniaya. Kau memang taat pada agama. Mudah-mudahan Tuhan membalas segala kebaikan hatimu. Rukun-rukunlah kau dalam pernikahanmu bersama suamimu, sejak awal hingga akhir kelak. Janganlah sampai ada perseteruan dalam hati dan pikiran”.

27. // Sang Nata ngandika malih/ mring putra Prabu Taruna/ heh ta kulup Prabu Anom/ ing nguni karsa manira/ sira sun angkata(-1)/ neng Bandaralim praja gung/ sun arsa brangteng asrama//

Kemudian sang raja kembali bersabda pada putranya, sang raja muda, “Wahai anakku Prabu Anom Gandakusuma, dahulu aku berencana untuk mengangkat dirimu sebagai raja atas negara Bandaralim karena aku hendak memuaskan hasratku beribadah.

28. // ing mêngko wus antuk nagri/ ing Kakbahbudiman prayoga(+1)/ têmah sasênêngmu angger/ ngêndi kang sira gonana/ ingsun arah kewala/ ngong mêsthi martapeng gunung/ dadi ngarah harjanira//

Kini, karena kau telah mendapatkan negara di Kakbahbudiman, itu baik bagimu. Maka sekarang, aku menyerahkan padamu, mana yang kau senangi untuk kau diami, aku menurut saja. Aku akan bertapa di gunung dan memohon kemuliaan untukmu”.

29. // maturnuwun Sri Bupati/ wau matur Sri Narendra/ gampil Jêng rama ing tê[mbe]/ yen wus sirna Prabu Jaka/ kalilip ing agama/ yen botên nuntên ginêmpur/ Bandaralim karisakan//

Sri Baginda berterimakasih pada ayahnya dan ia berkata, “Itu mudah saja Ayah. Nanti saja kita pikirkan kembali setelah kita dapat menyirnakan Prabu Jaka. Sesungguhnya ia adalah musuh bagi agama. Bila ia tidak segera kita gempur, Bandaralim pasti akan rusak.

30. // suda jêmbaring agami/ yen Sri Têkiyur tan sirna/ wadya Eslam rusak kabeh/ Sri Senapati ngandika/ lah kulup bênêr sira/ najan kadang si Têkiyur/ ing mêngko satruning jagad//

Keluasan agama akan berkurang. Bila Sri Tekiyur tidak kita ringkus, pasukan Islam akan rusak semua”. Sri Senapati menyahut, “Ah, benar apa yang kau katakan, Nak. Meski Tekiyur adalah saudaramu, ia adalah musuh bagi alam”.

31. // gya matur Sang Rajasiwi/ minta lumunturing karsa/ inggih Jêng rama Sang Katong/ saking panuwun kawula/ babe pun Prabu Jaka/ ulun sarehkên rumuhun/ rêmbag ari kalihira//

Sang Putra Mahkota pun berkata lagi, “Hamba mohon perkenanmu, Ayahanda Prabu. Hamba mohon, persoalan Prabu Jaka kita sisihkan dahulu. Kini mari kita bicarakan mengenai kedua adik hamba.

32. // manawi kasep ing wanci/ gya Sang Prabu Senapatya/ lah bênêr karsamu angger/ lah mara apa karsanta/ ingsun jurung kewala/ Radyan Patih Mustal gupuh/ ngandikan mring ngarsa Nata//

Hamba khawatir akan terlambat bagi mereka”. Sang Prabu Senapati pun menyahut, “Ah, iya, benar apa yang aku katakan. Sudah, apapun yang menjadi kehendakmu, aku pasti mendukung”. Raden Patih Mustal pun segera diperintahkan menghadap.

33. // heh Patih prentahna sami/ marang bala wadyanira/ myang pra raja sakabehe/ ingsun arsa darbe karya/ nyupiti lan têtêsnya/ iya kakalih reningsun/ sandika Dyan Patih si(187v)gra//

“Hai, Patih. Umumkan titahku pada seluruh pasukanmu dan para raja, bahwa aku bermaksud untuk berhajat mengkhitankan kedua adikku”. Raden Patih pun segera

34. // gya parentah Dyan Dipati/ mring sagunging pra narendra/ wus kawratan ing sêrate/ nênggih wadya ing Bakdiman/ samya anambut karya/ masanggrahan para ratu/ tandya gunging pra narendra//

memerintahkan titah raja pada seluruh raja. Semuanya telah tertuang jelas dalam surat. Seluruh wadya Kakbahbudiman pun sibuk bekerja. Para raja menginap di pesanggrahan. Mereka semua

35. // apan sampun samya prapti/ neng nagri Kakbahbudiman/ sadaya sam[y]a sumêgteng/ saos sasumbanging Nata/ Rajeng Kondhabuwana/ unta gêbincih mung satus/ nênggih Sang Nateng ing Bustam//

telah datang di negara Kakbahbudiman dan memberikan sumbangan. Raja Kandhabuwana menyerahkan seratus ekor unta yang telah dikebiri. Raja Bustam

36. // nyaoskên sumbangan warni/ mahesa lawan kambangan/ wus katur lawan Sang Katong/ Sri Cina atur sumbangan/ gêndhis teh myang cita(-1)/ waradin kang para ratu/ sami ngaturkên pasumbang//

menyerahkan sumbangan berupa kerbau dan bebek yang kesemuanya telah dihaturkan pada Sang Prabu langsung. Raja Cina menyumbangkan gula, teh, dan kain sutra kembang. Demikian pula para raja lainnya semua rata memberikan sumbangannya.

37. // sigra kang para narpati/ samya makajangan wadya/ ing alun-alun ajejer/ arame swaraning gongsa/ nênggih kang pra narendra/ asukan-sukan anutug/ yen dalu samya nananggap//

Seluruh raja pun berkumpul bersama para pasukan di alun-alun. Gamelan riuh ditabuh. Para raja bersuka-ria hingga puas. Malam harinya mereka menanggap hiburan.

38. // samana pan sampun dugi/ ing dina Anggara mulya/ sigra ingkang para rajeng/ sami ngandikan jro pura/ pêpak sampun sumêkta/ gya têtês supit wus rampung/ swaraning pura lir gêrah//

Hingga datanglah hari Selasa yang mulia dan ditunggu-tunggu. Para raja pun dipersilahkan untuk masuk ke dalam istana. Setelah seluruhnya lengkap berkumpul, upacara khitan pun segera dilaksanakan. Tak lama kemudian selesailah upacara. Seisi istana riuh-rendah bersukacita.

39. // wus luwar bubaran sami/ sagung ingkang para raja/ asowang-sowang makuwon/ yata Prabu Senapatya/ nimbali kang atmaja/ wus prapteng ngarsa sadarum/ Sri Senapati ngandika//

Para tamu pun membubarkan diri. Para raja kembali ke pesanggrahannya masing-masing. Prabu Senapati pun memanggil putranya. Setelah semua menghadap, berkatalah Sri Senapati,

40. // wus rampung kulup ing kardi/ apa kang katêmu sira/ umatur Sang Rajeng Anom/ tan wontên malih Jêng rama/ namung pun Prabu Jaka/ kang tansah kraosing kalbu/ lah bênêr sira sutengwang//

“Sekarang telah selesai apa yang menjadi hajatmu, Nak. Lalu apa lagi yang akan kau lakukan?”. Sang raja muda menjawab, “Tak ada lain yang kupikirkan selain Prabu Jaka, Ayah”. “Benar apa yang kau katakan, Nak.

41. // mara parentaha aglis/ marang bala wadyanira/ sumêgta sudhiyeng pupoh/ nêm dina dhingin asokna/ atmendra tur sandika/ Dyan Mustal ngandika gupuh/ dhinawuhan rama Nata//

Untuk itu, segeralah beri perintah pada pasukanmu agar bersiap maju perang. Sebelumnya istirahatkan mereka dahulu selama enam hari”. Prabu Gandakusuma patuh dan segera menyampaikan titah sang ayah pada Raden Mustal

42. // tata kapraboning jurit/ sandika kang sinung sabda/ gya mêdal swareng balane/ nênggih kang narendra samya/ tampi parentahira/ waradin undhanging Prabu/ badhe miyos ing ayuda//

untuk segera menyiapkan keperluan perang. Sang patih segera menyembah dan keluar menyampaikan titah raja pada seluruh pasukan dan para raja. Tak lama, titah pun telah diumumkan secara merata bahwa sang raja hendak pergi bertempur

43. // nglurug dhatêng Bandaralim/ mangrurah sing Prabu Jaka/ ucapên malih Sang Katong/ Mahaprabu Se(188r)napatya/ sinaosan sêmana/ gêdhaton neng taman santun/ tan têbih lan dhatulaya//

menyerang ke Bandaralim, memporak-porandakan Prabu Jaka. Diceritakan Mahaprabu Senapati dihadiahi sebuah istana berlokasi di sekitar tamansari istana yang tak jauh dari istana utama.

44. // lan garwa sajuga nunggil/ Sang Prabu Gondakusuma/ tanapi para arine/ Dyan Surati Senabrata/ datan sowan ing rama/ dereng dugi onêngipun/ mangun pirênaning driya//

Ia berada di sana bersama istrinya, Sang Prabu Gandakusuma dan adik-adiknya, Raden Surati dan Raden Senabrata senantiasa menghadap ayahnya sekedar untuk mengobati kerinduan yang sekian lama tertahan dan bersenang-senang bersama.

45. // risang Prabu Senapati/ tan pêgat amulang putra/ maca lairing kaprabon/ Narendra Gondakusuma/ dennya mêngku nagara/ kang mrih utamining ratu/ pinurweng panitisastra//

Prabu Senapati tiada henti mendidik putranya dalam hal membaca keadaan lahir sebuah kekuasaan, terutama kepada Prabu Gandakusuma, dididik bagaimana memimpin sebuah negara untuk dapat meraih keutamaan sebagai seorang raja. Dimulai dengan mengkaji Panitisastra.

46. // jinarwa amigênani/ myang ngelmu sudibyaning prang/ tinrus tameng kamukswane/ kang rama tyas suka wutah/ atmaja ing tyas kawrat/ kacathêt sêlaning jantung/ wimbuh tyas padhang nêrawang//

Dijelaskan segala maknanya hingga terang. Ia juga diajarkan ilmu-ilmu untuk dapat bertahan dalam peperangan hingga bagaimana meraih keutamaan dalam kematian. Sang ayah demikian bahagia mencurahkan kasihnya pada putraputranya. Ia  membawa mereka dalam hatinya, mencatatnya di sela-sela jantung, hingga kian terang hatinya.

47. // krêsêp sarira sumrah mrik/ sumrambah pudyaning raras/ miwah satriya kalihe/ Dyan Surati Senabrata/ winulang langkung nêlas/ rehing kasatriyan punjul/ yogya kanthining Narendra//

Meresap jiwa memancar, merambah dalam indahnya doa. Demikian pula kedua ksatria, Raden Surati dan Raden Senabrata, dididik dalam segala hal yang menyangkut kesatriaan yang utama sebagai pendamping bagi raja.

48. // kunêng kang mulang ing siwi/ ing Bandaralim kocapa/ Sri Raja têkiyur Katong/ langkung kadunging wardaya/ para nata tan ana/ gya mirsa warta Sang Prabu/ yen rama Sri Senapatya//

Kita tinggalkan sejenak ia yang tengah asyik mendidik putra-putranya. Kini dikisahkan di Bandaralim, Sri Raja Tekiyur merasa sangat kecewa. Para raja tak ada di tempat dan mendadak mendapat laporan bahwa Ayahanda Sri Senapati

49. // aneng Bakdiman nagari/ myang raka Dyan Tambangraga/ neng Kakbah umadêg katong/ mangke arsa ngaluruga/ mring Bandaralim praja/ langkung bêrmantyaning kalbu/ gya suwareng dyan sudhiya//

tengah berada di negara Kakbahbudiman. Ia juga mendengar bahwa Kanda Raden Tambangraga menjadi raja di negara itu dan sekarang berencana menggempur negara Bandaralim. Ia bertambah marah dan segera memberi titah agar bersiaga.

50. // pra raja kang têbih-têbih/ sampun pinêpak sadaya/ ing Gilingwêsi Sang Katong/ têkan Raja Bajobarang/ Ngabêsi wus aprapta/ têngran Talmisani Prabu/ ing Kêling Sri Klanasura//

Para raja yang jauh-jauh telah lengkap berkumpul semua. Raja Gilingwesi, Raja Bajobarang, raja Ngabesi bernama Prabu Talmisani, dan Sri Klanasura dari Keling telah datang.

51. // sawadya kuswa prapti(-1)/ pêpak narendra ngamanca/ kang kathah tan winiraos/ kang eyang Sri Darbamoha/ samana sampun prapta/ wadya Jong Biraji gêrgut/ manggaleng wadya manungsa//

Mereka semua datang lengkap bersama dengan pasukan masing-masing. Seluruh raja mancanegara telah lengkap. Sisanya tak diceritakan. Kakek raja, Sri Darbamoha, juga telah datang. Pasukan Jong Biraji telah siap dan bersemangat dengan panglima pasukan manusia,

52. // pun Jalma Yêgsa Apatih/ andêling rota dênawa/ Singakumbala kinaot/ tanpa paetung gunging bala/ pan kadi tasik bêna/ wong Bandaralim kaswayun/ kinêrig milu ayuda//

Patih Jalma Yeksa. Sedang pimpinan para raksasa adalah Singakumbala. Pasukan sangatlah banyak bagai samudra yang membanjir. Pasukan Bandaralim yang masih ada terpaksa ikut serta dalam pertempuran.

53. // sinupit ing têngah baris/ Sang Prabu Têkiyur Jaka/ (189v)wus ngrasuk busana kaot/ harja makutha bra rêtna/ surêm Ywang Giwangkara/ wus miyos ing tarub agung/ obah kang wadya sudhiya//

Diapit di tengah barisan adalah Sang Prabu Jaka Tekiyur yang telah mengenakan busana kebesarannya lengkap dengan mahkota bertatahkan emas permata yang kecermalangannya bak mampu membuat suram sinar matahari. Ia telah keluar dari pelataran utama. Seluruh pasukan pun siaga bergerak.

54. // parentah têngara aglis/ bêndhe mangungkung tinêmbang/ mriyêm ping tiga ungêle/ pracihna umangkat ing prang/ budhal pangarseng lampah/ atata sajurujuru/Sang Raja sarerehannya//

Genderang perang pun diperintahkan untuk segera dibunyikan. Tambur berbunyi nyaring. Meriam ditembakkan sebanyak tiga kali sebagai isyarat untuk maju ke medan pertempuran. Keberangkatan pasukan didahului oleh pemimpin pasukan baru kemudian berturut-turut barisan dibelakangnya termasuk sang raja dan para bawahannya.

55. // gumrah kang bala lumiring/ mangkat saking Jong Biraja/ saking gunging gagamane/ pangarsa wus pitung nêral/ ya Risang Prabu Jaka/ maksih siniweng pra ratu/ kunêng dadamêling kopar//

Suara para pasukan demikian gemuruh. Mereka berangkat dari Jong Biraji.  Karena beratnya senjata, pimpinan hingga berlapis tujuh (?). Saat itu Prabu Jaka masih dihadap oleh para raja. Demikianlah persiapan di pihak kafir.

56. // kocapa Bakdiman nagari(+1)/ sampun sudhiya ing aprang/ mung nganti Nata wiyose/ pra raja pêpak sadaya/ malah ing mangke wêwah/ Sri Gandara lan Gêndaru/ tuwin Prabu ing Ngarustam//

Dikisahkan negara Kakbahbudiman telah siaga untuk maju dalam peperangan. Mereka hanya tinggal menantikan keluarnya Sang Prabu. Para raja telah lengkap berkumpul dalam keadaan siap, malah jumlah mereka bertambah dengan bergabungnya Sri Gandara dan Sri Gandaru serta raja Ngarustam

57. // Sri Budarda awawangi/ miwah Prabu Darudana/ sumbaga sumbagirajeng/ wira sêgti wira baya/ sami ratu gêgala/ gya miyos Kangjêng Sang Prabu/ saha wus ngrasuk busana//

bernama  Sri Budarda, dan Prabu Darudana yang sangat perwira dan sakti serta tangguh, ia adalah raja yang juga panglima perang. Sang Prabu pun keluar dalambusana

58. // sakapraboning ajurit/ makutha sri ngondaraka/ surêm baskara sonare/ dhasar bagus Sri Narendra/ karêngga ing busana/ lir Nabi Yusup tumurun/ ri sêdhêng arsa ayuda//

perang kebesaran tidak lupa dilengkapi mahkota yang bersinar mengalahkan sinar matahari. Ketampanan Sang Prabu kian diperindah dengan busana yang dikenakannya hingga membuatnya tampak bagai Nabi Yusuf yang turun ke dunia untuk berperang.

59. // kang munggeng ngarsa narpati/ Raden Arya Patih Mustal/ tanapi ari kalihe/ Dyan Surati Senabrata/ gubêng ingkang pra raja/ dyah Sarirasa sang ing rum/tan pisah tumut ayuda//

Berada di depan sang raja adalah Patih Raden Arya Mustal dan kedua adik raja, Raden Surati dan Raden Senabrata, dikelilingi oleh para raja. Dewi Sarirasa tak ketinggalan turut bertempur.

60. // busana priya asigit/ gya kinen nêmbang têngara/ bêndhe mangungkung swarane/ gong beri rame tinêmbang/ mariyêm gêng sauran/ pracihna mangkat ing pupuh/ wau panganjuring lampah//

Dewi Sarirasa berbusana cara pria yang makin membuatnya tampil menawan. Genderang perang pun diperintahkan untuk segera dibunyikan. Gong dan tambur pun ditabuh bersahut-sahutan. Demikian pula meriam besar ditembakkan sebagai isyarat untuk segera maju ke medan peperangan didahului oleh pemimpin pasukan.

61. // sumrêg kang bala lumaris/ budhal sing Kakbahbudiman/ asri tinon gêgamane/ lir pendah surya duk mêdal/ saking giri udaya/ mayunan diweng prat marsu(?)/ ya sri gurnita sauran//

Pasukan berangkat dengan suara gemuruh dari negara Kakbahbudiman. Senjata mereka terlihat menakjubkan, bersinar bagai matahari yang baru saja terbit dari pucuk gunung. Suara mereka riuh bersahut-sahutan.

62. // pakuwu-kuwu miranti/ dalêdêg asasra wigra/ saraja sarerehane/ têngranira neka-neka/ asri kang kondha-kondha/ (190r)gunging wong datanpa petung/ umes lir jaladri bêna//

Seluruh pesanggrahan telah disiapkan. Para raja beserta pasukannya datang dalam jumlah yang besar dengan genderang perangnya masing-masing. Pemandangan demikian menakjubkan. Sejauh mata memandang, hanyalah lautan manusia yang tak terbilang banyaknya. Berkumpul bagai banjir lautan.

63. // wahananya warni-warni/ kuldi unta myang dirada/ Kangjêng Sudibya Sang Katong/ mênggêp neng cipta puwasa/ lawan garwa sang rêtna/ kang upacarasantun(-1)/ songsong sungsun Tunggulnaga//

Tunggangan mereka pun beraneka-ragam. Ada kuda kecil, unta, dan gajah.  Sang Prabu Mahasakti berada di kereta kebesarannya bersama permaisurinya, dan tanda kebesaran berupa pusaka payung susun Tunggulnaga.

64. // aneng kareta tan têbih/ andhungan kuda ing ngarsa/ kêndhang Kya Takêrbumine/ dyan ngampil munggeng ing ngarsa/ rayi kalih tan têbah/ kunêng rêngganing lalaku/ yata panganjuring lampah//

Masih di kereta pula, tak jauh, tersedia pula persediaan untuk kuda. Di depan, pusaka Kyai Takerbumi turut menyertai. Berada di depan kereta sang raja adalah kedua adik raja. Alkisah, tak lama kemudian para pasukan di baris depan kedua pihak

65. // kocap wus ngeksi-ingeksi/ pangarsane kapir Eslam/ gya kendêl tatanya rise/ aglar aneng ngara-ara/ gênggêng lir tambak arga/ Sang Prabu Jaka Têkiyur/wus rawuh anata bala//

telah sama-sama saling dapat melihat. Para pemimpin pasukan kafir dan Islam pun menghentikan laju pasukan dan menata barisan masing-masing di tanah lapang. Dari jauh mereka terlihat besar hingga tampak bagai tambak yang terdiri dari deretan gunung. Prabu Jaka Tekiyur telah tiba dan menata pasukannya.

66. // sudira kang wadya kapir/ glarira dirada mêta/ ing kiwa tulale(-2)/ Kya PatihSujalma Yêgsa/ saha bala rasêgsa/ ting janggêlêg kadya gunung/ kang dadyagadhinging gêlar//

Pasukan kafir bersemangat penuh. Mereka memilih formasi perang gajah mengamuk. Bertindak sebagai belalai di kiri adalah Kyai Patih Sujalma Yeksa. Ia dan segenap pasukan raksasa terlihat berdiri tegak bagai gunung. Sedangkan, sebagai gadingnya

67. // Narendra ing Gilingwêsi/ Sri Bajobarang sawadya/ bêlabar sarerehane/ pra raja mantri bopatya/ kang neng pangawat kiwa/ Rajeng Ngabêsi anggrêgut/ sabala mawikridita//

adalah raja Gilingwesi, Sri Bajobarang, dan seluruh pasukannya diikuti para bawahan lainnya, para menteri dan bupati. Berada di sisi luar sebelah kiri adalah raja Ngabesi beserta pasukannya yang demikian penuh semangat

68. // miwah rerehan pra aji/ ing kanan Sri Klanasura/ sarerehanira golong/  kang mangka sirahing gêlar/ Apatih Bayukendra/ sawadyanira anggrêgut/ wadyeng Slam Bandaraliman//

beserta para raja bawahan. Di sisi kanan adalah Sri Klanasura dan para bawahannya. Sebagai kepala dalam formasi adalah Patih Bayukendra bersamaseluruh pasukan Islam dari Bandaralim.

69. // neng ngarsanira Apatih/ kang mangka awaking Nata/ Sri Têkiyur sabalane/ wong andêl sasêliran(-1)/ watara kawan lêgsa/ Sang Prabu Jaka amungguh/ nengrata tinare(?) wadya//

Di depan sang patih, bertindak sebagai badan formasi adalah Sri Tekiyur besertapasukan khusus berjumlah kurang lebih empatpuluh ribu. Prabu Jaka berada di dalam kereta diiring para pasukan.

70. // wuri momoti kudesthi/ sangu-sangu mimis obat/ asri tinon gagamane/ kang busana bra sinang lir(a)/ parwata kawlagar(-1)/ barise Eslam kawuwus/ tandya animbangi gêlar//

Di belakang kuda dipersiapkan persediaan mesiu, peluru, dan obat. Senjata mereka terlihat menakjubkan dan busana yang demikian gemerlap bagai gunung yang terbakar. Barisan Islam pun segera membuat formasi perang

71. // garudha nglayang ngajrihi/ kang dadya cucuking lampah/ Sang Sri Darudana Katong/ lan Narendra ing Ngarustam/ sarerehannya aglar/ Dyan Mustal neng sirah grêgut/ sabala sudira galak//

Garuda melayang yang sangat ditakuti. Bertindak sebagai ujung pasukan adalan Sri Darudana dan Raja Ngarustam beserta seluruh pasukan. Raden Mustal berada di bagian kepala formasi, siaga berperang bersama pasukannya.

72. // kang munggeng têlihing baris/ Sri Sumbagi Sri Sumbaga/ sarerehanira golong/ kering suwiwi Sadalsah/ sabalanira aglar/ ing kanan Sri Dasabahu/ myang Sri (191v)Tunila(?) a……….//

Di bagian leher adalah Sri Sumbagi dan Sri Sumbaga beserta para pasukan.Sayap kiri adalah Raja Sadalsah beserta seluruh pasukan. Sayap kanan, Sri Dasabahu dan Sri……. (?).

73. // kang munggeng awaking baris/ Sang Prabu Gondakusuma/ lan garwa Sang Prabu Sinom/ rêspati munggeng kareta/ ginarêbêg pra prawira(+1)/ Dyan Surati munggeng ngayun/ lan ari Dyan Senabrata//

Di bagian tubuh formasi adalah Sang Prabu Gandakusuma dan permaisuri yang berada di dalam kereta diiring para perwira pilihan. Raden Surati dan Raden Senabrata berada di depannya.

74. // prayitna munggeng turanggi/ asri rêngganing gunastra/ rênyêp marênyêp sumorot/ kadya trunaning udaya/ karêbêti dyajala/ krebeting umbal-umbul(-1)/ manguwung mateja-teja//

Mereka berdua menunggang kuda dengan menyanding senjata panah. Matahari kian meredup. Kedua pemuda kian memancarkan sinar. Umbul-umbul berkibar-kibar menjulang dan bersinar.

75. // pracihna lyan kacir-kacir/ kasilir maruta raras/ wusira tata gêlare/ Dyan Mustal mandêgken bala/ myang Patih Jalma Yêgsa/ ngatag wadyabala gêrgut/ tan toleh ing wurenira//o//

Tanda dari musuh tampak tak mampu menandingi. Umbul-umbul bergerak tertiup angin menerpa. Setelah formasi berhasil diatur dengan baik, Raden Mustal pun menghentikan laju pasukan. Patih Jalma Yeksa pun memanggil seluruh pasukannya. Mereka semua tak ada yang menoleh ke belakang.

PUPUH XXXVII
=== PANGKUR ===

1. //o// Baris kapir lawan Islam/ sarêng têmpuh gapyuk apadha wani/ manangsah tigar lan tulup/ jêmparing kadi udan/ sênjata gêng sinulêt sinungsun-sungsun/ mungsuh rowang long-linongan/ swara rog lir guntur wukir//

Barisan kafir dan Islam yang bertemu, bertempur dalam semangat keberanian yang sama. Mereka bertarung dengan mempergunakan tigar(?) dan paser. Panah yang berhamburan bagai hujan. Senjata-senjata berat disulut dan disusun.Lawan dan kawan sama-sama berkurang. Suara mereka yang bertempur bagai guntur segunung.

2. // tigar rog sar-sir sauran/ barung surak kadya karêngeng langit/ pamariyêm pating jalêgur(+1)/ lir gêlap sewu ngampar/ mimis nratas sumênger jumêthot anrus/ kêkonca pêdhot anglayang/ gumrumung swaraning kanin//

Suara gemuruh bersahut-sahutan. Sorak-sorai pasukan membubung hingga ke langit. Meriam bersuara gemuruh bagai seribu kilat menyambar. Peluru menerjang, membelah, menusuk. Ujung kain kampuh yang tersambar lepas dan melayang. Riuh-rendah suara mereka yang terluka.

3. // prandene datan ingetang/ sami sura mandrêg ungkih-ingungkih/ singgênge kotamawa glut/ susumbon kadya lidhah/ cumlorote kang mimis samya mawa tus/makilat thathit liwêran/ kêlangkung ramening jurit//

Namun, tak ada yang mempedulikan. Mereka tetap sengit bertempur saling berusaha mengalahkan satu sama lain, beradu kekuatan. Lubang pada bedil bagaikan lidah api yang terus memuntahkan peluru bak kilat dan halilintar yang sambar-menyambar. Peperangan berlangsung dengan sangat sengit.

4. // sarêng ajêngira ing prang/ dhadha lawan pênjawat kanan kering/ sudira arugingarug/ cucuk tulale risak/ tatanira saking ramening pupuh/ kang sênjata wuskaliwat/ caruk watang pêdhang lêmbing//

Saat formasi pasukan saling berhadapan, dada dan sisi pinggir kanan dan kiri terus berusaha menjebol formasi lawan. Ujung belalai berhasil dirusakkan karena kerasnya pertempuran, senjata pun terlampau. Tombak, pedang, dan lembing saling beradu.

5. // tumêmpuh ing astra kumêncrang(+1)/ ting galethek sara putung cumêngkling/dêdêl ngarsa wuri nubruk/ kadi sulung tumangan/ sêmpal tatas kang bangkesungsun asungsun/ kadya tasik amili rah/ jêblok kelês ing ajurit//

Panah pun beradu menimbulkan suara nyaring. Panah yang patah berjatuhan di tanah menimbulkan suara ramai. Di depan terhadang, di belakang pun diterjang, bagai serangga kecil yang masuk dalam perangkap. Pasukan bubar kocar-kacirdan hancur. Mayat mereka saling tindih bagai samudra darah, terinjak-injak di medan pertempuran.

6. // kang sura lantaran watang/ ngincih mêngsah katêmu padha wani/ sawêneh pupuh-pinupuh/ liyan sêndhal-sinêndhal/ ana cêngkah sawêneh suduk-sinuduk/ caruk wor wus liru pa(192r)pan/ wadya diyu galak ngincih//

Mereka yang bersenjatakan tombak terus gencar mengincar lawan dan melakukan pertempuran dengan gagah berani. Sebagian saling hantam, sebagian saling tarik, sebagian saling tusuk. Mereka menyerang berpindah-pindah posisi. Pasukan raksasa sengit mengincar.

7. // kathah kang timbul ing braja/ aglut mikut mangrah mêngsah kapontit/ angidaktumbak kumrupyuk/ mêngsah agundam-gundam/ karepotan mandhêlong barisnyamundur/ bêrmantya Sri Danardana/ Sri Abudardi pratuwin//

Mereka muncul bersama dengan angin. Memasuki arena pertempuran dengan penuh amarah mengincar lawan hingga terpental. Menginjak tombak hingga hancur berkeping-keping. Lawan berteriak terkejut dan ketakutan. Merasa tak mampu menghadapi, barisan jebol karena sebagian pasukan mengundurkan diri. Hal ini menimbulkan gusarnya hati Sri Danardana dan Sri Abudardi

8. // yen wadyanira krepotan/ nêngah ing prang sikêp pêdhang neng wajik/ myang Jênggi Rajeng Pamutung/ mangsah asikêp gada/ mangsah dharat ngêmbulira ditya ngamuk/ sri tiga pinarêbutan/ panggah tan ana gumingsir//

karena melihat pasukannya kewalahan menghadapi musuh yang datang menyerang. Mereka pun maju ke tengah arena pertempuran dengan menunggang kuda seraya menghunus pedang. Demikian pula raja Jenggi, Sri Pamutung, maju ke tengah pertempuran dengan memanggul gadanya sambil berjalan. Mereka bersama menghadapi amukan para raksasa. Setibanya di medan perang, ketiga raja dikeroyok oleh para raksasa, namun mereka tetap menyerang balik dengan kekuatan penuh.

9. // keh ditya pinêdhang tatas/ Sri Pamutung gadanya mobat-mabit/ mangiwa nêngêng amupuh/ diyu wus kathah pêjah/ bilulungan ngisis sasisane lampus/ Apatih Jathabaskara/ kurdha mangsah ing ajurit//

Banyak juga raksasa yang roboh terkena pedang. Sri Pamutung memutar-mutarkan gadanya ke kiri dan ke kanan. Korban di pihak bala raksasa berjatuhan. Mereka tercerai-berai, sementara sisanya tewas. Melihat kejadian ini, Patih Jathabaskara marah dan maju ke medan peperangan.

10. // prayitna Sri Darudana/ Abudarda sang yêgsa den kalihi/ siniwo ing kuda bingung/ sing amajêng amêdhang/ tan tumama Jathabaskara ngrik gêrgut/ kudaBudarda kacandhak/ sinêndhal rêbah kang wajik//

Sri Darudana dan Abudarda waspada akan datangnya musuh. Mereka pun mengeroyok berdua. Kuda lawan dibuatnya bingung. Kemudian, salah satu di antara mereka berusaha menusukkan pedangnya namun sayang tak mempan. Jathabaskara kian geram. Kuda milik Abudarda diraihnya dan ditariknya kuatkuat hingga kuda itu jatuh.

11. // Prabu Abudarda dhawah/ saya kurdha yêgsa trinajang71 sami/ pinêdhangandatan rêmpu/ Darudana amêdhang/ sangking kuda kang pêdhang tinampanputung/ Sri Jênggi tutulung ing prang/ yêgsa ginada kapilis//

Prabu Abudarda pun turut jatuh. Ia semakin marah. Sang patih raksasa pun diterjangnya dan diserangnya dengan pedang bertubi-tubi namun tak hancur. Sri Darudana pun berusaha menyerang dengan pedangnya. Tetapi dari atas kudasang patih berhasil menangkap pedang lawan dan mematahkannya. Awas padasituasi, Sri Jenggi datang memberikan pertolongan. Sang raksasa digadanya dan berhasil.

12. // ambruk dhêpani buntala/ gya kinroyok ing pêdhang wus ngêmasi/ Jalma Yêgsa awas dulu/ manrêg wadya sru mangrah/ Patih Mustal angabani dêling pupuh/ nadhah kapir mangrêmpak(-1)/ kêlangkung ramening jurit//

Raksasa roboh di tanah dan segera dikeroyok dengan pedang hingga tewas. Jalma Yeksa waspada pada situasi yang tengah terjadi dan menggiring pasukannya untuk menyerang. Patih Mustal pun tak ketinggalan. Ia memberi isyarat pada panglima perang untuk bersiaga menghadapi amukan lawan. Perang terus berlangsung seru.

13. // carub makuwêl padha las/ wijah apasang marakit-rakit(-1)/ raja sami raja pangguh/ tan ana kang kuciwa/ Raden Senabrata tan sranta ing kalbu/ pamit ing Narendra mangsah/ tanapi Raden Surati//

Sesama panglima perang saling bertempur. Pasukan biasa bertemu dengan sesamanya. Semuanya berperang berpasang-pasangan. Raja berhadapan dengan raja, tak ada yang menyalahi aturan. Raden Senabrata merasa tak sabar. Ia pun kemudian mohon pamit pada sang raja dan segera maju berperang bersama dengan Raden Surati.

14. // linilan sigra umêsat/ mangsah dharat wau satriya kalih/ Dyan Surati ngasta liwung/ Rahadyan Senabrata/ sikêp gada wrat nêm ewu kati pêngkuh/ ngêmbuli bopati kopar/ Dyan kalih gambireng galih//

Setelah mendapatkan perkenan dari raja, mereka pun segera melesat. Keduanya berjalan kaki. Raden Surati bersenjatakan liwung, sedangkan Raden Senabrata memanggul gada seberat enam kati yang sangat kokoh. Mereka mengincar bupati kafir. Keduanya berperang dengan gagah berani.

15. // wadya lit wus kathah risak/ sasisane kang mati samya ngisis/ panjawat kanan winuwus/ (194v)Sang Prabu Dasaboja/ saha bala wus rukêt ing yudanipun/ wong Ngabêsi lan Sri Cina/ tanapi panjawat kering//

Para pasukan rendah telah terhancurkan. Kecuali mereka yang mati, para pasukan itu mengundurkan diri. Dikisahkan pada sayap sebelah kanan, Sang Prabu Dasaboja beserta pasukannya masih terus terlibat peperangan yang demikian sengit bersama dengan orang-orang Ngabesi dan Sri Cina. Di sayap sebelah kanan,

16. // wus susrah mangro(?) liwêran/ Sri Sadalya myang sarerehannya aji/ lawan Sri Klana atêmpuh/ wadya lit wu keh risak/ para raja dipati wus rukêt pupuh/ yata wadyeng Bandariman/ kang kinrit sinupit baris//

juga masih terlibat peperangan yang demikian sengit. Sri Sadalya beserta pasukan dan Sri Klana bertempur habis-habisan hingga berhasil memecah-belah pertahanan pasukan rendahan. Para raja dan adipati semua berperang sengit. Diceritakan pasukan Bandaralim yang dipaksa turut bertempur dan masuk dalam formasi sebagai pengapit barisan,

17. // sadangunira ayuda/ pan wus kathah pêjah kawrat lan mimis/ kewran de myarsa mangamuk/ dening taksih jinagan/ ing samangke sarêng bubrah tatanipun/ sêmana wus antuk papan/ sêdya mêdal sing jro baris//

selama peperangan berlangsung, telah banyak yang tewas tertembus peluru. Mereka merasa miris dengan amukan lawan yang di awal masih sanggup tertanggulangi kini berhasil membubarkan formasi. Melihat adanya peluang, saat barisan terbuka, mereka pun keluar dari barisan.

18. // wus gilig sarowangira/ wong dwi ewu samya nêmpuh wuri(-1)/ pênjawat kering ginêpuk/ geger wong Kêling bubar/ susrah sesruh(?) ambanggel wanti kinêpruk/glar bubrah kang barisnya pyak/ wong Eslam .wus prapteng jawi//

Mereka telah bersatu tekad. Dua ribu pasukan menyerang dari belakang. Sasaran pertama adalah sisi sebelah kiri. Terkejut dan tak menyangka menerima serangan mendadak, barisan pasukan Keling kocar-kacir. Mereka berusaha melawan, namun mereka yang menyerang balik pastilah terkena hantam bertubi-tubi. Hancurlah seluruh formasi. Barisan tercerai tak tentu arah. Pasukan Islam telah berada di luar barisan.

19. // laju mingêr ngalap-alap/ saya kelês yudanira wong kapir/ wong Kêling dhadhal manglarut/ mirut sisaning pêjah/ Prabu Klanasura kesisan ing wadu/ rinêbut ing prang manglawan/ panggah tan ana gumingsir//

Mereka meneruskan melakukan penyerangan. Pasukan kafir kian terdesak. Orang-orang Keling kocar-kacir. Sebagian melarikan diri, dan sebagian yang lain mati. Prabu Klanasura yang ditinggalkan para prajuritnya, dikeroyok habis-habisan. Namun ia tetap bertahan dan memberi perlawanan

20. // munggeng esthi mandhe dhêndha/ kang sinêrang wong mukmin samya  ngisis/ tuhu digdayeng apupuh/ Sri Sadalya bêrmantya/ pra dipati pra raja bubar amawut/ mangsah prang munggeng dirada/ asikêp gada ngajrihi//

dari atas gajah tunggangannya seraya memanggul gada. Orang-orang mukmin yang terkena serangan gada mundur menghindar. Prabu Klanasura sungguh seorang lawan yang patut diperhitungkan kekuatannya. Melihat hal tersebut, Sri Sadalya marah. Barisan para raja dan adipati berhasil diporak-porandakan. Ia berperang di atas gajahnya bersenjatakan gada.

21. // wus panggih ayun-ayunan/ Sang Sadalya sabdanira wor runtik/ sapa aranira kupur/ ngamuk kagila-gila/ Rajeng Kêling naur sabda [e]smu bêndu(-1)/ ingsun Prabu Klanasura/ ingkang pilungguh ing Kêling//

Setelah berhasil berhadapan dengan musuhnya, Sang Sadalya bersabda bercampur marah, “Hei! Siapa namamu, kafir?! Mengamuk dengan cara yang sangat gila!”. Raja Keling menyahut gusar, “Aku Prabu Klanasura dari negara Keling!

22. // lah kaum aranmu sapa/ Sri Sadalya wêngis denira mangsuli(+1)/ ingsun Dalsah ing praja gung/ têngran Prabu Sadalya/ kang pinaman-paman dhumatêng Sinuwun/ Jêng Sultan Adi Bakdiman/ lah Eslama lanat kapir//

Sebaliknya, siapa namamu, kaum!”. Sri Sadalya menjawab bengis, “Aku Prabu Sadalya dari negara Dalsah yang agung! Aku dianggap sebagai paman bagi Kanjeng Sultan Adi Kakbahbudiman! Islamlah kau kafir,

23. // masthi sun uripi sira/ Rajeng Kêling bêrmantya ngikal bindi/ kotbuta pêksa mangrasuk/ Sri Sadalya atadhah/ esthi pêstut acangklek pupuh-pinupuh/ murup kang paris malela/ sami prawira(195r)ne kalih//

maka kau akan kubiarkan hidup!!”. Raja Keling menjadi murka dan memutar gadanya. Dengan membabi-buta ia terus menyerang. Sri Sadalya gesit menahan serangan. Gajah mereka pun turut saling serang. Pisau baja memancarkan api tiap beradu. Mereka berdua benar-benar perwira.

24. // wong Eslam surak gumêrah/ têngara ngrok lir karêngeng langit(-1)/ sawadyasangêt amupuh/ Sri Kêling ………./ anêratas mring kumbane dirada jur/ Sri kapir kantêp sing yuda/ winuwung sing luhur esthi//

Pasukan Islam bersorak riuh. Genderang dibunyikan dengan suara nyaring bagai membelah langit. Para pasukan pun kian bersemangat berperang. Sri Keling diserang hingga terluka parah dan jatuh. Kepalanya hancur terinjak gajah. Dari atas gajahnya, Sri Sadalya menyerang lawannya

25. // rêmpu kang angga wus lena/ wadyeng Eslam surakira mêlingi/ ing kanan Sri Dasabahu/ sampun ajêng-ajêngan/ lawan Rajeng Ngabêsi panggah sami tus/ wadya lit akathah risak/ dipati samya ngunduri//

hingga tubuhnya hancur dan tewas seketika. Pasukan Islam kembali bersorak gemuruh. Di sayap sebelah kanan, Sri Dasabahu dan Raja Ngabesi bertempur bersama hingga mengakibatkan kerusakan berat pada pasukan rendah maupun para adipati.

26. // rame kang adu prakosa/ Dasabahu lawan Sri Cina Aji/ pan sami tingkahnya guyup/ Tatalmisani Raja/ wus sapikut dadya tan gulêt sru ambruk/ apan sampun tinalenan/ wadya kapir bubar giris//

Adu keperkasaan pun berlangsung seru. Bersama dengan Raja Cina, Prabu Dasabahu saling bantu dalam peperangan. Raja Tatalmisani berhasil diringkus hingga roboh dan segera diikat. Pasukan kafir bubar ketakutan.

27. // yata dhadhane garudha/ risang kalih Senabrata Surati/ yudanira saya grêgut/ kapir kathah pracundhang/ binuntaran ing watang keh dhas kang rêmuk/ sira Radyan Senabrata/ gadanira mobat-mabit//

Di bagian dada garuda, kedua ksatria, Raden Senabrata dan Raden Surati, kian sengit melakukan serangan menghancurkan tentara kafir hingga banyak korban berjatuhan di pihak musuh. Terkena ayunan tombak, banyak pasukan kafir yang kepalanya terkena dan hancur. Sementara Raden Senabrata terus memutar-mutarkan gadanya.

28. // sing asinabêt gêlasah/ bangke tumpang kadya babadan paci(?)/ Patih Jalma Yêgsa bêndu/ wadyanira keh risak/ pulih anggêdhêg gandhewa mawêtu(-1)/ bêrbawa amêdal sela/ saklumpang-lumpang nibani//

Mereka yang terkena sabetan gada, berjatuhan. Mayat-mayat pasukan yang tumbang terkena serangan, bertumpang-tindih. Patih Jalma Yeksa kian murka karena pasukannya banyak yang berhasil dirobohkan. Ia pun memasuki arena pertempuran seraya menghujani panah. Kesaktian panahnya mengakibatkan batu-batu sebesar lumpang menibani lawan.

29. // gumrêdhêg saking ing wetan/ wadya mukmin susrah samya katimblis/ tan ngunduri barisipun/ kapir surak gumêrah/ ngangsêg baris têngara tinêmbangumyung/ satriya kalih tan oncat/ amalang têngahing baris//

Ia muncul dari arah timur. Pasukan mukmin tergilas, namun mereka tetap tak mundur dari barisan. Bala kafir bersorak-sorai seraya merangsek maju kebarisannya. Genderang ditabuh bersahut-sahutan. Kedua ksatria tak bergeser. Mereka menghadang di tengah barisan.

30. // bêndu Radyan Patih Mustal/ wadyanira kathah ingkang katitih/ gya gêdhêg gandhewanipun/ mêdal capa panulak/ sela wêndran gêngira salumbunglumbung/têmpuh neng tawang sela crah/ dadya pêdhut anglimputi//

Raden Mustal merasa geram karena pasukannya banyak yang tumbang. Ia pun segera melepaskan panahnya. Keluarlah kesaktian dari panah itu menolak serangan panah lawan. Berpuluh-puluh juta batu sebesar lumbung balik menyerang batu-batu dari panah Patih Jalma Yeksa. Batu-batu itu bertemu di langit dan hancur hingga langit dipenuhi kabut.

31. // kang laju nibani kopar/ kathah pêjah wong mukmin surak atri/ Dyan Senabrata saya nglut/ Raden Surati miwah/ Sri Sumbagi Sumbaga nglancangi wadu/ wira sêgti wiramaya/ manglut kêmbul lan wong kapir//

Pasukan kafir yang terkena batu-batu itu tewas seketika. Orang-orang mukmin bersorak penuh kemenangan. Raden Senabrata kian bersemangat. Raden Surati bersama Sri Sumbagi dan Sri Sumbaga memimpin pasukan melakukan serangan dengan penuh keberanian terhadap pasukan kafir.

32. // sangsaya geger puyêngan/ tan antara saya kasapu(196v)t wêngi/ sapih kang samya apupuh/ makuwon sowang-sowang/ Prabu Gondakusuma siniweng wadu/ ing latri wus pagunêman/ gusthi pasalah ing jurit//

Pasukan kafir kian kalang-kabut. Tak lama kemudian, peperangan dihentikan karena malam hari telah menjelang. Seluruh pasukan dari kedua belah pihak pun kembali ke pesanggrahannya masing-masing. Malam itu, Prabu Gandakusuma dihadap oleh seluruh pasukannya. Mereka membahas tentang jalannya pertempuran.

33. // atur Radyan Patih Mustal/ yogi benjing-enjing nrah kajênging kapir(+1)/ sagêndhingipun tan kadung/ najan ngajak tandhingan/ sinangajan-ajan ta prang abarubuh/ nadhaha karsane kopa[r]/ ywa ngaran kurang kawanin//

Raden Patih Mustal berkata, “Sebaiknya, esok pagi kita tuntaskan apa yang menjadi kemauan pasukan kafir. Biarkan mereka mengerahkan segala dayanya. Meski mereka mengajak beradu tanding satu lawan satu, maupun perang habishabisan, kita harus siaga menghadapinya dan jangan sampai berkurang keberanian”.

34. // Sang Nata parênging driya/ duk samana cinacahkên kang sakit/ miwah wadya ingkang lampus/ sadaya wus kaetang/ ingkang sakit kathahira kawan ewu/ kanin kalih bêlah lêksa/ raja pitung dasa lalis//

Baginda Raja berkenan. Saat itu seluruh pasukan yang terluka dan tewas dihitung jumlahnya. Setelah semua dihitung, hasilnya, pasukan yang terluka berjumlah empat ribu, pasukan tewas seratus limapuluh ribu, dan raja yang tewas sejumlah tujuhpuluh.

35. // nging ratu alit kewala/ gunêm nutug sadalu sarta ratib/ kocap Sang Prabu Têkiyur/ sadalu anggusthi prang/ lan Ki Patih Jalma Yêksa lan pra ratu/ sinambi inum-inuman/ pradongga munya sêlatri//

Namun, mereka hanyalah raja kecil. Perbincangan di antara mereka berlanjut hingga semalaman disambung dengan pembacaan doa. Sementara, di pihak lawan, Prabu Tekiyur pun semalaman mendiskusikan masalah peperangan bersama dengan Kyai Patih Jalma Yeksa dan para raja sambil minum-minum dan menikmati hiburan berupa musik gamelan yang ditabuh semalaman.

36. // esmu nglêgakkên ing driya/ Prabu Jaka wadyanira keh mati/ miwah ingkang nandhang tatu/ sêdaya wus ingetang/ ingkang pêjah gêng alit salêgsa langkung/ sawidake ….. kang brana/ kalih kêthi lawan biting//

Semua itu dilakukan untuk melegakan pikiran. Jumlah pasukan Prabu Jaka yang mati cukup banyak belum lagi yang terluka. Semuanya telah dihitung. Mereka yang tewas, besar kecil, berjumlah enampuluh ribu. Sedang yang terluka berjumlah duaratus ribu.

37. // Sang Prabu Jaka ngandika/ heh ta Patih paran yoganing jurit/ bocah kuciwa keh lampus/ Ki Patih atur nêmbah/ yen suwawi yogi tandhingan ing pupuh/ kantênan wawrating mêngsah/ lawan tan ngrisakkên dasih//

Prabu Jaka berkata, “Wahai, Patih, bagaimana sebaiknya esok kita menghadapi peperangan mengingat hari ini banyak prajuritku yang tewas?”. Kyai Patih menjawab seraya menyembah, “Bila Paduka berkenan, sebaiknya besok kita melakukan perang tanding saja. Dengan demikian kita dapat mengukur kekuatan musuh kita dan tentunya tidak beresiko mengorbankan pasukan rendah”.

38. // guyub lan pra raja-raja/ kadya aturira Rêkyana Patih/ ngandika Raja Têkiyur/ iya iku prayoga/ besuke rasuk karya aglaring apupuh (+1)/ Kya Patih matur sandika/ kunêng tan kawarneng latri//

Para raja pun berpendapat sama dengan Kyai Patih. Raja Tekiyur pun berkata, “Baiklah. Kurasa itu adalah usulan yang baik. Siapkanlah barisan untuk melakukan perang tanding esok hari”. Kyai Patih bersembah. Malam pun habis.

39. // enjing têngara sauran/ kapir Eslam andhedher rata baris/ têtêngêranira gupuh/ aglar arsa tandhingan/ pracihnanya bandera lan umbul-umbul/ rinakitrakitkapêrnah/ sarta mriyêm kaping kalih//

Pagi telah menjelang. Genderang perang kembali ditabuh. Barisan kafir dan Islam telah berjajar rata. Segala tanda-tanda pasukan disiagakan dalam rangka menghadapi perang tanding. Bendera dan umbul-umbul diatur. Meriam dibunyikan sebanyak dua kali.

40. // gumludhug lir bajrawana/ wadya Eslam sasolahira nimbangi(+1)/ nauri mriyêm jumêgur/ ping kalih kadi gêlap/ Sri Têkiyur siniwi pinarak wadu/ Ki Patih mung(197r)geng ngarsa (-1)/ pra raja aglar ing kursi//

Suara meriam bergemuruh bagai halilintar. Seakan tak mau kalah, pasukan Islam pun menyahut isyarat dengan membunyikan meriam juga sebanyak dua kali dengan suara bagai guntur. Sri Tekiyur dihadap oleh segenap pasukan. Kyai Patih berada di depan. Para raja berjajar duduk di atas kursi.

41. // gêrgut arsa majêng ing prang/ Sang Sri Gondakusuma wus sumiwi/ abanjêng kang para ratu/ Dewi Johankêncana/ ari kalih Raden Surati sang taruna (u) (+1) / miwah Raden Senabrata/ nambungi kang pra nêrpati//

Mereka semua bersiaga untuk maju perang. Di kubu Islam, Sri Gandakusuma pun tengah dihadap para pasukannya. Para raja duduk berjajar, demikian pula Dewi Johankencana, kedua adik Baginda, Raden Surati dan Raden Senabrata.

42. // Patih Mustal aneng ngarsa/ tuwin wadyabala ing Bandaralim/ kang  sami sinupit kupur(?)/ sampun sowan Sang Nata/ pratiwanya Sang Nata marêming kalbu/ ri sampunira mirantya/ kang arsa yuda atandhing//

Patih Mustal berada di depan bersama dengan pasukan Bandaralim yang semula dipaksa berperang di pihak musuh, semua telah berkumpul menghadap raja. Sang raja merasa sangat puas. Setelah segalanya siap, yang pertama hendak berperang tanding

43. // wontên kapir ambêgsura/ arsa mangsah nêdya pupulih jurit/ Rajeng Indi prakoswa gul/ Prabu Suwanikumba/ pamit dhatêng Mahraja Jaka Têkiyur/ linilan gya lumaksana/ apratistha swaranesthi//

dari pihak kafir adalah raja Indi yang merupakan panglima perang yang gagah perkasa bernama Prabu Swanikumba. Ia berpamitan pada Maharaja Jaka Tekiyur. Setelah diizinkan, ia pun segera berangkat menunggang gajahnya.

44. // kamot sakapraboning prang/ mandhe dhêndha dinulu angajrihi/ Angêndara Sang Aprabu/ pamit ing gustenira/ wus linilan nêngahi mêsat ing pupuh/ munggeng dirada gêng galak/ kamot kapraboning jurit//

Seluruh kelengkapan perang telah dibawanya serta. Sebuah gada lengkap terpanggul. Prabu Angendara pun tak mau kalah. Ia pamit pada rajanya. Setelah mendapatkan izin, ia pun melesat keluar dengan menunggang gajahnya yang besar dan menakutkan dengan membawa serta segala kelengkapan perangnya.

45. // amandhe gada bisana/ kapir Eslam têngara surak atri/ wus ayun-ayunan panggung/ nabda Sri Swanikumba/ heh prajurit satriya sapa aranmu/ aja sira mapag mringwang/ ratumu ajokna jurit//

Ia memanggul gada pula. Pasukan kafir dan Islam membunyikan genderang dan bersorak-sorai. Sri Swanikumba bersabda, “Hei ksatria prajurit, siapa namamu?! Jangan kau melawanku! Mana rajamu?! Panggil kemari untuk melawanku!!”.

46. // manabda risang Gêndara/ lanat kapir aja kakehan uni/ tangeh gustiku Sang Prabu/ miyosi ngadilaga/ ingsun bae tan cuwa apa gêndhingmu/ bêrmantya Sang Swanikumba/ sinêrêg kang ponang esthi//

Sang Gendara menjawab, “Hei kafir laknat jangan banyak bicara! Rajaku tak akan sudi melawanmu! Aku tak akan mundur meladeni segala dayamu!!”. Sang Swanikumba marah. Gajahnya dihela maju.

47. // agapyuk keket kang liman/ Raja Kapir mutêr gada katinggil/ Sri Gêndara yitneng kalbu/ pasang parise waja/ gya tinêmpuh lir gêlap barungan satus/ kang tamsir mêdal wahana/ kapilêng sagunging baris//

Setelah gajah-gajah mereka telah dekat, sang raja kafir segera mengayunkan gadanya. Sri Gendara waspada dan menghunus pisau bajanya. Gada yang beradu dengan pisau baja menimbulkan suara bagai halilintar. Pedang Sri Gendara terlontar. Para pasukan bersuara gaduh.

48. // Sang Gêndara kapalêsat/ saking rosanira kang anggitik(-1)/ tumibeng bantala lungguh/ kang lima[n] kadharakal/ sirahnya srah wong kapir surak gumuruh/ Gêndara tangi bêrmantya/ nrajang Sri Ngindi ginitik//

Sang Gendara turut terlempar karena kerasnya serangan. Ia jatuh terduduk di tanah. Gajahnya pun tak urung terkena serangan. Kepalanya hancur. Orang-orang kafir bersorak gemuruh. Sri Gendara bangkit penuh amarah seraya menerjang Sri Ngindi dan melakukan serangan.

49. // tinangkis ing luhur liman/ gada singsal Gêndara saya andik/ narik pêdhang nrajang purun/ winuwung Sri(198v) ginada/ kantêping siti(u)(-7)// (-2)

Dari atas gajahnya, raja Indi menangkis serangan. Gada Sri Gendara berhasil terlempar dan membuatnya kian murka. Ia pun mencabut pedangnya dan terus menyerang. Namun ia kembali terkena gada hingga jatuh ke tanah

50. // sangêt dennya kapidhara/ kapir surak kadya karêngeng langit/ tandya rinêbat ing wadu/ Gêndaru minga rumangsah(+1)/ sikêp gada neng turongga gêng aluhur/ manêmpuh gya sasiringan/ akiyat Sang Raja Ngindi//

dalam keadaan tak sadarkan diri. Pasukan kafir bersorak riuh-rendah. Parapasukan kafir merebut tubuh Sri Gendara yang tengah dalam keadaan pingsan. Sri Gendaru yang melihat kejadian itu segera memasuki arena pertempuran dengan menunggang kuda seraya memanggul gadanya. Setelah berhadapan dengan lawannya ia pun segera menyerang. Namun, serangannya berhasil dipatahkan oleh Raja Indi.

51. // Sri Gêndaru karepotan/ duk ginada malêsat sing turanggi/ dhawah ing siti tan emut/ ginosongan ing wadya/ kapir surak-surak kadya langit rubuh/ Aswanikumba susumbar/ lah payo rêbutên mami//

Sri Gendaru merasa kewalahan. Ia dihantam gada hingga terpental dari kudanya dan jatuh ke tanah tak sadarkan diri. Pasukan kafir pun segera menggotong tubuh Sri Gendaru yang tengah tak sadar seraya bersorak penuh kemenangan membelah langit. Sang Aswanikumba pun sesumbar, “Ayo! Keroyok aku!

52. // ingsun ratu pipilingan/ Jong Biraji tan anananga mami/ antuk tondha bintang agung/ lah payo papagêna/ di rupane Tambangraga ratu kaum/ aja pijêr ngadu bala/ payo tandhing lawan mami//

Aku adalah raja pilihan! Seluruh Jong Biraji tak ada yang setanding denganku! Aku mendapat anugerah berupa bintang kebesaran! Ayo, lawan aku! Mana wujud si Tambangraga, rajanya para kaum?!! Jangan selalu mengadu prajuritnya  saja! Ayo tandingi aku!”.

53. // yata Raden Senabrata/ duk miyarsa raka tinantang jurit/ lir sinêbêt karnanipun/ pamit raka Narendra/ wus kalilan ing raka gêpah ing pupuh/ kang kalaganjur tinêmbang/ gambira Sena tan gingsir//o//

Raden Senabrata yang mendengar kakaknya ditantang begitu rupa merasa telinganya bagai diiris. Ia pun pamit pada kakandanya dan setelah diizinkan ia pun maju ke arena tanding. Gending Kalaganjur ditabuh. Sang Sena maju perang dengan gagah berani dan tanpa gentar.

Bersambung Pupuh XXXVIII – XLI

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh XXXII – XXXIV


PUPUH XXXII
=== D U R M A ===

1. //o// Kalbun prapta lajêng nubruk sêgsana(-1)/ Radyan datan gumingsir/ Kalbun jêngira(-1)/ mêksa krura manguntal/ kinêreg den kabruk swiwi/ kinêmah-kêmah/ Radyan rumaos sakit//

Kalbun segera datang dan menerjang Raden Senabrata. Namun, Raden Senabrata sama sekali tak bergeser dari tempatnya. Kalbun bermaksud untuk segera menelan mangsanya. Dengan sayapnya, ia pun mencengkeram dan segera mencabik-cabik mangsanya. Raden Senabrata merasa sakit.

2. // sru ngandika iki buron arêp apa/ dene nyakot kêpati/ pan saya agêrah/ duka Dyan Senabrata/ siyungnya cinandhak aglis/ arsa pinokah/ Kalbun nglumba sru anjrit//

Ia pun berteriak lantang, “Mau apa makhluk ini? Mengapa ia berusaha mati-matian melumatku?!”. Raden Senabrata merasa kian murka. Ia pun segera meraih taring Kalbun dan mematahkannya. Kalbun berontak seraya bersuara keras.

3. // dadya Radyan Sena pan ingundha-undha/ dhawah Rahadyan Siwi/ awungu jênggirat/ rikat Kalbun mangêmah/ manujah ngilês kapati/ siniyung Radyan/ tan pasah gya binanting//

Jadilah Raden Senabrata terguncang-guncang dan jatuh. Baru saja berhasil bangun, Kalbun segera bergerak untuk kembali melumat mangsanya. Ia menggigit dan menggerus dengan penuh kemarahan. Raden Senabrata ternyata tak mempan dengan gerusan taring Kalbun. Kalbun yang gusar pun membanting Raden Senabrata.

4. // sru kantaka Rahadyan Senabarata/ awas Radyan Surati/ bingung galihira/yata wau Dyan Sena/ wus engêt bêrmantyeng galih/ Kalbun angêrah/ sirahnyagya binithi//

Kerasnya bantingan Kalbun membuat Raden Senabrata jatuh tak sadarkan diri. Raden Surati merasa bingung. Raden Senabrata yang kemudian sadar segera mengamuk dan menyerang Kalbun. Dengan tangannya, Raden Senabrata menghajar kepala Kalbun.

5. // asta manjing sirah Kalbun gya manglumba/ ambruk Kalbun ing siti/ trangginas Rahadyan/ Kalbun gya tinututan/ jinêjêg dhase wus mati/ gupuh Rahadyan/ rinangkul ingkang rayi//

Hajaran Raden Senabrata tepat di sasaran. Kalbun melonjak dan tak lama kemudian ambruk di tanah. Tanggap pada situasi, Raden Senabrata dengan gesit segera menghampiri Kalbun dan menginjak kepalanya hingga mati. Raden Surati pun segera menghampiri adiknya dan merangkulnya.

6. // adhuh yayi tan nyana yen sira(166r)gêsang/ lah yayi payo aglis/ rumojong Dyan Sena/ lêpas sang kalihira/ sêmana kunêng kang warni/ ingkang lumakya/ dadya anjog ing nagri//

“Duhai Dinda, aku sama sekali tak menduga kau bisa selamat. Sudahlah, Dinda. Mari kita berangkat”. Mereka berdua pun segera meneruskan perjalanan. Tak lama, mereka pun sampai di ibukota negara.

7. // pan kawarna anênggih nagri rasêksa/ sêmana amarêngi/ narendra rasêksa/ sawêg siniweng wadya/ bibisikira narpati/ Sang Prabu Kala/ Wisuna angajrihi//

Negara yang mereka masuki adalah sebuah negara raksasa. Saat itu sang raja raksasa tengah dihadap oleh segenap punggawa dan prajurit. Sang raja bernama Prabu Kalawisuna. Ia berwujud menyeramkan.

8. // patihira kang aneng ngarsa narendra/ ngirit wadya pangarsi/ juluknya Ki Patya/ Ki Patih Jaladuwa/ rasêksa ingkang pangarsi/ manggalengira/ kathahnya kalih desi//

Patihnya yang berada di hadapan sang raja membawahi para punggawa bernama, Kyai Patih Jaladuwa. Ia membawahi para pemuka wadyabala raksasa sejumlah duapuluh.

9. // kang pawingking kathahnya datan kaetang/ wasta ingkang pangarsi/ pun Pragbega lawan/ Wrugu pan kalihira/ pun Sandhunggunung lan malih/ pun Baratgêmpa/ catur pun Lesus api//

Sedangkan, raksasa yang berada dibawahnya cukup banyak tak terhitung. Pemimpin mereka bernama Pragbega, Wrugu, Sandhunggunung, Baratgempa, Lesus Api,

10. // pun Jambiya kalawan pun Sokadana/ Rangkut kalawan malih/ pun Doramanggala/ Sengadana Sariba/ Jutmakut Jalal Duljalil/ pun Nantang pêjah/ jangkêp pun Ragapati//

Jambiya, Sokadana, Rangkut, Doramanggala, Sengadana, Sariba, Jutmakut, Jalal, Duljalil, Nantang yang telah mati, dan Ragapati.

11. // Sri Rasêksa manêbda marang Ki Patya/ heh Jaladuwa Patih/ pêpak kancanira/ nêmbah Ki Jaladuwa/ kathah kang samya asakit/ wadya Panduka/ saking awising têdhi//

Raja raksasa bersabda pada Kyai Patih, “Hai, Patih Jaladuwa. Apakah semua rekanmu lengkap menghadap hari ini?”. Kyai Jaladuwa menyembah dan menjawab, “Banyak wadya Paduka yang sakit karena mahalnya makanan”.

12. // aru nabda Sang Prabu Kalawisuna/ priye pikirmu Patih/ de laranging pangan/ buburo[n] wus tan ana/ amêsthi rusak sayêgti/ kabeh wadyengwang/ mati tan ana bugti//

Prabu Kalawisuna bersabda keras, “Bagaimana jalan keluarnya menurutmu, Patih. Makanan menjadi mahal karena tidak lagi ada buruan di hutan. Pastilah ini akan membuat seluruh pasukanku rusak dan mati karena kelaparan”.

13. // aris matur nênggih Patih Jaladuwa/ Gusti ulun tur uning/ yen parêng karsendra/ ulun mirêng pawarta/ ing wetan punika Gusti/ wontên nagara/langkung kathahing janmi//

Patih Jaladuwa menjawab pelan, “Paduka, jika berkenan, hamba mendengar bahwa di timur ada sebuah negara. Di sana penduduk manusia sangatlah banyak.

14. // malihipun janmanya gajih sadaya/ suka Sri Narapati/ miyarsa turira/ asru nabda Sang Nata/ yen mangkono payo Patih/ enggal prentaha/ marang wadyamu sami//

Dan lagi, Paduka, orang-orang di sana banyak lemaknya”. Sri Paduka merasa sangat gembira dan bersabda, “Jika demikian Patih, segera perintahkan anak buahmu.

15. // padha kinen pêrdandanan den akêbat/ aglis Rêkyana Patih/  ngundhangi pra wadya/ wrata gunging rasêgsa/ pra samya prayitneng westhi/ kunêng kawarna/ nênggih sang putra kalih//

Perintahkan mereka untuk bersiap. Cepat!”. Kyai Patih pun segera menyiagakan seluruh pasukannya. Tak lama, para pasukan raksasa telah siaga. Dikisahkan kedua putra raja,

16. // pan sêmana eca denira lumampah/ nabda Radyan Surati/ heh ta yayi Sena/ payo leren sadhela/ rumojong wau kang rayi/ aris ngandika/ kakang êndi kang nagri//

tengah asyik berjalan. Raden Surati berkata, “Dinda Sena, mari kita beristirahat sejenak”. Raden Senabrata setuju dan berkata, “Kanda, manakah negara yang kita tuju?”.

17. // (167v)yayi iya durung wayahira prapta/ sebêtbyar kang dirgami/ awarni rasêgsa/ kalih langkung mlas arsa/ kaluwen wus tigang ari/ tan angsal mangsan/ dadya yêgsa dharidhis//

“Dinda, belum saatnya kita sampai ke sana”. Tak lama kemudian, ada dua raksasa yang keadaannya sangat memprihatinkan karena telah tiga hari kelaparan dan tak mendapat makan, jadilah para raksasa itu mengemis

18. // turut kali gogoh saunjungnya(-2)/ arang ingkang pinanggih/ gya wau rasêgsa/ kagyat mambu manungsa/ birat siyungnya ngisis(-1)/ awas tumingal/ yêgsa anggro kêpati//

sepanjang sungai mereka mengais-ngais, tak ada makanan yang mereka temukan. Tiba-tiba, mereka terkejut mencium bau manusia. Seketika keluarlah taring mereka. Mereka awas melihat pada calon mangsanya. Para raksasa menggeram hebat.

19. // jroning driya kalangkung denira suka/ ketang mongsa pribadi/ gya wau rasêgsa/ akras ngulati ganda/ yata Rahadyan kakalih/ kagyat miyarsa/  nêbda Radyan Surati//

Dalam hati mereka merasa gembira mengetahui ada mangsa. Kian lama para raksasa kian dapat mengendus aroma manusia. Kedua putra raja terkejut mendengar suara dari raksasa itu. Raden Surati berkata,

20. // heh ta yayi apa iki kang nyuwara/ sira den ngati-ati/ tandya kang rasêgsa/ prapta anubruk sigra/ marang Rahadyan Surati/ akras Dyan Sena/ rasêgsa gya binithi//

“Dinda, suara apakah ini? Berhati-hatilah kau”. Kedua raksasa pun datang dan segera menerjang Raden Surati. Raden Senabrata segera menghajar raksasa itu.

21. // asru gêro anolih nubruk Dyan Sena/ yêgsa cinandhak aglis/ pan gigithokira/ nêbda Radyan Suratya/ aglis bantingên ta yayi/ babarna pisan/ yêgsa gya tinampiling//

Raksasa yang terkena hajar Raden Senabrata pun menggeram, menoleh, dan menyerang Raden Senabrata. Raden Senabrata segera meraih tengkuk raksasa itu. Raden Surati berteriak, “Cepat! Bantinglah mereka, Dinda!”. Raksasa itu pun segera ditempeleng Raden Senabrata.

22. // sirah buta amêrapat pêcahira/ inguculakên aglis/ rasêgsa lumajar/ mangungun Radyan Sena/ ngandika Radyan Surati/ buta kêparat/ aja kulita bêcik//

Kepala raksasa yang terkena hantam tangan Raden Senabrata pecah dan hancur. Sisanya dilepaskan dan melarikan diri. Raden Senabrata tertegun. Raden Surati berkata, “Raksasa keparat! Berkulit bagus sedikit saja,

23. // ingsun duga pêsthi ngong binadhog buta/ payo yayi den aglis/ manawa anggawa/ kancane padha buta/ kang sira tampiling yayi/ nabda Dyan Sena/ ingsun tan nêdya wêdi//

pastilah akan dimangsa oleh raksasa. Ayo Dinda! Aku khawatir teman-teman raksasa yang kau hajar tadi akan datang”. Raden Senabrata berkata, “Aku tidak akan takut!

24. // sanajana wuwuha sakêthi buta/ mongsa nêjaa gingsir/ lah ya bênêr sira/ nanging nora ta sira/ sabêcikane wong sakit/bêcik kang waras/ payo padha lumaris//

Meski datang seratusribu raksasa sekalipun, aku tak akan mengelak!”. Raden Surati menjawab, “Ah, iya, aku tahu. Tapi, sebaik-baik orang yang sakit dan terluka, masih lebih baik yang sehat. Mari kita pergi”.

25. // wirandhungan lampahe sang kalih putra/ kunêng wau kawarni/ yêgsa kang lumajar/ nêja tur uninga(-1)/ wus laju malêbeng puri/ yata sêmana/ nênggih ponang rasêksi//

Mereka berdua berjalan dengan rasa was-was. Dikisahkan kemudian, raksasa yang melarikan diri hendak melaporkan apa yang terjadi. Ia pun masuk ke dalam istana. Para raksasa

26. // samya kaget ing kancanira kang prapta/ aglis wus prapteng ngarsi/ Sang Kalawisuna/ kagyat asru ngandika/ heh bocah matura aglis/ apa karanya/ yêksa umatur aris//

merasa terkejut melihat rekannya datang. Setelah raksasa itu sampai di hadapan Kalawisuna, sang raja pun bertanya, “Hei, kau. Laporkan segera apa yang hendak kau laporkan”. Raksasa pun berkata,

27. // adhuh Gusti kang dasih ngaturkên tiwas/ ulun atur udani/ punika Sang Nata/ wo(168r)ntên raja satriya/ kakalih maksih taruni/ wontên ing marga/ sampun ulun pêpêki//

“Aduh, Tuanku. Hamba hendak melapor. Ada dua orang ksatria yang masih muda di tengah jalan. Hamba datangi

28. // inggih Gusti panêjanipun abdi sang/ badhe ingsun kabuktin/ dhumatêng Sang Nata/ dene Gusti sungkawa/ saking awisipun têdhi/ namung abdi sang/ atur tiwasing kardi//

karena hamba hendak menangkapnya untuk dapat hamba serahkan pada Paduka karena hamba mendengar Paduka tengah bingung memikirkan sulitnya makanan. Tapi, hamba tak berhasil”.

29. // amiyarsa Sang Prabu Kalawisuna/ langkung bêrmantyeng galih/ nging dadya sukanya/ asru dennya ngandika/ wus undurna iki Patih/ sinungan tamba/ nêmbah Kiyana Patih//

Sang Prabu Kalawisuna yang mendengar laporan itu merasa marah sekaligus juga gembira. Ia pun segera memberi perintah, “Patih, segera bawa dia dan beri dia perawatan”. Kyai Patih menyembah.

30. // sigra wau Sang nata acapêng karna/ arsa ngêrbaseng jurit/ gya wau Kya Patya/ aris matur mangêrpa/ adhuh ta Gusti Sang Aji/ sampun Sang Nata/ arsa mongsa pribadi//

Sang raja pun bersiap diri hendak bertempur. Kyai Patih berkata lembut, “Aduh Paduka, janganlah Paduka bertindak sendiri.

31. // ingsun dugi pun abdi Patih kewala/ inggih mrantasi kardi/ ing mangke sumongga/ lamun abdi Panduka/ atumpês tiwasing kardi/ arsa mangsaha/ nabda wau Sang Aji//

Hamba kira, hamba saja yang maju menyelesaikan masalah ini. Bila nanti ternyata hamba gagal, terserah Paduka bila hendak turun tangan sendiri”. Sang raja berkata,

32. // pan ing mêngko sira mongsa priyongga(-1)/ ingsun tan den umani/ andhêku Kya Patya/ tan pisan pun apatya/ ing mangke sumongga Gusti/ ngaturkên pêjah/ kawula pintên banggi//

“Lalu nanti kau akan mangsa dia sendiri dan aku tak kau bagi?! Begitu?!”. Kyai Patih menunduk, “Tak sekalipun hamba berniat seperti itu. Semua terserah Paduka, hamba rela mati. Berapapun

33. // angsal paring kukucah dalêm Sang Nata/ suka Sri Narapati/ heh ta payo sigra/ mangkata den akêbat/ manawa kelangan lari/ Ki Patih budhal/ langkung lêganing galih//

pemberian Paduka pada hamba, hamba dengan senang hati menerimanya”. Sang raja merasa sangat gembira. Ia pun memberi perintah, “Hei, lekas berangkat! Jangan sampai kita kehilangan jejak!”. Kyai Patih pun berangkat. Hatinya lega.

34. // yata wau Raden Surati amulat/ langkung sukaning galih/ gya wontên rasêgsa/ bingung arsa lumajar/ kapêrgok Raden Surati/ sami kagyatnya/ dadya yêgsa binithi//

Raden Surati melihat ada seorang raksasa yang tengah melarikan diri. Mereka sama-sama terperanjat. Refleks, Raden Surati pun menghajar raksasa itu.

35. // kapisanan kanang pênêr nênggih kang kêna(+1)/ sirah rêmuk babarji/ yata Dyan Suratya/ kamisêngêrên myarsa/ mangkana sajroning galih/ lah ta wakingwang/ dene iki ya sêgti//

Sekali hajar, kepala raksasa itu pun hancur. Raden Surati tertegun menyaksikan kejadian itu. Ia membatin, “Ah, ternyata diriku pun sakti.

36. // biyen-biyen kalamun ingsun wêruha/ iya manawa sêgti/ mongsa kalakona/ nusup marganing toya/ amasthi mêtu ing margi/ mongsa wêdiya/ lan si Têkiyur Aji//

Kalau saja dulu-dulu aku tahu bahwa diriku pun sakti, tak perlu aku menelusup di saluran air. Keluar saja melalui jalan yang biasa. Aku tak akan takut menghadapi Raja Tekiyur.

37. // ingsun dugi lah mongsa ngantiya (-2)/ têka aneng wanadri/ yen dulu si buta/ sapisan bae bablas/ nging durung lêga tyas mami/ arsa sun coba/ ti(169v)ba yen wus ping kalih//

Dan sudah tentu tak akan aku sampai ke tengah hutan. Apalagi jika melihat aku menghajar raksasa tadi sekali saja langsung mati. Tapi, aku belum yakin. Baik, akan kucoba lagi untuk yang kedua kalinya”.

38. // gya mêrpêki wau marang arenira/ Radyan Sena winarni/ anjêngêr kapatya/ gêtun solahing yêgsa/ sigra ingkang raka prapti/ aris ngandika/ yayi noleha wuri//o//

Raden Surati pun segera menghampiri adiknya. Diceritakan Raden Senabrata masih tertegun melihat tingkah para raksasa. Kakaknya pun datang dan berkata, “Dinda, menolehlah ke belakang”.

PUPUH XXXIII
=== PANGKUR ===

1. //o// Ngandika Radyan Suratya/ heh ta yayi ingsun gêtun kapati/ ingsun wêruha rumuhun/ lamun sêkti mangkana/ mongsa nganti kalakona nusup-nusup/ lah mêngko yayi yen ana/ buta dunên lawan mami//

Raden Surati berkata, “Dinda, aku sungguh merasa kecewa. Bila aku tahu sejak semula bahwa kesaktianku sebegitu rupa, tak akan kita menelusup-nelusup seperti apa yang telah kita lakukan. Jika demikian Dinda, nanti bila ada raksasa lagi yang datang, adulah denganku”.

2. // yata wau kawarnaa/ Sri Rasêksa arsa nuling jurit(-1)/ pan sigra wau kapêthuk/ awas Sang Prabu Kala/ langkung kurdha tan ngantya Ki Patih matur/ Sang Nata laju umangsah/ anggêro siyung den isis//

Dikisahkan kemudian sang raja raksasa hendak maju bertempur. Setelah berhadapan dengan lawan, Prabu Kalawisuna bangkit kemarahannya dan menyerang tanpa menunggu laporan dan aba-aba dari Kyai Patih. Sang raja terus saja maju seraya menggeram dan memperlihatkan taringnya.

3. // kagyat Sang Rajapinutra/ Dyan Surati nulya ngandika aris/ lah iki tunggaling  diyu/ nabda Dyan Senabrata/ lah ta payo kakang papagna den gupuh/ sumaur Radyan Suratya/ lah rada gêgêdhen yayi//

Para putra raja merasa terkejut. Raden Surati berkata pelan, “Ah, ini dia teman raksasa yang tadi”. Raden Senabrata menyahut, “Kalau begitu lekas Kanda, hadapi dia”. Raden Surati menjawab, “Aduh, yang ini terlalu besar, Dinda.

4. // mêngko yen ana bajangan/ iku patut mungsuh kalawan mami/ durung wayahnya lan ingsun/ tandhinge lawan sira/ pan samangke [e]ca kang imbalpamuwus/ praptanya Sang Prabu Kala/ anggêro nubruk sang kalih//

Nanti saja bila ada yang lebih kecil, barulah pantas diadu denganku. Belum waktunya bagiku saat ini. Saat ini adalah waktunya untukmu”. Tengah mereka berdua asyik bertukar pendapat, datanglah Prabu Kalawisuna. Sambil terus menggeram, ia menerjang kedua putra raja.

5. // Radyan Surati malumpat/ alumajar kapati sipat kupir/ tan ketung manumbuk bêntus/ nênggih Rahadyan Sena/ kang kinêmah-kêmah marang Sri Diyu(-1)/ kalangkung dennya mlas arsa/ kinêrêg arsa binanting//

Raden Surati yang sesungguhnya sangat penakut, melompat dan berlari tunggang-langgang tanpa memperhitungkan apa-apa yang ia tubruk selama berlari. Tidak demikian dengan Raden Senabrata yang keadaannya demikian memelas karena terus dilumat oleh raja raksasa. Saat ia digigit dan hendak dibanting,

6. // apanggah Dyan Senabrata/ ponang yêgsa cinandhak sru binithi/ kapilêng diyu pan ambruk/ mangering nubruk marang/ Sena panggah tinubruk kinuwêl diyu/ ginêbêg kinêgêt kuwat/ Sri diyu ingungkil kêni//

dengan sekuat tenaga Raden Senabrata berusaha untuk melawan. Sang raksasa diraih dan dihajar. Sempoyongan terkena hajar Raden Senabrata, sang raja raksasa pun roboh. Namun, ia segera bangkit kembali dan menyerang dari sebelah kiri. Diserang sedemikan rupa, Raden Senabrata mencoba terus melawan balik pada raksasa yang mengunci badannya, mencoba menghancurkan, dan menggigit dirinya kuat-kuat. Sang raja kemudian dipelintirnya.

7. // pinokah siyungnya kêkah/ dinêngakkên diyu saya ngêkahi/ tinabok mêlar tinubruk/ keket udrêg putêran/ kokot-kokot kulit wulêt jatha rêmpu/ linu Dyan Sena binucal/ tibane tinubruk malih//

Taring sang raksasa dicobanya untuk dipatahkan namun terlampau kuat. Justru itu membuat perlawanan sang raksasa kian menjadi. Ketika ditabok, malah menjadi melar. Akhirnya mereka pun terlibat pergulatan yang rapat, sengit, dan beralih-alih posisi. Adegan saling gigit kulit yang liat pun terjadi, rambut kusut masai. Raden Senabrata dihela hingga ia jatuh dan kembali diterjang.

8. // arsa inguntal kewala/ Sena ngrogoh ilat diyu mutah gêtih(+1)/ manglumba Sena sinaut/ kêni pupunya kanan/ Sena panggah Sri Diyu pok talingipun/ kinruwêg talingan pagas/ (170r)diyu saya ngringut mangrik//

Sang raksasa bermaksud menelan Raden Senabrata hidup-hidup, namun dengan gesit Raden Senabrata meraih lidah sang raksasa hingga raksasa itu memuntahkan darah. Tak menyangka atas serangan itu, raksasa pun meloncat. Raden Senabrata disambarnya hingga kena paha kanannya. Raden Senabrata terus melawan. Ujung telinga raja raksasa digerusnya hingga putuslah telinga sang raksasa. Raja raksasa kian naik amarahnya.

9. // jola diyu Sena singsal/ tinututan rinukêt datan osik/ Surati awas andulu/ ketang wêlasing driya/ rinta rukêt lan yêgsa krobdan gêng luhur/ pan arsa tatulung rinta/ kinawrat datan nyampuni//

Ia meronta. Raden Senabrata terlempar. Namun, ia terus diikuti dan dikunci. Surati yang mengawasi adiknya, merasa sangat kasihan melihat adiknya diserang oleh raksasa yang demikian tinggi dan besar. Ia hendak menolong adiknya, khawatir pertempuran itu tidak segera berakhir.

10. // sêgsana mêdal tekatnya/ reh tan wignya ngampah wêlasing ari/ yêgsa gya cinandhak gupuh/ rema ingungkil dhêngklak/ sru tinabok diyu kajungkêl sumaput/ eling wanteyan sru mangrah/ Surati lumayu gêndring//

Seketika, muncullah keberaniannya terdorong oleh ketakmampuannya menahan rasa iba pada sang adik. Ia pun segera menghampiri sang raksasa dan meraih rambutnya. Rambut sang raksasa dijambak hingga badannya tertarik ke belakang. Setelah itu ia segera menabok sang raja raksasa hingga terjungkal dan jatUh pingsan. Setelah berhasil sadar dari pingsannya, sang raksasa pun kian murka. Raden Surati ketakutan dan berlari sekencang-kencangnya.

11. // Sena wimbuh kurdhanira/ ngêntrog wêntis ngawêt tingalnya andik/ yagsa mangrura gro mangruk/ siti bêdhol gurda grah/ sinawating Sena ing gurda tanwignyuh/ manubruk yêksa kaliwat/ dhinupak sirah gumlinting//

Raden Senabrata pun bertambah marah. Kakinya dihujam-hujam ke tanah, matanya bersorot tajam penuh amarah. Raksasa yang hendak menyerang terus menggeram. Ia pun mencabut sebuah pohon beringin. Raden Senabrata dilemparnya dengan pohon beringin itu. Raksasa pun semakin bernafsu hendak menerjang Raden Senabrata. Dengan cepat, Raden Senabrata menyepak bagian kepala raksasa hingga terjerembab.

12. // arsa binithi anggiwar/ naut githoke ngêl Rahadyan Mantri/ kapêksa rosa mangrangkut/ rema diyu tinêkak/ pulirikan kalumah jaja dhinêngkul/ diyu gropundhak pinancat/ anggebes mêksa pinuntir//

Ia hendak menghajar raksasa itu, namun sang raksasa berhasil menghindar. Setelah itu Raden Senabrata berusaha menyambar tengkuk raksasa, namun sang raksasa tampaknya kuat bertahan. Berikutnya, Raden Senabrata menarik kencang rambut sang raksasa dan memelintirnya. Saat sang raksasa terjatuh telentang, dadanya didengkul kuat-kuat. Sang raksasa menggeram. Pundaknya hendak dinaiki, tapi ia mengelak dan Raden Senabrata memelintir lengannya.

13. // malirik sarah dhinupak/ driwa pêdhot yêgsa wus angêmasi/ Dyan Sena nabda anguwuh/ lah mara ayonana/ mongsa sira padhaa kêlawan ingsun/ Rahadyan Surati mulat/ sigra marpêki kang rayi//

Setelah itu ditendangnya sang raksasa kuat-kuat hingga lehernya putus dan tewaslah sang raksasa. Raden Senabrata berteriak menantang, “Hei! Ayo, hadapi aku! Tak akan kalian mampu melakukannya!”. Raden Surati yang melihat kejadian itu segera menghampiri adiknya.

14. // kang sarya asru ngandika/ adhuh yayi Senabrata wong luwih/ meh thithik kadangku lampus/ lah payo yayi êmas/ ywa kasuwen padha nutugakên laku/ lumiring Rahadyan Sena/ samarga-margsa samya ngling//

Ia pun berkata lantang, “Duhai adikku Senabrata, kau sungguh sangat kuat. Hampir saja kau mati, Dinda. Sudahlah, mari Dinda, jangan terlalu lama kita di sini, ayo segera teruskan perjalanan”. Raden Senabrata patuh. Mereka pun berjalan seraya terus bercakap-cakap.

15. // kawarna lêpasing lampah/ pan aprapta têpis wiringe nagri/ ing Kakbah nagara agung/ yata Dyan kalihira/ wus malêbeng nagara ingkang jinujug/wismanya mantri Bakdiman/ wasta Ngabehi Jagati//

Singkat cerita, mereka telah jauh berjalan dan telah tiba di tapal batas negara Kakbahbudiman yang besar, dan tak lama sampai di ibukota negara.  Mereka berdua pun singgah di kediaman seorang menteri negara Kakbahbudiman bernama Ngabehi Jagati.

16. // Ki Ngabehi sarêng mulat/ langkung rêsêp nênggih Rahadyan kalih/ gya samya tata alungguh/ sawusnya sasalaman/ Ki Ngabehi tatanya marang Dyan bagus/ anak sintên kang sinambat/ sumaur Radyan Surati//

Kyai Ngabehi yang melihat kedatangan mereka, merasa sangat senang dengan kedua tamunya itu. Mereka pun segera duduk setelah sebelumnya saling bersalaman. Kyai Ngabehi pun bertanya pada sang pemuda rupawan, “Nak, siapakah nama Anda?”. Raden Surati menjawab,

17. // lah Kyai Paduka tanya/ inggih ingkang dêlap purun mastani/ Dyan Surati wa(171v)sta ulun/ dene Kyai punika/ ari hamba anênggih ta wastanipun/ paparab pun Senabrata/ yata Ngabehi Jagati//

“Kyai, Paduka bertanya pada hamba, baiklah hamba jawab. Nama hamba Raden Surati. Sedang adik hamba ini bernama Senabrata”. Ngabehi Jagati

18. // manthuk-manthuk saurira/ aglis muwus nimbali ingkang abdi/ heh ta sapa bocah iku/ mayo sira enggalna/ gennya godhog banyu enggalna ben sêpuh/ ika tehe neng kothakan/ tumumpang ana ing pêthi//

mengangguk-angguk mendengar jawaban tamunya. Ia pun memanggil abdinya. “Hai, kau, siapapun! Lekas jerang air agar lekas matang. Buatkanlah teh. Tehnya ada di dalam kotak di atas peti!”.

19. // Ngabehi malih tatanya/ inggih Raden wisma pundi ing wuri/ Rahadyan aris umatur/ tiyang kawêlas arsa/ adhêdhêkah ing wana arsa aluru/ saking tiwase ragamba/ manawa sarju ing galih//

Kyai Ngabehi bertanya lagi, “Baiklah, Raden. Lalu dari mana Anda berasal?”. Raden Surati menjawab, “Kami orang-orang menderita. Kami berasal dari hutan dan karena kesengsaraan kami, bila Paduka berkenan, kami hendak

20. // sumêja hamba suwita/ mring Sang Nata hamba nanuwun Kyai/ mênggah katurnya Sang Prabu/ nanging kawênangana/ ari hamba kêlangkung dennya ambêsur/ tan sagêt atatakrama/ sumongga katurnya benjing//

mengabdi pada Sri Baginda Raja. Untuk itu, kami mohon agar Paduka Kyai berkenan menyampaikan dan menghadapkan kami pada Sang Prabu. Hanya saja perlu Paduka ketahui sebelumnya, bahwa adik hamba demikian keras kepala dan tidak mampu bertatakrama secara baik. Tentang ini, hamba menyerahkan saja pada Paduka bagaimana baiknya dalam menyampaikannya esok”.

21. // manthuk saurira sagah/ inggih-inggih Raden sampun kuwatir/ ing mangke ulun kang munjuk/ seba rumiyin Radyan/ payo enggal iku ladena den gupuh/ wedange sêlak kasatan/ punakawan tur bibisik//

Kyai Ngabehi mengangguk tanda sanggup. “Baik, Raden. Anda tak perlu khawatir. Nanti saya yang akan bicara lebih dahulu dengan Sri Baginda. Eh, segera sajikan minuman! Ayo, airnya keburu habis nanti!”. Abdi pun berkata sambil berbisik,

22. // Kyai Behi pun wus têlas/ Ki Ngabehi nyêntak sinamun wahing/ manise tak bubuk-bubuk/ bubuk inggih wus têlas/ amalengos Ki Ngabehi ngandika rum/sampun bêjane pun anak/ tan ngantos angunjuk warih//

“Kyai Ngabehi, sudah habis”. Kyai Ngabehi membentak gusar seraya pura-pura bersin, “Itu, kopi yang sudah dibubuk saja!”. Dijawab, “Bubukan kopi pun sudah habis”. Kyai Ngabehi melengos dan berkata lembut, “Ah, mungkin sudah menjadi takdir Ananda berdua, tidak mendapatkan air untuk minum.

23. // Radyan ngapuntên a[ka]kathah(+1)/ saking tiwas hamba gumun sayêgti/ yen tanah ngriki sang bagus/ kathah têmên amanya/ pundi wontên Raden nênggih tikus purun/ nêdha teh tur sakothaknya/ malihnya kang aran bajing//

Maafkan aku, Raden. Memang, aku sangat heran. Di sini, hama sangat banyak. Coba, mana ada tikus yang doyan memakani teh berikut kotaknya. Apalagi bajing,

24. // purun malêbêt ing wisma/ barang-barang napa ingkang pinanggih/ dalah bubuk inggih purun/ sampun ingkang dhaharan/ mung punika Raden kangkawula gumun/ gumujêng Radyan ing driya/ sinamun alon nauri//

mereka sampai masuk ke dalam rumah. Semua barang yang ditemui termasuk kopi bubukan pun mereka lahap, tak hanya yang nyata berwujud makanan saja. Itulah yang mengherankanku, Raden”. Dalam hati Raden Surati tertawa. Ia pun menjawab santun,

25. // sampun tan dados punapa/ taksih kathah benjing ing dintên wingking/ ugêr wilujêng rumuhun/ inggih Kyai sumongga/ sigra mangke kawarnaa laju munjuk/ Kapatiyan wus katampan/ gya mundur sang anom kalih//o//

“Ah, sudahlah. Tidak apa-apa. Pastilah kelak masih akan ada banyak. Yang penting saat ini hamba berdua selamat. Baik, Kyai. Silahkan bagaimana Paduka saja”. Kemudian, saat itu juga mereka menghadap dan telah diterima di Kepatihan. Kedua pemuda itu pun mundur.

PUPUH XXXIV
=== S I N O M ===

1. (172r)//o// Wus prapta ngarsane Nata/ Dyan Patih umatur aglis/ yen wontên janma ngawula/ kalih sing dhêkah wanadri/ yata Sri Narapati/ tumingal mring Dyan  sarêju/ kadwi bagus kang warna/ sigra ingandikan sami/ aneng ngarsa tumungkul Raden Suratya//

Sesampainya di hadapan Sri Baginda, Raden Patih segera melapor bahwa telah datang dua orang yang berasal dari hutan dengan maksud hendak mengabdikan diri. Sri Baginda melihat kepada kedua orang tersebut yang tampak demikian tampan. Mereka pun diperintahkan untuk maju menghadap. Raden Surati menunduk takzim.

2. // dene Raden Senabrata/ silanya jongok tan aris/ Sang Nata mesêm ing driya/ ningali Rahaden kalih/ dhatêng Raden Surati/ wontên karaos ing kalbu/ warna padhang sêmunya/ uga kalamun kang rayi/ wiguh ing tyas dinewêt sêmu ing lampah//

Sedang Raden Senabrata duduk berjigang dengan leher terangkat kurang sopan. Tapi, Sri Baginda hanya tersenyum dalam hati. Ia mengamati kedua penghadapnya. Kepada Raden Surati, sang raja merasakan sesuatu. Raden Surati yang memancarkan aura seperti mengingatkan sang raja pada adiknya. Namun, bila memang benar demikian, ia ragu pada asal penghadapnya.

3. // têbih Bandaralim praja/ lan asal saking wanadri/ tan darbe kadang liyanya/ punika darbe ri malih/ wau Raden Surati/ dangunya neng ngarsa Prabu/ tansah nukmeng wardaya/ dadya nyolong liring Aji/ sru mandhêkêl kraos dhatêng kadangira//

Ia berasal dari hutan. Jauh pula dari negara Bandaralim. Sementara, bila benar ini adalah adiknya seharusnya tak memiliki adik lagi. Raden Surati yang cukup lama berada di hadapan Sang Prabu pun terus-menerus merasa terusik hatinya. Tanpa sadar ia mencuri pandang pada sang raja. Dalam hati ia merasa bergidik trenyuh teringat pada saudaranya,

4. // Rahadyan Gondakusuma/ kang murca kalaning wêngi/ nging mokal lamun punika/ dene jumênêng narpati/ têmah luhira mijil/ amêkak nahankên têrnyuh/ Sang Nata wus ngandika/ kulup goningsun ngarani/ apa purwanira ngawula maringwang//

Raden Gandakusuma, yang hilang di malam hari. Namun, ia merasa tak mungkin bila yang ia hadapi ini benar saudaranya karena yang ia hadapi kini adalah seorang raja. Merasa tak kuasa menahan trenyuh, menitiklah airmatanya. Bersamaan dengan itu, sang raja berkata, “Nak, apa yang menyebabkan dirimu hendak mengabdi padaku?

5. // apan sapa aranira/ arimu sapa kang nami/ lawan sira ingsun sawang/ sêmune bangêt prihatin/ matur Radyan Surati/ Dewaji Kangjêng Sang Prabu/ andangu nama hamba/ kêng dasih aran Surati/ de arinta awasta pun Senabrata//

Dan, siapakah nama adikmu ini? Lalu mengapa sepertinya kulihat dirimu demikian menderita?”. Raden Surati menjawab, “Duhai, Sang Prabu, hamba bernama Surati. Adik hamba ini bernama Senabrata.

6. // marma ulun sru sungkawa/ kathah margine prihatin/ bubuka kadang wanodya/ minta sumbaga sarwa di/ aglang mas rajamurti/ tan wignya dhatêngkên ulun/ marma têmah ngawula/ dhatêng Paduka Narpati/ yen sêmbada pun dasih srah jiwa raga//

Penderitaan yang hamba sandang bermula dari saudara perempuan hamba yang meminta segala barang-barang mewah, gelang, dan perhiasan emas. Hamba tak mampu memenuhi semua itu. Itulah mengapa kemudian hamba memutuskan untuk mengabdikan diri pada Paduka Raja. Bila memang Paduka berkenan, hamba menyerahkan sepenuh jiwa raga hamba

7. // dhatêng Paduka Narendra/ mung wontêna sih Narpati/ paparing rajabarana/ wrating pinothah pawestri/ Sang Nata ngrês ing galih/ kawlas tingkah kawlasayun/ arum wijiling sabda/ lah kadangira pawestri/ sapa rane lawan pira umurira//

semata hanya kepada Paduka. Permohonan hamba hanya sudilah kiranya Paduka memberikan barang perhiasan emas, mengingat beratnya beban hamba yang sekedar ingin mewujudkan permintaan seorang perempuan”. (Mendengar jawaban Surati), Sri Baginda luluh hatinya, (apalagi melihat keadaan penghadapnya yang demikian memprihatinkan). Sang raja pun bersabda lembut, “Siapakah nama saudara perempuanmu, dan berapakah umurnya?”.

8. // matur nêmbah Dyan Suratya/ pun Kasiyan kang wawangi/ kang umur tiga wlas warsa/ gya mundhut Sri Narapati/ busana kang sarywa di/ malah nglangkungi panuwun/ Sang Nata angandika/ lah tampanana Surati/mami(173v)ntane kadangmu Rara Kasiyan//

Raden Surati menyembah dan menjawab, “Namanya Kasiyan. Saat ini ia berumur tigabelas tahun”. Sri Baginda pun segera mengambil busana-busanayang indah dan mewah (dalam jumlah yang melebihi permintaan). Kemudian sang raja berkata, “Ini, terimalah, Surati. Ini permintaan saudaramu Rara Kasiyan.

9. // age nuli wenehêna/ aja kabanjur anangis/ nanging aja lama-lama/ nuli baliya mring nagri/ Radyan nuwun wotsari/ kang brana tinampan sampun/ gya mundur sing byantara/ Dyan Senabrata prituwin/ sami bêkta paparingira Sang Nata//

Segera berikan ini padanya. Jangan sampai ia terlanjur menangis. Namun, jangan terlalu lama. Segeralah kau kembali ke istana”. Raden (Surati) menyampaikan terimakasih seraya menyembah. Segala busana dan perhiasan telah diterima. Segeralah (ia) mundur dari hadapan (bersama) Raden Senabrata, sambil membawa segala pemberian sang raja.

10. // gya mundur Dyan sing ngarsendra/ lan rinta Sena tan kari/ kawarnaa aneng marga/ tansah prayitna Dyan kalih/ turut marga samya ngling/ apan samana wus rawuh/ dhêkahira ing wana/ wus panggih lan ibu sori/ dyah Kasiyan tumingallangkung asuka//

Raden Surati pun segera mengundurkan diri dari hadapan raja beserta adiknya Raden Senabrata. Di perjalanan pulang mereka senantiasa berhati-hati. Mereka berjalan dengan terus bercakap-cakap. Singkat cerita, mereka telah berhasil sampai di pondokan mereka di hutan dan telah bertemu pula dengan ibu suri. Dewi Kasiyan yang melihat kedatangan mereka merasa sangat gembira.

11. // nulya rinasuk sêgsana/ kang ibu samya sukanting/ kang putra mantun amular/ ngandika dyah Purbaningsih/ lah ta kulup Surati/ dene bêja sira kulup/ kinasih ing Narendra/ paran purwanira kaki/ Radyan matur ing ibu sasolahira//

Busana pemberian raja pun segera dikenakannya. Ibunda merasa lega tak berkesudahan karena putrinya berhenti menangis. Dewi Purbaningsih berkata, “Anakku Surati, sungguh beruntung dirimu, Nak. Kau dikasihi Sri Baginda. Bagaimanakah ceritanya, Nak?”. Raden Surati pun menceritakan pengalamannya pada ibunda.

12. // Jêng ibu lampah kawula/ kalangkung dennya mlas asih/ wantunya tyang dereng priksa/ kar marga pêrnahing nagri/ dadya lampah ing margi/ tansah kinarya lalakun/ nênggih samarga-marga/ tan pêgat dennya prihatin/ yen sampuna wontên yayi Senabrata//

“Ibu, perjalanan kami sungguhlah sebuah perjalanan yang penuh keprihatinan. Wajarlah, kami memang belum paham benar dimana letak negara tujuan kami.  Oleh sebab itu, dalam perjalanan kami berkali-kali menemui halangan. Bila saja Dinda Senabrata tidak ikut bersamaku,

13. // Jêng ibu pandugi kula/ putranta tan tulus urip/ yata kang ibu sadaya/ sarêng mirêng kang pawarti/ samya luhira mijil/ kang putra tandya rinangkul/ Sang dyah Kêncanawatya/ sru ketang trêsnaning siwi/ Radyan Sena rinangkul tankêna têbah//

kuperkirakan aku tak mungkin dapat tetap hidup dengan selamat”. Para ibu yang mendengar penuturan Surati, merasa terharu hingga meneteskan airmata. Putranya pun segera dirangkul. Terlebih lagi Dewi Kencanawati, karena rasa sayangnya pada putranya, Raden Senabrata dirangkul erat bagai tak ingin pisah.

14. // gya matur Radyan Suratya/ punika Jêng ibu nênggih/ prapta kawula nagara/ anjujug wismaning mantri/ Kadiman kang wawangi/ Ngabehi Jagati mungguh/laju katur kawula/ punika ingkang angirit/ wusnya kunjuk kawula dhatêng Sang Nata//

Raden Surati meneruskan ceritanya, “Sesampainya hamba di ibukota negara, hamba singgah di kediaman menteri negara Kakbahbudiman yang bernama Ngabehi Jagati. Ia pula yang mengantarkan hamba menghadap untuk mengabdikan diri pada sang raja

15. // winor lawan punakawan/ asring-asring den timbali/ tiniti niskara hamba/ kawula matur sayêgti/ awit pun yayi nangis/ minta jamang gêlang kalung/ ningalimring kawula/ kados wontên kraos galih/ dene hamba yen mênggah dede Narendra//

bersama dengan para abdi lainnya. Hamba pun dipanggil dan ditanyai. Hamba mengatakan apa adanya bahwa hamba mengabdikan diri semata untuk memenuhi permintaan dari adik hamba yang menangis meminta jamang, gelang, dan kalung. Tapi, saat hamba memandang pada sang raja, terasa di batin hamba, seandainya saja beliau bukanlah seorang raja,

16. // Sang Prabu Kakbahbudiman/ ngong wastani kadang mami/ pun kakang Panambangraga/ (174r)mokale madêg narpati/ dennya niti mring mami/ dereng dumugi andangu/ kasêlak paring brana/ kadya wêlas mring pun yayi/ ywa ta lajêng milar minta kang busana//

Sang Prabu Kakbahbudiman ini hamba kira saudara hamba, Kanda Panambangraga. Tapi sejurus kemudian hamba pikir itu sangatlah mustahil karena yang hamba hadapi adalah seorang raja. Belum sampai lama memeriksa hamba, sang raja buru-buru menyerahkan segala perhiasan ini, seolah iba pada keadaan Dinda Kasiyan jangan sampai ia terus menangis meminta busana.

17. // ngong tinundhung gal-enggalan/ nanging kinen aglis bali/ mring nagri Kakbahbudiman/ tambuh karsane Narpati/ kang ibu manabda ris/ lah age baliya kulup/ yen dinangu mring Nata/ aturira den angênting/ Dyan Surati tuwin Raden Senabrata//

Hamba lalu diperintah untuk segera pulang, dengan catatan harus segera kembalike negara Kakbahbudiman. Entah, apa yang dikehendaki oleh sang raja”. Sang ibu pun bersabda lembut, “Kalau begitu, segeralah kau kembali, Nak. Bila Sang Prabu bertanya, jawablah dengan runtut dan lengkap”. Raden Surati dan Raden Senabrata pun

18. // mangkat saking padhêkahan/ datan kawarna ing margi/ prapta ingKakbahbudiman/ anjujug nataring puri/ kapriksa ing Narpati/ tinimbalan marseng ngayun/ Dyan kalih prapteng ngarsa/ mabukuh ko[n]jêm ing siti/ Sri Narendra/ tan samar ing driyanira//

segera berangkat dari pondok mereka. Tidak diceritakan bagaimana perjalanan mereka. Singkatnya, mereka telah sampai di Kakbahbudiman dan langsung menaiki tangga menuju istana. Kedatangan mereka diketahui oleh sang raja dan  mereka pun diperintahkan untuk maju menghadap. Sesampainya di hadapan sang raja, keduanya duduk takzim dengan kepala tunduk ke tanah. Sri Paduka merasa sangat yakin dalam hatinya

19. // ningali Radyan Suratya/ sayêkti lamun kang rayi/ pagêlira kadang garwa/ alon Sang Nata nabda ris/ lah ta kulup Surati/ den wêca sira satuhu/ kadangmu karonira/ bakune têka ing ngêndi/ lawan sapa sudarmamu kang sanyata//

bahwa Raden Surati adalah benar adiknya. Sang raja pun bersabda pelan, “Wahai kau Nanda Surati, berterus teranglah padaku, kau dan kedua saudaramu semula berasal dari mana dan siapakah orangtua kalian yang sesungguhnya,

20. // ing ngêndi pinangkanira/ apa asal wana yêgti/ kang tinanya matur nêmbah/ dhuh Gusti Sri Narapati/ kadang hamba kakalih/ pun Kasiyan saking ibu/ kusuma Rayungwulan/ putri saking Wandhansari/ kang punika sing ibu Kêncanawatya//

di mana tempat tinggal kalian? Apakah benar kalian berasal dari hutan?”. Yang ditanyai pun menyembah dan menjawab, “Duhai Tuanku Sang Raja, perihal kedua saudara hamba, Kasiyan beribukan Dewi Rayungwulan dari Wandhansari. Sedang saudara hamba yang satu ini ibunya bernama Dewi Kencanawati

21. // putri sing Bentalmukadas/ dene pun ibu pribadi/ Purbaning[sih] kang kusuma(-1)/ putri sing Ngêsam nagari/ wontên kadangong malih/ saking Bagêdat Jêng ibu/ ngran Dewi Ambarwulan/ Dyan Gondakusuma wangi/ nging wus murca binêkta ing duratmaka//

dari Betalmukadas. Ibu hamba sendiri bernama Dewi Purbaningsih dari negara Ngesam. Sebetulnya hamba memiliki seorang saudara lagi yang lahir dari putri asal Bagedat bernama Dewi Ambarwulan, ia bernama Raden Gandakusuma. Namun, ia telah hilang diculik oleh seorang penjahat”.

22. // dereng dugi aturira/ wau Ra[ha]dyan Surati(-1)/ gêpah Sang Nata tumêdhak/kang rayi rinangkul aglis/ ngêmu waspa Sang Aji/ sêrêt pangandikanipun/ lah yayi iya ingwang/ kadangmu kang mugsweng latri/ tuk nugraha madêg neng Bakdiman praja//

Belum sampai tuntas penuturan Surati, sang raja segera turun dari singgasananya. Adiknya dirangkul erat. Airmata terkembang di pelupuk mata. Dengan suara parau dan terbata-bata karena menahan haru, sang raja berkata, “Duhai, Dinda. Akulah saudaramu yang hilang di malam hari itu. Aku beroleh anugerah sehingga dapat menjadi raja di negara Kakbahbudiman”.

23. // anjrit Rahadyan Suratya/ ngrangkul padaning Narpati/ dhuh kakang mas Prabu tan nyana(+1)/ Tuwan kapanggih basuki/ Dyan Senabrata tuwin/ angrangkul mring raka Prabu/ datan wignya karuna/ bêkah-bêkuh ngusweng kang sih/ dangu dennya pêngkul-pinêngku(175v)l kaswarsa//

Raden Surati menjerit dan merangkul kaki sang raja seraya berkata, “Aduhai Kanda Prabu, sungguh aku tak mengira dapat bertemu Tuan dalam keadaan selamat”. Raden Senabrata pun ikut merangkul kakandanya. Namun, karena ia tak bisa menangis, ia pun hanya merintih pelan. Cukup lama mereka saling rangkul dan dekap dalam suasana penuh haru.

24. // sawusnya lênggah sang Nata/ ri kalih sumiweng ngarsi/ manis ngandika Sang Nata/ paran yayi Bandaralim/ sira lan ibu sori/ kengsêr marang wana samun/ miwah sapungkuringwang/ kaya paran Jêng rama Ji/ Dyan Surati umatur sarwi mundrawa//

Setelah itu, sang raja pun kembali duduk. Kedua adiknya duduk di hadapannya. Sang raja berkata lembut, “Dinda, bagaimana keadaan Bandaralim hingga kau dan para ibu menyingkir ke hutan yang sepi? Dan, bagaimana keadaan Ayahanda Prabu sepeninggalku?”. Raden Surati menjawab sambil menyembah,

25. // mênggah sakpêngkêr Panduka/ Jêng rama Sri Senapati/ kyating dennya manonbawa/ ginubêl ibu Sang Aji/ dadya kesah ing latri/ lan ibu dyah Ambarsantun/ satunggil tanpa wadya/ sapêngkêripun rama Ji/ pun Têkiyur Jong Biroji saha bala//

“Sepeninggal Paduka, Ayahanda Sri Senapati yang demikian iba pada ibu Paduka yang terus-menerus memohon (untuk mencari Paduka) pun pergi di malam hari bersama dengan ibu Dewi Ambarsantun. Mereka pergi tanpa pengawalan sama sekali. Sepeninggal Ayahanda dan Ibunda, Tekiyur dari Jong Biraji beserta pasukannya

26. // dhatêng Bandaralim praja/ nêdya ngrisak Jêng rama Ji/ Jêng rama sêpi tan ana/ wadyabala Bandaralim/ tan nêdya lawan jurit/ mila karoban ing mungsuh/ sami nungkul kewala/ satêngah kesah ing latri/ hamba lawan Jêng ibu-ibusadaya//

datang di Bandaralim hendak berbuat aniaya pada Ayahanda Prabu. Namun, kemudian ia menemukan bahwa Ayah telah pergi dari istana. Seluruh pasukan Bandaralim memilih untuk tidak melakukan perlawanan karena jumlah pasukan lawan terlampau banyak. Akhirnya, pasukan Bandaralim menyerah. Sebagian yang lain meloloskan diri di malam hari. Hamba dan para ibu

27. // siniwêr neng papungkuran/ kirang kêdhik den pêjahi/ mung nganti kang samya wawrat/ gya ulun kesah ing latri/ mêdal ing margi warih/ bêgta Kangjêng ibuibu/ sarêng prapta ing wana/ ambabar Jêng ibu kalih/ gya tutruka têmah ngong ngabdi Panduka//

ditawan di bagian belakang istana. Kami nyaris dibunuh, hanya tinggal menunggu para ibu yang tengah mengandung tiba saatnya melahirkan. Hamba pun berusaha meloloskan diri di malam hari melalui saluran air bersama dengan para ibu. Sesampainya di hutan, kedua ibu yang tengah mengandung, melahirkan. Kami pun membuat pondok di hutan sampai akhirnya hamba berdua mengabdi pada Paduka”.

28. // angrês ing driya Sang Nata/ myarsa turing Dyan Surati/ praka[m]pita arkamaya/ bêndu mring Jong Biraji(-1)/ ingampah srênging galih/ wêkasan ngandika arum/ ge yayi aturana/ Kangjêng ibu-ibu sami/ sun kantheni wadya tanapi wahana//

Sang Raja pilu hatinya mendengar laporan Raden Surati. Ia bergetar marah pada Raja Jong Biraji. Tapi ia berusaha menahan amarahnya. Ia pun bersabda lembut, “Lekas Dinda, persilahkan para ibu. Aku akan menyertakan pasukan dan kendaraan”.

29. // Dyan Surati matur nêmbah/ Sang Nata prentah mring Patih/ Dyan Mustal minta bupatya/ kakalih lan para mantri/ mêthuk dyah prameswari/ saha wahana Jêng Ratu/ joli jolang jêmpana/ tanapi Radyan kakalih/ sinaosan turongga wusana budhal//

Raden Surati menyembah. Sang Raja pun memerintahkan kepada Raden Mustal agar mengirim dua orang bupati dan para menteri untuk menjemput Permaisuri dengan membawa kendaraan untuk Sri Baginda Ratu berupa tandu-tandu besar yang beratap menyerupai atap rumah. Kedua adiknya diberi tunggangan berupa kuda. Para utusan pun segera berangkat.

30. // nanging Radyan Senabrata/ tan arsa manitih wajik/ akêdah dharat kewala/ prandene malah dhingini/ sing jangkahe lumaris/ datan kawarna ing ngênu/ prapta dhêkah ing wana/ Dyan kalih marêg bu sori/ sampun katur sadaya pandangonira//

Hanya saja Raden Senabrata kemudian tidak mau menunggang kuda. Ia memaksa berjalan kaki yang akhirnya malah mampu mendahului yang lain karena langkah-langkahnya yang lebar dan cepat. Tak diceritakan dalam perjalanan, akhirnya mereka sampai di pondokan mereka di hutan. Kedua raden menghadap ibu suri. Seluruh pertanyaan

31. // Sang Nata Kakbahbudiman/ myang aturira Dyan Siwi/ tuhuning kang madêg nata/ yêgti jêng Pangran Dipati/ putra ing Bandaralim/ nêlas saniskaranipun/ katur mring ibu samya/ sang dyah tri suka ing galih/ nu(176r)li mangkat anitih jolang jêmpana//

Sri Baginda Kakbahbudiman beserta jawaban yang diberikan oleh Raden Surati telah disampaikan pada sang ibu. Demikian pula dengan kabar bahwa sesungguhnya sang raja memang Kanjeng Pangeran Adipati putra Bandaralim. Kabar tersebut jelas membuat gembira para ibu. Mereka pun segera berangkat dengan naik tandu-tandu.

32. // jajari samarga-marga/ Dyan Senabrata neng ngarsi/ Dyan Surati munggeng wuntat/ tanapi bupati mantri/ kunêng lampahing margi/ Kakbahbudiman wus rawuh/ têdhak sangking wahana/ dyah tiga catur kang siwi/ manjing pura pinêthuk dening Sang Nata//

Tandu-tandu berjajar sepanjang jalan. Raden Senabrata berada di baris depan, sedang Raden Surati berada di belakang bersama dengan para bupati dan menteri. Akhirnya, mereka pun sampai di Kakbahbudiman. Turun dari kendaraan, tiga ibu beserta empat putranya masuk ke dalam istana dan dijemput oleh sang raja

33. // miwah Sang dyah Sarirasa/ myang Sariraga Sang Dewi/ tanapi garwa biyada/ duk cundhuk Sri Narapati/ pra ibu ngrangkul sami/ sarêng karuna dyah Ratu/ miwah Dewi Kasiyan/ nungkêmi raka Narpati/ tan kinandha mangusweng wilangun trêsna//

bersama dengan Dewi Sarirasa, Dewi Sariraga, para istri, dan abdi perempuan. Ketika bertemu dengan Sri Baginda, para ibu pun merangkul bergantian seraya menangis. Demikian pula Dewi Kasiyan. Ia menyembah kaki kakandanya menghaturkan segala rindu kasihnya.

34. // sigra malbeng dhatulaya/ neng jrambah alênggah sami/ para ibu prameswari/ sinunggun-sunggun Sang Aji/ Narpa mangsah ngabêgti/ antigan titiga Ratu/ myang Sang dyah Sarirasa/ lan Sariraga Sang Dewi/ atur bêkti mring ibu tri prameswara//

Setelah itu, mereka semua masuk ke dalam istana dan duduk di halaman istana. Para ibu permaisuri benar-benar dimuliakan oleh sang raja. Sri Baginda menghaturkan bakti pada ketiga Ratu bersama dengan Dewi Sarirasa dan Dewi Sariraga yang juga menghaturkan bakti pada ketiga ibu permaisuri.

35. // sampun jinarwan lirira/ ingkang para ratu sami/ suka dyah ratu titiga/ ningali putra yu sami/ Sang dyah Kasiyan nuli/ ngabêgti raka Sang Prabu/ dangu tankêna pisah/ kagagas rehing kaswasih/ lan kengêtan kang rama panusulira//

Setelah para ibu mengetahui bahwa kedua putri yang menghaturkan bakti pada mereka adalah para permaisuri sang raja, para ibu permaisuri merasa senang melihat menantunya yang sangat cantik. Dewi Kasiyan pun kemudian menghaturkan bakti pada kakandanya, cukup lama bagai tak ingin pisah. Dalam hati, sang raja sangat sedih teringat pada ayahandanya yang pergi menyusul dirinya.

36. // wusira ngabêkti raka/ gya mring ipe [a]ngabêkti(-1)/ kayungyun dyah Sarirasa/ mring rêtna Kasiyan Dewi/ dene warna yu luwih/ sêmu gungan ambêgipun/ wusira tata lênggah/ Sang Nata sigra nimbali/ Dyan Suratya lan ari Dyan Senabrata//

Setelah menghaturkan bakti pada kakandanya, ia pun melakukan hal yang sama pada ayunda iparnya. Dewi Sarirasa jatuh hati melihat Dewi Kasiyan. Ia demikian cantik, manja, memikat. Setelah mereka semua duduk, sang raja pun memanggil Raden Surati dan Raden Senabrata.

37. // prapteng ngarsa anor raga/ neng tratag genira nangkil/ tan paja ngliring pra kênya/ ketung supeling praja di/ ngira Dyan sena nênggih/ tan raringan dennyalungguh/ gya majêng kang saosan/ dhahar dhadhaharan asri/ kêmbul boja mangun pirênaning driya//

Keduanya pun menghadap dengan takzim di emper pelataran. Mereka takhentinya mencuri pandang pada para perempuan yang ada di istana. Mengira bahwa Raden Senabrata mulai tak tenang duduk, hidangan pun segera disajikan dan mereka pun makan bersama sambil saling menuntaskan rindu.

38. // dumugi denira dhahar/ wusira Sri Narapati/ gya miyos lênggah ing batal/ ri kalih sumiweng ngarsi/ gya imbali Kya Patih/ Dyan Mustal prapta ing ngayun/ Sang Nata angandika/ kakang sira sun timbali/ undhangana wadyengsun Bakdiman praja//

Seusai makan bersama, Sri Baginda segera keluar ke balai penghadapan. Kedua adiknya duduk di hadapannya. Sang  raja kemudian memanggil Kyai Patih. Sesampai Raden Mustal di hadapan, sang raja pun berkata, “Kanda kau kupanggil untuk menyampaikan titahku pada seluruh kawula di negara Kakbahbudiman,

39. // datan angarani janma/ larangan mlaku sarimbit/ jalu kêlawan wadonnya/ cêkêlên aturna mami/ sandika Dyan Patih(-1)/ gya mêdal suwareng wadu/ mubêngbêndhe (177v)tinêmbang/ gya jêngkar Sri Narapati/ kalih Radyan pinêrnahkanthine raka//o//

siapa pun orangnya, kularang untuk berjalan berpasangan laki-laki dan perempuan. Bila ada yang menemukan semacam ini, tangkap dan hadapkan padaku”. Raden Patih menyembah dan keluar bersama pasukan berkeliling menabuh tambur. Sri Baginda pun meninggalkan penghadapan disertai kedua raden sebagai pengawal bagi kakandanya.

Bersambung Pupuh XXXV – XXXVII