PUPUH I
S I N O M
- //Sri Nata Dipeng ngrat Jawa / Jeng Sultan Agung Matawis / kang ngadhaton aneng Karta / ing jaman sakeh pra Mulki / ngrat Jawa Nyakrawati / Sabrang Pasisir syud / Amiril Muminina / Sayidina Panata Gami / kyatireng ngrat wus sineksen saking Ngarab//
- //Winenang among dirjeng ngrat / Jeng Sultan Agung Matawis / awit jaksuh tranging tingal / lir surya angkara wening / wikan pranateng gaib / sakarsanira Hyang Agung / agung parosanira / Jawa den ulet lan kadis / mardikeng ngrat mustikaning jagad//
- //Narendra moncol sasama / mrojol ing kerep tan wigih / pinarak ngideri jagad / tyasnya maruta jinaring mumpuni agal rempit / kridhaning ngrat wus kawengku / miguna ing aguna / wujud langgeng datan lali / rasa mulya tinrusken rasa panedya//
- //Kaluhuring kamulyan / ing Jawa Narendra luwih / linuwih pinrih katrekah / sakeh rinuruh ingkang sih / jumenengnya winarni / Slasa kaping sadasa / mangsane wuku Warigalit / Alip lambing Langkir kang windu Mangkara//
- //Taun Dal sangkalanira / marga saking tata aji / lamine kraton Narendra / tigang dasa catur warsi / surutira marengi / Jumwah Legi Sapar tengsu / tanggal kaping dwi dasa / wuku Wukir lambing Langkir / mangsa juga anuju kang windu Tirta//
- //Taun Be sangkalanira / asta nem margining kang wit / Panjenenganireng Nata / kasusra ambara murti / pinandhita trus suci / mot ing kawisesan luhur / rinilan geng mangunah / linulutan gung maharsi / mestu puja sinukmarjeng gung rasika//
- //Angglenggahi surya candra / ambeg susanta ber budi / yangyang samodra lukita / adil ber para marta mrik / kasub tinengen bumi / walikal waliyul lahu / dibya gung wikareng ngrat / nguni prasapeng sawuri / mring sangunge pra wayah trahing Mataram//
- //Yekti tan ingaken darah / yen tan wignya tembang kawi / kang kawrat sandining sastra / akathah logating tulis / kang dhingin basa kawi / tata trepsileng pamuwus / tumrap ing niti praja / kasusilan trus ing ngelmi / lawan kawi kang tumrap sandining sastra//
- //Kayata caraka basa / dasa nama atanapi / babasan amengku rasa / rasa karep marang pamrih / myat tuduh kang mangka wit / kanga ran kawi puniku / basa kang mengku rasa / wi : lepasireng pamusthi / mungging sastra karem lepasing graita//
- //Tumrap sandining puspita / karem lepasing semadi / ngesthi tableh ing pangeran / linang sukma sarira nir / tandya puspita jati / mila sagutrah Mataram / den putus olah raras / sasmita sandining kawi / jakti angger satriya mangolah sastra//
- //Den eta ingaran tembang / tembang kang tumameng gendhing / anut wileting wirama / manising swara dineling / kang tumrap yuda nagri / raras manising pamuwus / kandel tipising basa / non tuduh manangka kardi / nora kena ninggal rarasing suwara//
- //Dene kang tumrap ing sastra / renggan wiramaning gendhing / kinarya ngimpuni basa/ memanise den reksani / lamun bubrah kang gendhing / sastra ngalih rahsanipun / kang tumrap ing pradangga / swara rinaras ing rakmi / anrus kongas asmara langening akal//
- //Kalengkanireng swarendah / serancak pineta ngesthi / kesti wirajeng wirama / tuduh pamudyaning dasih / sih puji kahananipun / tan lyang kang Murbeng Jagad / kang pinuji swara Aji / nyampleng ingkang gendhing / trus kahanan tunggal//
- //Pramila gendhing yen bubrah / gugur sembahe mring Widi / batal wisikaning salat tanpa gawe olah gendhing / den eta kang ngran gendhing / swara saking osik jati / mring Hyang Ingkang Masung sih / sih puji kahananipun / osik mulya wentaring cipta surasa//
- //Surasing ngiskining kajat / kajat baka ingkang kadim / pramila mangolah gendhing / sedene merdanggeng gendhing / de ana rebut manis / swara manis wileting rum / nyang nyamlengireng raras / swara nrus pinnresing ngesthi / lamun bunrah tan kamot pamujining dat//
- //Marma sagung trah Mataram / kinon wignya tembang kawi / jer wajib ugering gesang / ngawruhi titining ngelmi / kqang tumrap ing praja di / tembang kawi asalipun / tarlen titising sastra / nora nana kang liyan tuduh ing sastra//
PUPUH II
ASMARADANA
- //Geng branta mangusweng gendhing / satengah wong parengutan / kang ahli gendhing padudon / lawan wong kang ahli sastra / arebut kaluhuran / iku wong tuna ing ngelmu / tan ada gelem kasoran//
- //Sejatinya wong ngagesang / apa ingkang binasan / iku kang kinarya luhur / ……………………………. / yekti kekandangan kibir / rebut luhuring kagunan / dadi luput sakarone//
- //Luhuring sastra lan gendhing / takokna kang pra ngulama / kang terus dalil kadise / kang ngarani luhur gendhingnya / pinet saking kakekat / ing ngakal witing tuwuh / ananing Hyang saking akal//
- //Witing osikireng jalmi / gendhing akal ing kang warna / myang swara gangsa cengklinge / tan kahanan wujudira / muhung kayarseng karna / tumruning swara linuhung / kasampurnaning panunggal//
- //Mangreh nrus swareng dumadi / myang nyamlenging wirama / tuduh ing katunggalane / de sastra ingaran andap / reh kawengku ing akal / lan kawayang warganipun / sastra gumelaring jagad//
- //Tambuh kang yakin ing ngelmi / dene wong kang ahli sastra / ingaran luhur sastrane / layak yen mangsi lan kretas / pantes ngran luhur ing akal / ing sastra suraosipun / luhur sejatining sastra//
- //Padha lair pan wus kari / gamelan tan dadi tandha / kamot ing praja karyane / laying praboting Negara / lumintu prakareng kukum, sanadyanta kanthi akal//
- //Dudu akal wosing gendhing / akal lelungiting sastra / ngakali gendhing yektine / babaring sandining sastra / kanyataning aksara / sabab alip ingkang tuduh / mengku gaibul hupiyah//
- //Dat mutlak dipun arani / myang latakyun ingaranan / durung kahanan laire / maksih wang wung kewala/ iku jatining sastra / anane saestu tuduh / dupi alip wus kanyatan//
- //Katandhan ing roh ilapi / goning alam karajiah / iku wit ana akale / denya wit wruh ing dat mutlak / saking kono kang marga / iku kawruhana sagung / endi ingkang luhur andhap//
- //Dat lawan sipat upami / sayekti dhingin datira / dupi wus ana sipate / mula jamah kahanannya / awal lan akhirira / kang sipat tansah kawengku / marang dat sjatinira//
- //Rasa pangrasa upami / yekti dhingin rasa nira / pangrasa ing kahanane / kang cipta kalawan ripta / saestu dhingin cipta / cipta kang gendhing mangapus / kang nembah lang kang sinembah//
- //Yekti dhing kang pinuji / kahanane ingkang nembah / saking kodrating Hyang Manon / mapan kinarya lantaran / saestuning panembah / wiseseng Dat kang rahayu / amuji mring dhawakira//
- //Upamane wong nggarbini / rare aneng jro wetengan / yen during prapteng laire / during kababar akalnya / maksih gaib sadaya / tambuh estri tambuh jalu / tambuh pejah tambuh gesang//
PUPUH III
S A R K A R A
- //Sinarkara pangawikan gaib / nora liya mung Allah ingkang Sa / dupi lair sing gaibe / panggawe kang rahayu / rahayune pratameng urip / urip tekeng antaka / tangkeping ngaluhur / kaluhuraning kasidan / tan lyan uwit sarengat pranatan bumi / sastra gumelaring jagad//
- //Mungguh hakekat kawruh ingesthi / ngijen-ijen trusing kasampurnan / hakekat wus nunggalake / makripat trusing kalbu / jalma ingkang ngluhuraken gendhing / pangesthining jro tekad / cangkring tuwuh bendhung / tegese bapa lan anak / dhingin anak bapa ginawe ing siwi / mendah yen mangkonoa//
- //Sayektine jagad tan dumadi / sabab kadim kadhinginan anyar / kasungsang iku dadine / nadyan kang ngarani luhur / gendhing temah tan dadi bayi / pesthi tetep kewala / nangis ki kayatun / lawan lapal ya bubana / wujud olah amengku dusul ngalamin / tuhu gumelaring jagad//
- //Pratandhane wujuding Hyang Widi / tuduh kinen puji kang kinarya / sastra lip endi jatine / kadya gigiring punglu / tanpa cucuk tan ngarsa wuri / tan gatra tan satmata / tan arah gon dunung / nora akir nora awal / datan pestha aprak kadya anrambahi / nging wajib ananira//
- //De kakekat asalireng gendhing / wus kanyatan ngelmuning Pamngeran / mungging pangrasa tuduhe / angler raseng kemumu / kang pramana anersandhani / tuhu tunggal pinangka / kajaten satuhu / saworing rasa pangrasa / pilih kawruhanan inganakken yekti / awimbuh kawimbuhan//
- //Amemuji tan pegat pinuji / yen tan pegat pinuji / yen ta aja urip aneng dunya / tan mbuh yen luhur gendinge / reh tan ana winuwus / kayun maksih kauban langit / sinangga ing bantala / mijil saking banyu / dadine sawabing bapa / yekti tetep luhur sajatining alip / lawan jatining akal//
- //Upamine wong jalu lan estri / jroning resmi nikmati samya / pracihna iku jatinbe / tuhu-tuhuning kawruh / ing pawore anyar lan kadim / ya lawan sipatira / sastra gendhingipun / kang rasa lawan pangrasa / estri priya pawore kapurna ing ning / atetep tinetepan//
- //Mula jamah loro\loro tunggil / tunggal rasa raseng kiwisesan / nging lamun dadi tuwuhe / pan wajib priyanipun / dadi akal kapurba alip / lir warna jro paesan / ya upaminipun / kang ngilo jatining sastra / wewayangan gendhing sirnanireng cermin / manjing jatining sastra//
- //Lir kemandhang lan swara upami / kang kemandhang gendhing ngibaratnya / sastra upama swarane / angler kemandhang mbarung / wangsul marang swara umanjing / lir mina jro samudra / mina gendingipun / sastra upama hudaya / mina yekti anane saking jaladri / myang kauripanira//
- //Pejahing mina saking jaladri / jro sagara pasthi isi mina / tan kena pisah karone / malih ngibaratipun / lir niyaga anabuh gendhing / niyaga pama sastra / gendhing gendhingipun/ barang reh purba niyaga / de niyaga amanut purbaning gendhing / panjang yen winursita//
PUPUH IV
P A N G K U R
- //Kawuri pangesthining Hyang / tuduhira sastra kalawan gendhing / sokur yen wus sami rujuk / nadyan aksara Jawa / datan kari saking gendhing asalipun / gendhing wit purbaning kala / kadya kang wus kocap ngarsi//
- //Kadya sastra kalih dasa / wit pangestu tuduh kareping pujhi / puji asaling tumuwuh / merit sing akadiyat / ponang : ha na ca ra ka : pituduhipun : dene kang : da ta saw a la / kagentyan ingkang pinuji//
- //Wadat jati kang rinasan / ponang : pa dha jay a nya : / angyekteni / kang tuduh lan kang tinuduh / padha santosaniira / wahanane / wachadiyat pambilipun / dene kang ma gab a tha nga / wus kanyatan jatining sir//
- //Pratandhane Manikmaya / wus kanyatan kawruh arah sayekti / iku wus airing tuduh / Manikmaya antaya / kumpuling tyas alam arwah pambilipun / iku witing ana akal / akire Hyang Maha Manik//
- //Awal Hyang Manikmaya / gaibe tan kena winoring tulis / tan arah gon tanpa dunung / tan pesthi akir awal / manembahing manuksmeng rasa pandulu / tajem lir hudaya retna / trus wening datanpa tepi//
- //Iku telenging paningal / suerasane kang sastra kalih desi / lan merit sipat kahananing Dat / ponang akal during ana ananipun / kababaring gendhing akal / Manikmaya wus kang ngelmi//
- //Awiyar ripta pangrasa / Sang Nurcahya Nurasa wus kawuri / gumantyaning Sang Hyang Guru / nyata ngran caturbudya / winayeng Dat guru retuning tumuwuh / awale Hyang Manimaya / tumulya Kaneka Resei//
- //Sepuh minangka taruna / kang taruna minangka kang nyepuhi / pranyina cleaning kawruh / kahananing wisesa / pinresing Dat wus kanyata Sang Hyang Wisnu / winenang kamot nugraha / mangreh budyarjeng dumadi//
- //Dene watak nawasanga / wus kanyatan gumlaring bumi langit / iku kawruhanan agung / endi kang luhur andhap / upamane papan lawan tulisipun / kanyatahaning panembah / kalawan ingkang pinuji//
- //Papan moting kawisesan / Manikmaya purbane papan wening / tulise mangsi Hyang Guru / sastra upama papan / gending akal upama mangsi wus dhawuh / yen dhingina mangsinira / ngendi nggone tibeng tulis//
- //Sayekti dhingin kang papan / kang anebut papan saking ing tulis / lan malih upamanipun / dhalang kalawan wayang / dhalang sastra wayang akal jatinipun / yekti dhingin dhalangira / kang murbeng sakehing ringgit//
- //Lir patine Resi Bisma / duk pinanah dening Wara Srikandhi / watgatanira tinundhung / mring panah Sang Arjuna / gendhing akal ngibarat Srikandhi kang hru / sastra ngibarat kang capa / Sang Parta titising lungit//
- //Kayana Narendra Kresna / lawan Sang Hyang Batara Wisnumurti / iku ngibarat satuhu / karo-karone tunggal / tunggal rasa cipta urip pan wus campur / Sang Wisnu ngibarat sastra / Sri Kresna upama gendhing//
- //Horeg rug kambah barubah / lir Bathara Kalarsa badhog bumi / Sri Kresna datan kadulu / wus niring kamanungsan / kaprabawan wikramanira Hyang Wisnu / nanging datan saben dina / denyambeg wikrama werdi//
- //Yekti naggo kala masa / yen manggunga wikrama nora dadi / pasthi brastha tan kawuwus / tan ana ngarcapada / satemahe jagad palastha linebur / dening krodhaning Bathara / tan pedah gumlaring bumi//
- //Sang Wisnu nuksmeng Sro Lresna gung dumadi / mayu rahayu tumuwuh / anjaga jejeging ngrat / Prabu Kresna sapangreh nuksmeng ngaluhur / wasesa panciptanira / nyipta trus manuksmeng gaib//
PUPUH V
D U R M A
- //Durmaning kang ngluhuraken gendhing lan akal / pangesthinireng tokit / Hyang Wisnu lan Kresna / muhung Wisnu lan Kresna / muhung Wisnu Kewala / Sri Kresna datan kaliling / nadyan lebura / kang jagad tan marduliu//
- //Yen meksiya nyipta loro-loronira / yekti guguring ngesthi / temah tundha bema / araning Hyang Wisesa / sungsun-sungsun kalih-kalih / lan malihira / siyang kahanan yekti//
- //Wong lumaku wus prapteng gon kang sinedya / ndadak abali maning / temah moro cipta / tau renggeng gupita / tambuh kang yakining ngesthi /sajatinira / ujar den wolak-walik//
- //Awit dene asamar kahananing Hyang / remit sungil tan sipi / gaib tan wus kena / lamun kinaya ngapa / elok tan kena pinikir / wenanging tingkah / tan lyan harjeng ngesthi//
- //Esthiningtyas samya awas kawisikan / dene wong kang ngarani / luhur sastranira / tangeh lamun nyiptaa / sungsun-sungsun kalih-kalih / nora mangkana / pangesthinireng tokit//
- //Ana iku marganira saking ora / ora sing ana yekti / raseng ana ora / mantep Dating Wisesa / iku jatining sastra di / tan lawan-lawan / tan sungsun kalih-kalih//
- //Dene ingaran mableni mentahing lampah / iku mokal sayekti / tan mangkono lirnya / reh mesthinira ana / amot suksma glaring bumi / tinrus ing puja / mujarja dhiri wening//
- //Kawenangan manuhara aruming ngrat / trusing ngakal kalingling / nglanguting kalengkan / wali lungiting alam / ngenglenging ngalam / nglela anyar kalingling//
- //Marma ngelmu mulet patraping sarengat / maharjaning dumadi / dadya trus rumangsa / tinuduh trus utama / tumameng cipta pamuji / lamun meksiha / salah ciptaning ngesti//
- //Satemahe Sri Kresna pan during mulya / ingaran Harimurti / sarira Bathara / tan kewran salirira / kasumbaganing pamusthi / reh ngari loka / madyapada kalingling//
- //Pan wus dene pra nabi kang musna lena / tuwin kang para Wali / myang para Suhada / pra Iman kang minulya / kang rorijalla inganhi / kamg tuk nugraha / tan seda saben ari//
- //Yen sedaa pra Nabi salaminira / tan kocap aneng wuri / nadyan kang triloka / sayekti tan dumadya / dennya umangsah semedi / pan kala-kala / tebir lan aprang sabil//
- //Saben dina tan pegat racketing sukma / tan kewran denira mrih / pangesthining cipta / kaya lapal kang kocap / iya kayun pidareni / murading lapal / uriping desa kalih//
- //Desa lair desa batin wus kawangwang / sumbaganing musthi / harjaseng sucipta / trusing kayat wisesa / sarambut datan salisir / lan kawruhana / sagung kang rebut piker//
- //Eling ingkang samya ngudi nalar / away nganti nemahi / kerojoging tekad / tuduh ugering gesang / sayekti ambebayani / rungsiting gawat / watgateng trang ing urip//
- //Lawan aja asring padudon ing karsa / iku siriking ngelmi / yen during kaduga / luwung kendel kewala / nanging misilna tumuli / marang ngulama / myang para sujaneng ngelmi//
- //Salah siji jatining gendhing lan sastra / tuwa nome kang pundi / iku takokena / aywa was kaya-kaya / den trus lan saraking Nabi / dipun pracaya / nglakoni gama suci//
- //Titi tamat srat Sastrasandipradangga / kawrat esthining galih / puniku klimahnya / alime kang niyaga / wruh gangsa swara lan uning / myang aranira / gumlar sawiji-wiji//
Terjemahan :
PUPUH I
S I N O M
- Raja Agung di nusa Jawa, Baginda Sulta Agung Mataram, yang bertahta di Karta, pada zaman jaya dan mulia, menjadi raja besar di nusa Jawa, Negara di seberang lautan tunduk, Sri Sultan sebagai panglima para ulama, Sayid Panata Agama, kewibawaannya telah diakui oleh Negara Arab.
- Berwenang membina kesejahteraan Negara, Sri Sultan Agung Mataram, bijaksana dan awas penglihatannya, seperti pada waktu matahari bersinar terang, dapat mengetahui aturan yang gaib, dan segala kehendak Tuhan, benar-benar diperhatikan dan diusahakan, ia mempersatukan paham Jawa dengan hadist, kemerdekaan Negara benar-benar merupakan mustika di dunia.
- Baginda yang luar biasa ini, benar-benar pandai dan tak segan-segan, pergi mengelilingi dunia, hatinya seperti angin yang terjaring, sempurna dalam pengetahuan lahir dan batin, kridanya alam semesta telah dikuasai, dan dalam menjalankan apa saja menurut kepandaiannya, ia tidak melupakan Tuhan Yang Maha Baka, sedangkan kamulyaan rasa diteruskan dengan berdoa.
- Kenyataannya kemuliaan ini, di nusa Jawa seorang raja yang agung, kebaikannya perlu dicontoh dalam tingkah laku, dan dahulu naik tahta pada hari Selasa Legi tanggal 10 dalam bulan Sura, tahun Dal dan windu Angkara, kebetulan musin wuku Warigalit, dan berlambang Langkir.
- Tahunnya Dal diperingati dengan sengkalan, Marga Siking Tata Aji (tahun 1535 tahun saka), lamanya memerintah ada 34 tahun, wafatnya pada, hari Jumat Legi bulan Sapar, tanggal 20, wuku Wukir berlambang Langkar, musimnya bertepatan pada windu Tirta.
- Tahunnya Be dengan sengkalan, Asta Nem Marganing kang Wit (arti : dari delapan indera yang menyebabkan pulang ke asalnya/1568 tahun Jawa Islam), maka Sri Sultan berangkat ke rahmatullah, dan maharsi di alam suci, masuk kea lam kekuasaan agung, karena keimanannya yang tinggi, beliu dicintai banyak pendeta, yang memujanya penuh dengan rasa puas.
- Bersikap seperti matahari dan bulan, yaitu suka menolong rakyatnya, beliau biasa berkeliling di samodra kata-kata, berwatak adil dan suka memaafkan, termasyur di permukaan bumu, sebagai wakil Allah, berwibawa besar dalam negaranya, dan dahulu pernah bersabda, kepada semua keturunan Mataram.
- Benar-benar tidak akan diakui sebagai keturunan Mataram, jikalau tidak mengerti tembang kawi, yang termuat dalam rahasia tulisan, banyak watak dan arti dalam tulisan, yang pertama bahasa Kawi, tetap susila dalam pembicaraan, untuk memeriksa dalam pemerintahan, susila terus dengan ilmu, dan kawi untuk rahasia sastra.
- Seperti urutan bahasa, dan sepuluh macam nama, juga peribahasa yang mengandung rasa, rasa yang bertujuan menguntungkan diri, melihat pedoman yang permulaan, yang disebut “ka”, itu bahasa yang mengandung rasa, dan “wi” itu lepasnya pendapat, sedangkan tulisan itu lepasnya perasaan hati.
- Untuk rahasia dalam tembang, terbenam lepas dalam semedi, benar-benar patuh kepada Tuhan, tatkala suksma dan jasmani hilang, menjadi seperti bunga sejati, maka semua keluarga Mataram, supaya sempurna berolah rasa, pertanda dalam rahasianya kawi, dipastikan pula setiap satria berolah sastra.
- Adapun yang disebut tembang, itu khusus untuk gending, dan turut indahnya irama, manisnya suara terdengar, yang untuk Negara berperang, laras menisnya pembicaraan, tebal tipisnya bahasa, sebagai petunjuk karya, tidak boleh meninggalkan larasnya suara.
- Adapun yang untuk sastra, hiasan iramanya gending, untuk menghimpun bahasa, manisnya harus diperhatikan, sebab kalau rusak iramanya (maknanya), yang untuk pemain gamelan, suaranya diselaraskan dalam batin, terus timbullah cinta kasih yang menunjukkan keindahan akal.
- Karenanya suara yang indah, seperangkat (gamelan) harus diperhatikan, memperhatikan keindahan irama, sebagai petunjuk diri untuk memuja, kepada Tuhan Yang Maha Asih, asih memuji kepada-Nya, tak lain kepada Tuhan Yang Maha Esa, yang dipuji suara raja, nikmatnya gending, terus ke keadaan tunggal.
- Maka gending itu kalau rusak, berarti gugur bektinya kepada Tuhan, menjadi batal hakekat sholatnya, tak berguna berolah gending, adapun yang disebut gending, yaitu merupakan suara yang timbul dari gerak hati sanubari, gerak mulia dari cipta dan rasa.
- Makna yang di dalam kayat, kayat yang bersifat baka dan kadim, maka mengolah gending, olah tembang dan memukul gamelan, ada yang berebut manis, suara manis dan harum, juga dengan nikmatnya laras, suara terus tekun dalam memuji, kalau rusak pasti kandas tujuannya ke Datullah.
- Maka semua keturunan Mataram, harus mengerti tembang kawi, karena wajib menjadi pegangan hidup, mengerti tentang kebenaran ilmu, yang terpakai dalam tata Negara, yang berasal dari tembang kawi, tak lain yaitu tepatnya sastra, dan pedoman bagi segenap manusia, tidak ada petunjuk lain kecuali sastra.
PUPUH II
ASMARADANA
- Yang cinta terhadap gending, banyak orang yang cemberut, yang ahli berolah gending bertengkar, dengan yang ahli sastra, berebut keunggulan, yaitu suatu kebodohan dalam dunia ilmu, satu dan lainnya tidak ada yang mau mengalah.
- Sesungguhnya manusia hidup itu, apa yang dilakukan
Itulah yang akan memuliakan derajadnya, ……………………..………., selalu berlagak sombong, pamer kemulian dan kepandaian, malah kehilangan dua-duanya. - Unggulnya sastra dang ending, tanyakanlah kepada para ulama, yang paham akan dalih dan hadis, yang mengatakan unggul gendingnya, dipandang dari kenyataan, pada akal mulainya tumbuh, dan adanya Tuhan dari akal.
- Dari gerak hati manusia, gending akal yang menceritakan, tentang gamelan berikut bunyi larasnya, kelihatan ujudnya, hanya suaranya terdengan di telinga, keluarnya suara yang luhur, adlah kesempurnaan ksesatuan.
- Suara kemanusian yang menembus, kedalam nikmatnya irama, menunjuk kepada keesaan-Nya, adapun sastra disebut rendah, karena ditopang gending, dan tergambar wujudnya, sastra yang terhampar di kenyataan., dikatan rendah, oleh karena dukuasai akal oleh akal, dan diatur warganya, selama ia merata di dunia.
- Entah bagi yang meyakini ilmu, bagi orang yang ahli sastra, mengatakan luhur sastranya, pantas kalau tinta dan kertasnya, dapat dikatakan luhur akalnya, tetapi dalam pemaknaan sastra, artinya benar-benar luhur sastranya.
- Kelahirannya saja sudah terbelakang, gamelan tidak jadi bukti, yang termuat dalam perabot tata Negara, akan tetapi surat menjadi perabot Negara, berjalan setiap hari, dan menyelesaikan perkara-perkara hokum, walaupun itu menggunakan akal.
- Bukan akal yang menjadi sarinya gending, sebab akal sangat berkaitan dengan sastra, dan menipu gending sebenarnya, penjelasan rahasia sastra, kenyataan ujudnya aksara, sebab alif yang menunjuk, mengusai ghaibul huwiyah.
- Dinamakan Dat mutlak, dan disebut Latakyun, itu belum ada kenyataan lahi, masih di dalam cakrawala kosong, di situ adanya sastra yang sejati, adanya menunjuk kebenaran, karena alif sudah nyata berrujud.
- Terbukti dengan adanya roh ilapi,tempatnya di alam karajiyah, pada saat ini mulai ada akalnya, adanya mengetahui tentang Dat mutlak, dari situlah jalannya, demikianlah untuk menjadi periksa semuanya, mana yang luhur dan mana yang rendah.
- Umpama Dat dengan sifat, sebenarnya yang terdahulu Datnya, akan tetapi setelah ada sifatnya, maka sama-sama tingkat keadaannya, pada awal dan akhirnya, sifat itu masih selalu dikuasai atau dihina, oleh Dat yang sebenarnya.
- Umpama rasa dengan perasaan, tentu yang terdahulu adalah rasa, dalam keadaan lahir perasaan;ah yang ada, cipta dengan riptanya, betul-betul terdahulu cipta, ciptalah yang mengatur gending, begitu pula yang memuji dengfan yang dipuji.
- Pasti dahulu yang dipuji, keadaan yang memuji, ada dari kodratnya Tuhan, memang sebagai syarat, sebenarnya memuji, itu dukuasai oleh Dat yang baka, memuji kepada pribadinya.
- Umpanya orang yang sedang mengandung, anak yang masih di dalam kandungan, jikalau belum kita tiba saatnya lahir, belum tumbuh akalnya, dan masih gaib semuanya, entah akan keluar putrid entah putra, dan entah hidup entah mati.
PUPUH III
S A R K A R A
- Ditembangkan dengan lagu sarkara tentang pengetahuan gaib, tidak lain hanya Tuhan Yang Maha Esa, setelah lahir dari gaibnya, sebagai Dat mutlak yang mulia, sehingga kemuliaannya itu sampai kepada hidupp, sedangkan hidup sampai kepada matinya, sikapnya yang luhur, adalah luhurnya kasidan (jalan sempurna kea lam kubur), tidak lain mulai dari syariat sebagai peraturab di bumi, dan sastra sebagai terwujudnya dunia.
- Adapun hakekat itu adalah pengetahuan yang diimankan, mengintai pada kesempurnaan, hakekat sudah memadukan (mempersatukan), sedangkan makrifat itu adalah yang sudah menembus ke sanubari, orang yang meluhurkan gending, berkeyakinan pada ikhtikadnya, bahwa cangkring menumbuhkan blending (biji cangkring), dalam arti bahwa antara ayah dan anak, lebih dahulu anak dan adanya ayah itu berasal dari anak, begitulah hal yang demikian.
- Sebenarnya dunia akan tidak terjadi, sebab kadim didahului yang baru, jadi letaknya terbalik adanya, meskipun yang mengatakan luhur gendingnya, akan tidak menjadi bayi, pasti akan tetap saja, tangisnya kayatun, dan lafalnya Yabuhana, wujud Allah menguasai Robul alamin, berarti sungguh-sungguh jadi adanya dunia.
- Sebagai tanda wujudnya Tuhan, petunjuk supaya memuji kepada yang membuat, sastra alif mana yang sejati, seperti tepinya punglu (bumi), tanpa pucuk tidak ada muka belakangnya, tidak berwujud dan tidak terlihat dengan mata, bukan arah dan tempat, bukan awal dan akhir, tetapi dekat merata bersatu, demikian maka wajiblah adanya.
- Adapun hakekat itu asalnya gending, sudah nyata ilmunya Tuhan, dan petunjuknya ada di perasaan, seperti rasanya kemumu (lumut laut), sedangkan pramanalah yang membebani, benar-benar tunggal, kenyataan sejati, dan bersatulah rasa dan perasaan, pilih pengetahuan ada yang diadakan juga, yaitu bina-membina.
- Memuji dengan tak hentinya dipuji, jikalau tidak hidup di dunia ini, dan jikalau tak mengetahui bahwa luhurnya gending, karena tidak banyak dibicarakan, keinginan berada di bawah langit, dan diatas bumi, keluar dari air, menjadi restunya ayah, jadi tetap luhur alif sejati, dari pada akal sejati.
- Umpama pria dan wanita, di dalam bersetubuh rasa nikmatnya sama, di sini sebenarnya, suatu pengetahuan yang sungguh-sungguh, mengenai berkumpulnya yang baru dan yang ladim, juga dengan sifatnya, sastra dengan gendingnya, yang rasa dengan perasaannya, yang pria dan wanita bersatunya diakhiri oleh keheningan, saling tatap menetapkan.
- Maka jamak dua-duanya bersatu, satu rasa dalam kekuasaan, akan tetapi kalau jadi tumbuhnya, prianyalah yang wajib, menjadi akal yang dipurba alif, seperti gambar yang terlihat dalam cermin, begitulah umpamanya, yang melihat dalam cermin itu sastra sejati, sedangkan gambar cermin itu sebagai gending dan hilangnya gambar iotu, masuk ke dalam sastra sejati.
- Seperti gema dengan suara umpanya, yang berkembang diumpamakan gending, sedangkan sastra diumpamakan suaranya, dan berkumandang bersamaan, kembali pada suara, seperti ikan di dalam laut, ikan umpamanya gending, dan laut sebagai sastranya, adanya ikan dari laut, begitu juga dengan kehidupannya.
- Matinya ikan pun dari laut, dan di dalam laut pasti isi ikan, kedua-duanya tidak bias dipisahkan, lagi ibaratnya, ibarat niyaga (penabuh gamelan) manbuh gending, niyaga bagaikan sastra, dang ending sebagai gendingnya, segala sesuatunya gending dikuasai niyaga, dan niyaga menurutkan purbanya gending, akan panjang sekalai jikalau terus diceritakan.@@@
PUPUH IV
P A N G K U R
- Sudah berlalu berimannya kepada Tuhan, dengan petunjuk yang diumpamakan sastra dang ending, syukur jikalau semua sudah menyetujui, meskipun huruf Jawa, juga tidak ketinggalan asalnya pun dari gending, gending yang menguasai waktu, seperti telah diuraikan di atas.
- Seperti sastra huruf dua puluh, karena restu petunjuk kehendak puji, memuji pada asalnya semua yang tumbuh, diambilkan dari akhadiyat, maka yang : ha na ca ra ka itu petunjuknya, adapun yang : da ta saw a la, diganti oleh yang dipuji.
- Wahdat sejati yang dirunding, yang pa da jay a nya sesungguhnya, yang menunjuk dan yang ditunjuk, sama-sama kuatnya, oleh karena itu itu wakhdiat menjadi akhir keadaannya, dan yang : ma gab a tha nga, itu sudah terbukti adanya yang sir sejati.
- Sebagai tanda Hyang Manimaya, sudah nyata tahu akan tujuannya, di situ sudah petunjuk yang terakhir, Manikmaya sekiranya, berkumpulnya hati alam arwah, di sinilah mulainya ada akal, akhirnya menjadi Hyang Mahamanik.
- Awalnya Hyang Manikmaya, gaibnya tidak boleh dicampur dengan tulisan ini, tidak berarah dan tak bertempat tinggal, tidak pasti awal akhir, menyembah dan menyatu pada rasa penglihatan, maka tahunya tajam seperti lautan jernih, dan terus hening tanpa ada batas.
- Itu adalah titik tengah dari penglihatan, maksudnya huruf dua puluh, sama dengan sifat dua puluh, yang menunjukkan keadaannya Dat, akal belum ada keadaannya, lahirnya gending akal, itu setelah Manikmaya sudah berilmu.
- Luasnya arti ripta dan perasaan, seperti halnya Sang Nurcahya dan Nurasa selesai, gantinya Sang Hyang Guru, nyata disebut catur baya, dalam kekuasaan Dat Guru sebagai rajanya yang tumbuh (manusia), awalnya Hyang Manikmaya, lalu Hyang Keneka Resi (narada).
- Yang tua menjadi muda, dan yang muda bertindak sebagai yang tua, agar jelas pengetahuannya, tentang keadaan yang berkuasa, dari adanya keadaan, maka sudah jelaslah kenyataan Sang Hyang Wisnu, yang berwenang membawakan bahagia, untuk manusia yang berbudi luhur.
- Adapun yang dinamakan watak Nawasanga, itu sudah nyata terbentangnya bumi dan angkasa, hal itu ketahuilah semuanya, mana yang luhur dan mana yangrendah, seumpama papan tulis dengan tulisannya, kenyataannya yang memuji, dengan yang dipuji.
- Papan tulis sebagai tempat kekuasaan, Manikmaya adalah yang menguasai adanya papan tulis yang wening, adapun tintanya adalah Sang Hyang Guru, sastra umpama papan, dang ending akal adaikan tinta sudah memerintah, kalau lebih dulu tintanya, di mana tempat tinta jatuh di situ akan tertera tulisannya.
- Sungguh terdahulu papan tulisnya, yang mengatakan papan tulis itu adanya dari tulisan, dan lagi umpamanya, dalang dengan wayangnya, dalang sebagai sastra wayang sebagai akal sejati, sungguh benar terdahulu dalangnya, yang menguasai dan membina seluruh wayang.
- Seerti wafatnya Resi Bisma, pada waktu dipanah oleh Wara Srikandi, anak panaknya Sang Harjuna, gending akal ibarat Wara Srikandi, sastra ibarat busurnya, Sang Harjuna, gending akal ibarat Wara Srikandi, sastra ibarat busurnya, Sang Harjuna merupakan titisan Dat yang berilmu tinggi.
- Seperti Batara Kresna, dengan Sang Hyang Wisnumurti, itu ibarat yang sebenarnya, kedua-duanya dalam keadaan tunggal, menyatu cipta dan rasanya dalam kehidupan, Sang Hyang Wisnu ibarat sastra, dan Sri Kresna ibarat gendingnya.
- Goncang dan porak-poranda, seperti Batara Kala akan menelan bumi, Sri Kresna tidak tampak, dan telah musnah kemanusiaannya, terpengaruh oleh wikramanya Sang Hyang Wisnu, akan tetapi tidak setiap hari, wikramanya dilakukan.
- Hanya pada saat-saat yang perlu, oleh karena jikalau terus menerus wikrama tidak aka nada barang jadi, semuanya lebur, dunia pun tidak ada, sebabnya dunia lebur, karena kridanya Sang Hyang Wisnumurti, tidak berguna adanya bumi.
- Sang Hyang Wisnu manitis pada Sri Kresna, supaya mulia segala sesuatu yang terbentang di atas bumi, melindungi segala yang tumbuh, menjaga tegak berdirinya dunia, tiap pendapat dan perintah Prabu Kresna pasti luhur, kekuasaannya untuk mencipta, mencipta terus menitis secara gaib.@@@
PUPUH V
D U R M A
- Tekad mereka yang meluhurkan gending dan akal, pendapatnya dalam tauhid, adalah bahwa Hyang Wisnu dan Kresna, hanya Hyang Wisnu yang ada, Sri Kresnatidak terpadu, walaupun dunia menjadi hancur lebur, tidak dihiraukan.
- Jikalau masih mencipta kedua-duanya, tentulah gugur buktinya,telah sia-sia belaka, nama Tuhan Yang Maha Kuasa, bersusun dua-dua, dan lagi, menyatu dengan keadaan yang sejati.
- Orang berjalan sudah sampai pada tujuannya, mendadak kembali lagi, berarti ciptanya bercabang dua, dalam merangkai karangan, entah mana yang benar-benar diyakini, yang sebenarnya, hal ini merupakan ungkapan yang dibolak-balik.
- Karena samar-samarnya keadaan Ilahi, sangat halus dan susah dijamah, dan gaib sudah tak terkirakan, apabila dikira-kira, elok dan tak terpikirkan, kekuasaan untuk bersikap, tidak lain hanya cipta yang suci.
- Dalam pikiran yang awas mendapat bisikan, adapun orang yang mengatakan luhur sastranya, susun dua-dua, tidak begitu, caranya menjalankan tauhid.
- Adanya itu berasal dari ketiadaan, sedangkan ketiadaan itu disebabkan dari ada, terasa ada atau tidak itu, kebenaran Datnya Yang Maha Kuasa, itulah sastra sejati, tanpa kawan, dan tidak tersusun dua-dua.
- Adapun yang dikatakan mengulangi perjalanannya kembali, itu mustahil benar, bukan demikian maksudnya, yang mestinya ada, dalam sukma terbentangnya bumi, maka terus dalam memuji, mengharap kebahagian agar dirinya wening (bersih, suci).
- Kemampuannya menyelami indahnya alam, terus di akal tampak, kesepian dalam kemasyuran, sebagai wakil rahasianya alam, itulah gambaran tentang rumitnya ilmu, terpaku dalam alam itu, maka tampaklah yang baru.
- Maka ilmu yang disertai dengan menjalani syareat, sejahteranya mahkluk, menjadi terasa terus utama, merasuk dalam cipta dan pujinya, bilamana masih salah cipta dan tekadnya.
- Menurut hematnya Sri Kresna belum mulia, disebut harimurti, maksudnya repot dalam segala hal, dari kemurniannya berfikir itu, keadaan ariloka, dan madyaloka telah dipahami semua.
- Adapun para Nabi yang sudah wafat, dan para wali, para syuhada, juga para imam yang mulia, yang rohnya inganhi, yang mendapat wahyu, tidak menjalani mati setiap hari.
- Adaikata para Nabi itu mati selama-lamanya, tidak dibicarakan kemudiannya, walaupun yang Triloka, pasti tidak ada, sebab perbuatan semedi, para Nabi dan lainnya itu hanya pada waktu tertentu, waktu takbir dan perang sabil.
- Setiap hari tidakpisah dengan Hyang Suksma, ia tidak sukar, menjalankan ciptanya, seperti lafal yang ada, Iya Kayu Pidareni, yang maksudnya, hidup di dalam dua desa (dua tempat).
- Desa lahir dan desa batin sudah terang, mengejar kebahagian, dari ciptanya yang suci, terus sampailah pada Kayat Yang Maha Kuasa, serambut saja tidak berbeda keadaannya, ketahuilah semua yang sedang berebut pikir.
- Ingatlah semua yang sedang mengolah nalar, jangan sampai mengalami, terlanjur tekadnya, menyimpang dari peraturan hidup, benar-benar berbahaya, gawatnya bukan main, tentang arah terangnya hidup.
- Dan jangan sering bertengkar dalam pendapat, itu syirik bagi orang berilmu, jikalau tidak cocok, lebih baik diam saja, akan tetapi lalu tanyakan pada ulama, atau para sarjana ilmu.
- Salah satu kebenarannya gending dan sastra, mana yang tua dan mana yang muda, tanyakan itu, jangan was-was (bimbang) dan ragu-ragu, supaya terus sampai saraknya Nabi, dengan penuh kepercayaan, menjalankan agama suci.
- Tamatlah serat sastra sandi pradangga, masuk di dalam hati, semua kalimahnya itu, alimnya niyaga, setelah ia mengetahui dan mendengar suara gamelan, tentang nama-namanya, jelas satu persatu. @@@