Category Archives: SERAT SASTRA GENDING

SERAT SASTRA GENDING DAN TERJEMAHAN


PUPUH I
S I N O M

  1. //Sri Nata Dipeng ngrat Jawa / Jeng Sultan Agung Matawis / kang ngadhaton aneng Karta / ing jaman sakeh pra Mulki / ngrat Jawa Nyakrawati / Sabrang Pasisir syud / Amiril Muminina / Sayidina Panata Gami / kyatireng ngrat wus sineksen saking Ngarab//
  2. //Winenang among dirjeng ngrat / Jeng Sultan Agung Matawis / awit jaksuh tranging tingal / lir surya angkara wening / wikan pranateng gaib / sakarsanira Hyang Agung / agung parosanira / Jawa den ulet lan kadis / mardikeng ngrat mustikaning jagad//
  3. //Narendra moncol sasama / mrojol ing kerep tan wigih / pinarak ngideri jagad / tyasnya maruta jinaring mumpuni agal rempit / kridhaning ngrat wus kawengku / miguna ing aguna / wujud langgeng datan lali / rasa mulya tinrusken rasa panedya//
  4. //Kaluhuring kamulyan / ing Jawa Narendra luwih / linuwih pinrih katrekah / sakeh rinuruh ingkang sih / jumenengnya winarni / Slasa kaping sadasa / mangsane wuku Warigalit / Alip lambing Langkir kang windu Mangkara//
  5. //Taun Dal sangkalanira / marga saking tata aji / lamine kraton Narendra / tigang dasa catur warsi / surutira marengi / Jumwah Legi Sapar tengsu /  tanggal kaping dwi dasa / wuku Wukir lambing Langkir / mangsa juga anuju kang windu Tirta//
  6. //Taun Be sangkalanira / asta nem margining kang wit / Panjenenganireng Nata / kasusra ambara murti / pinandhita trus suci / mot ing kawisesan luhur / rinilan geng mangunah / linulutan gung maharsi / mestu puja sinukmarjeng gung rasika//
  7. //Angglenggahi surya candra / ambeg susanta ber budi / yangyang samodra lukita / adil ber para marta mrik / kasub tinengen bumi / walikal waliyul lahu / dibya gung wikareng ngrat / nguni prasapeng sawuri / mring sangunge pra wayah trahing Mataram//
  8. //Yekti tan ingaken darah / yen tan wignya tembang kawi / kang kawrat sandining sastra / akathah logating tulis / kang dhingin basa kawi / tata trepsileng pamuwus / tumrap ing niti praja / kasusilan trus ing ngelmi / lawan kawi kang tumrap sandining sastra//
  9. //Kayata caraka basa / dasa nama atanapi / babasan amengku rasa / rasa karep marang pamrih / myat tuduh kang mangka wit / kanga ran kawi puniku / basa kang mengku rasa / wi : lepasireng pamusthi / mungging sastra karem lepasing graita//
  10. //Tumrap  sandining puspita / karem lepasing semadi / ngesthi tableh ing pangeran / linang sukma sarira nir / tandya puspita jati / mila sagutrah Mataram / den putus olah raras / sasmita sandining kawi / jakti angger satriya mangolah sastra//
  11. //Den eta ingaran tembang / tembang kang tumameng gendhing / anut wileting wirama / manising swara dineling / kang tumrap yuda nagri / raras manising pamuwus / kandel tipising basa / non tuduh manangka kardi / nora kena ninggal rarasing suwara//
  12. //Dene kang tumrap ing sastra / renggan wiramaning gendhing / kinarya ngimpuni basa/ memanise den reksani / lamun bubrah kang gendhing / sastra ngalih rahsanipun / kang tumrap ing pradangga / swara rinaras ing rakmi / anrus kongas asmara langening akal//
  13. //Kalengkanireng swarendah / serancak pineta ngesthi / kesti wirajeng wirama / tuduh pamudyaning dasih /  sih puji kahananipun / tan lyang kang Murbeng Jagad / kang pinuji swara Aji / nyampleng ingkang gendhing / trus kahanan tunggal//
  14. //Pramila gendhing yen bubrah / gugur sembahe mring Widi / batal wisikaning salat tanpa gawe olah gendhing / den eta kang ngran gendhing / swara saking osik jati / mring Hyang Ingkang Masung sih / sih puji kahananipun / osik mulya wentaring cipta surasa//
  15. //Surasing ngiskining kajat / kajat baka ingkang kadim / pramila mangolah gendhing / sedene merdanggeng gendhing / de ana rebut manis / swara manis wileting rum / nyang nyamlengireng raras / swara nrus pinnresing ngesthi / lamun bunrah tan kamot pamujining dat//
  16. //Marma sagung trah Mataram / kinon wignya tembang kawi / jer wajib ugering gesang / ngawruhi titining ngelmi / kqang tumrap ing praja di / tembang kawi asalipun / tarlen titising sastra / nora nana kang liyan tuduh ing sastra//

PUPUH II
ASMARADANA

  1. //Geng branta mangusweng gendhing / satengah wong parengutan / kang ahli gendhing padudon / lawan wong kang ahli sastra / arebut kaluhuran / iku wong tuna ing ngelmu / tan ada gelem kasoran//
  2. //Sejatinya wong ngagesang / apa ingkang binasan / iku kang kinarya luhur / ……………………………. /  yekti kekandangan kibir / rebut luhuring kagunan / dadi luput sakarone//
  3. //Luhuring sastra lan gendhing / takokna kang pra ngulama / kang terus dalil kadise / kang ngarani luhur gendhingnya / pinet saking kakekat / ing ngakal witing tuwuh / ananing Hyang saking akal//
  4. //Witing osikireng jalmi / gendhing akal ing kang warna / myang swara gangsa  cengklinge / tan kahanan wujudira / muhung kayarseng karna / tumruning swara linuhung / kasampurnaning panunggal//
  5. //Mangreh nrus swareng dumadi / myang nyamlenging wirama / tuduh ing katunggalane / de sastra ingaran andap / reh kawengku ing akal / lan kawayang warganipun / sastra gumelaring jagad//
  6. //Tambuh kang yakin ing ngelmi / dene wong kang ahli sastra / ingaran luhur sastrane / layak yen mangsi lan kretas / pantes ngran luhur ing akal / ing sastra suraosipun / luhur sejatining sastra//
  7. //Padha lair pan wus kari / gamelan tan dadi tandha / kamot ing praja karyane / laying praboting Negara / lumintu prakareng kukum, sanadyanta kanthi akal//
  8. //Dudu akal wosing gendhing / akal lelungiting sastra / ngakali gendhing yektine / babaring sandining sastra / kanyataning aksara / sabab alip ingkang tuduh / mengku gaibul hupiyah//
  9. //Dat mutlak dipun arani / myang latakyun ingaranan / durung kahanan laire / maksih wang wung kewala/ iku jatining sastra / anane saestu tuduh / dupi alip wus kanyatan//
  10. //Katandhan ing roh ilapi / goning alam karajiah / iku wit ana akale / denya wit wruh ing dat mutlak / saking kono kang marga / iku kawruhana sagung / endi ingkang luhur andhap//
  11. //Dat lawan sipat upami / sayekti dhingin datira / dupi wus ana sipate / mula jamah kahanannya / awal lan akhirira / kang sipat tansah kawengku / marang dat sjatinira//
  12. //Rasa pangrasa upami / yekti dhingin rasa nira / pangrasa ing kahanane / kang cipta kalawan ripta / saestu dhingin cipta / cipta kang gendhing mangapus / kang nembah lang kang sinembah//
  13. //Yekti dhing kang pinuji / kahanane ingkang nembah / saking kodrating Hyang Manon / mapan kinarya lantaran / saestuning panembah / wiseseng Dat kang rahayu / amuji mring dhawakira//
  14. //Upamane wong nggarbini / rare aneng jro wetengan / yen during prapteng laire / during kababar akalnya / maksih gaib sadaya / tambuh estri tambuh jalu / tambuh pejah tambuh gesang//

PUPUH III
S A R K A R A

  1. //Sinarkara pangawikan gaib / nora liya mung Allah ingkang Sa / dupi lair sing gaibe / panggawe kang rahayu / rahayune pratameng urip / urip tekeng antaka / tangkeping ngaluhur / kaluhuraning kasidan / tan lyan uwit sarengat pranatan bumi / sastra gumelaring jagad//
  2. //Mungguh hakekat kawruh ingesthi / ngijen-ijen trusing kasampurnan / hakekat wus nunggalake / makripat trusing kalbu / jalma ingkang ngluhuraken gendhing / pangesthining jro tekad / cangkring tuwuh bendhung / tegese bapa lan anak / dhingin anak bapa ginawe ing siwi / mendah yen mangkonoa//
  3. //Sayektine jagad tan dumadi / sabab kadim kadhinginan anyar / kasungsang iku dadine / nadyan kang ngarani luhur / gendhing temah tan dadi bayi / pesthi tetep kewala / nangis ki kayatun / lawan lapal ya bubana / wujud olah amengku dusul ngalamin / tuhu gumelaring jagad//
  4. //Pratandhane wujuding Hyang Widi / tuduh kinen puji kang kinarya / sastra lip endi jatine / kadya gigiring punglu / tanpa cucuk tan ngarsa wuri / tan gatra tan satmata / tan arah gon dunung / nora akir nora awal / datan pestha aprak kadya anrambahi / nging wajib ananira//
  5. //De kakekat asalireng gendhing / wus kanyatan ngelmuning Pamngeran / mungging pangrasa tuduhe / angler raseng kemumu / kang pramana anersandhani / tuhu tunggal pinangka / kajaten satuhu / saworing rasa pangrasa / pilih kawruhanan inganakken yekti / awimbuh kawimbuhan//
  6. //Amemuji tan pegat pinuji / yen tan pegat pinuji / yen ta aja urip aneng dunya / tan mbuh yen luhur gendinge / reh tan ana winuwus / kayun maksih kauban langit / sinangga ing bantala / mijil saking banyu / dadine sawabing bapa / yekti tetep luhur sajatining alip / lawan jatining akal//
  7. //Upamine wong jalu lan estri / jroning resmi nikmati samya / pracihna iku jatinbe / tuhu-tuhuning kawruh / ing pawore anyar lan kadim / ya lawan sipatira / sastra gendhingipun / kang rasa lawan pangrasa / estri priya pawore kapurna ing ning / atetep tinetepan//
  8. //Mula jamah loro\loro tunggil / tunggal rasa raseng kiwisesan / nging lamun dadi tuwuhe / pan wajib priyanipun / dadi akal kapurba alip / lir warna jro paesan / ya upaminipun / kang ngilo jatining sastra / wewayangan gendhing sirnanireng cermin / manjing jatining sastra//
  9. //Lir kemandhang lan swara upami / kang kemandhang gendhing ngibaratnya / sastra upama swarane / angler kemandhang mbarung / wangsul marang swara umanjing / lir mina jro samudra / mina gendingipun / sastra upama hudaya / mina yekti anane saking jaladri / myang kauripanira//
  10. //Pejahing mina saking jaladri / jro sagara pasthi isi mina / tan kena pisah karone / malih ngibaratipun / lir niyaga anabuh gendhing / niyaga pama sastra / gendhing gendhingipun/ barang reh purba niyaga / de niyaga amanut purbaning gendhing / panjang yen winursita//

PUPUH IV
P A N G K U R

  1. //Kawuri pangesthining Hyang / tuduhira sastra kalawan gendhing / sokur yen wus sami rujuk / nadyan aksara Jawa / datan kari saking gendhing asalipun / gendhing wit purbaning kala / kadya kang wus kocap ngarsi//
  2. //Kadya sastra kalih dasa / wit pangestu tuduh kareping pujhi / puji asaling tumuwuh / merit sing akadiyat / ponang : ha na ca ra ka : pituduhipun : dene kang : da ta saw a la / kagentyan ingkang pinuji//
  3. //Wadat jati kang rinasan / ponang : pa dha jay a nya : / angyekteni / kang tuduh lan kang tinuduh / padha santosaniira / wahanane / wachadiyat pambilipun / dene kang ma gab a tha nga / wus kanyatan jatining sir//
  4. //Pratandhane Manikmaya / wus kanyatan kawruh arah sayekti / iku wus airing tuduh / Manikmaya antaya / kumpuling tyas alam arwah pambilipun / iku witing ana akal / akire Hyang Maha Manik//
  5. //Awal Hyang Manikmaya / gaibe tan kena winoring tulis / tan arah gon tanpa dunung / tan pesthi akir awal / manembahing manuksmeng rasa pandulu / tajem lir hudaya retna / trus wening datanpa tepi//
  6. //Iku telenging paningal / suerasane kang sastra kalih desi / lan merit sipat kahananing Dat / ponang akal during ana ananipun / kababaring gendhing akal / Manikmaya wus kang ngelmi//
  7. //Awiyar ripta pangrasa / Sang Nurcahya Nurasa wus kawuri / gumantyaning Sang Hyang Guru / nyata ngran caturbudya / winayeng Dat guru retuning tumuwuh / awale Hyang Manimaya / tumulya Kaneka Resei//
  8. //Sepuh minangka taruna / kang taruna minangka kang nyepuhi / pranyina cleaning kawruh / kahananing wisesa / pinresing Dat wus kanyata Sang Hyang Wisnu / winenang kamot nugraha / mangreh budyarjeng dumadi//
  9. //Dene watak nawasanga / wus kanyatan gumlaring bumi langit / iku kawruhanan agung / endi kang luhur andhap / upamane papan lawan tulisipun / kanyatahaning panembah / kalawan ingkang pinuji//
  10. //Papan moting kawisesan / Manikmaya purbane papan wening / tulise mangsi Hyang Guru / sastra upama papan / gending akal upama mangsi wus dhawuh / yen dhingina mangsinira / ngendi nggone tibeng tulis//
  11.  //Sayekti dhingin kang papan / kang anebut papan saking ing tulis / lan malih upamanipun / dhalang kalawan wayang / dhalang sastra wayang akal jatinipun / yekti dhingin dhalangira / kang murbeng sakehing ringgit//
  12. //Lir patine Resi Bisma / duk pinanah dening Wara Srikandhi / watgatanira tinundhung / mring panah Sang Arjuna / gendhing akal ngibarat Srikandhi kang hru / sastra ngibarat kang capa / Sang Parta  titising lungit//
  13. //Kayana Narendra Kresna / lawan Sang Hyang Batara Wisnumurti / iku ngibarat satuhu / karo-karone tunggal / tunggal rasa cipta urip pan wus campur / Sang Wisnu ngibarat sastra / Sri Kresna upama gendhing//
  14. //Horeg rug kambah barubah / lir Bathara Kalarsa badhog bumi / Sri Kresna datan kadulu / wus niring kamanungsan / kaprabawan wikramanira Hyang Wisnu / nanging datan saben dina / denyambeg wikrama werdi//
  15. //Yekti naggo kala masa / yen manggunga wikrama nora dadi / pasthi brastha tan kawuwus / tan ana ngarcapada / satemahe jagad palastha linebur / dening krodhaning Bathara / tan pedah gumlaring bumi//
  16. //Sang Wisnu nuksmeng Sro Lresna gung dumadi / mayu rahayu tumuwuh / anjaga jejeging ngrat / Prabu Kresna sapangreh nuksmeng ngaluhur / wasesa panciptanira / nyipta trus manuksmeng gaib//

PUPUH V
D U R M A

  1. //Durmaning kang ngluhuraken gendhing lan akal / pangesthinireng tokit / Hyang Wisnu lan Kresna / muhung Wisnu lan Kresna / muhung Wisnu Kewala / Sri Kresna datan kaliling / nadyan lebura / kang jagad tan marduliu//
  2. //Yen meksiya nyipta loro-loronira / yekti guguring ngesthi / temah tundha bema / araning Hyang Wisesa / sungsun-sungsun kalih-kalih / lan malihira / siyang kahanan yekti//
  3. //Wong lumaku wus prapteng gon kang sinedya / ndadak abali maning / temah moro cipta / tau renggeng gupita / tambuh kang yakining ngesthi /sajatinira / ujar den wolak-walik//
  4. //Awit dene asamar kahananing Hyang / remit sungil tan sipi / gaib tan wus kena / lamun kinaya ngapa / elok tan kena pinikir / wenanging tingkah / tan lyan harjeng ngesthi//
  5. //Esthiningtyas samya awas kawisikan / dene wong kang ngarani / luhur sastranira / tangeh lamun nyiptaa / sungsun-sungsun kalih-kalih / nora mangkana / pangesthinireng tokit//
  6. //Ana iku marganira saking ora / ora sing ana yekti / raseng ana ora / mantep Dating Wisesa / iku jatining sastra di / tan lawan-lawan / tan sungsun kalih-kalih//
  7. //Dene ingaran mableni mentahing lampah / iku mokal sayekti / tan mangkono lirnya / reh mesthinira ana / amot suksma glaring bumi / tinrus ing puja / mujarja dhiri wening//
  8. //Kawenangan manuhara aruming ngrat / trusing ngakal kalingling / nglanguting kalengkan / wali lungiting alam / ngenglenging ngalam / nglela anyar kalingling//
  9. //Marma ngelmu mulet patraping sarengat / maharjaning dumadi / dadya trus rumangsa / tinuduh trus utama / tumameng cipta pamuji / lamun meksiha / salah ciptaning ngesti//
  10. //Satemahe Sri Kresna pan during mulya / ingaran Harimurti / sarira Bathara / tan kewran salirira / kasumbaganing pamusthi / reh ngari loka / madyapada kalingling//
  11. //Pan wus dene pra nabi kang musna lena / tuwin kang para Wali / myang para Suhada / pra Iman kang minulya / kang rorijalla inganhi / kamg tuk nugraha / tan seda saben ari//
  12. //Yen sedaa pra Nabi salaminira / tan kocap aneng wuri / nadyan kang triloka / sayekti tan dumadya / dennya umangsah semedi / pan kala-kala / tebir lan aprang sabil//
  13. //Saben dina tan pegat racketing sukma / tan kewran denira mrih / pangesthining cipta / kaya lapal kang kocap / iya kayun pidareni / murading lapal / uriping desa kalih//
  14. //Desa lair desa batin wus kawangwang / sumbaganing musthi / harjaseng sucipta / trusing kayat wisesa / sarambut datan salisir / lan kawruhana / sagung kang rebut piker//
  15. //Eling ingkang samya ngudi nalar / away nganti nemahi / kerojoging tekad / tuduh ugering gesang / sayekti ambebayani / rungsiting gawat / watgateng trang ing urip//
  16. //Lawan aja asring padudon ing karsa / iku siriking ngelmi / yen during kaduga / luwung kendel kewala / nanging misilna tumuli / marang ngulama / myang para sujaneng ngelmi//
  17. //Salah siji jatining gendhing lan sastra / tuwa nome kang pundi / iku takokena / aywa was kaya-kaya / den trus lan saraking Nabi / dipun pracaya / nglakoni gama suci//
  18. //Titi tamat srat Sastrasandipradangga / kawrat esthining galih / puniku klimahnya / alime kang niyaga / wruh gangsa swara lan uning / myang aranira / gumlar sawiji-wiji//

Terjemahan :

PUPUH I
S I N O M

  1. Raja Agung di nusa Jawa, Baginda Sulta Agung Mataram, yang bertahta di Karta, pada zaman jaya dan mulia, menjadi raja besar di nusa Jawa, Negara di seberang lautan tunduk, Sri Sultan sebagai panglima para ulama, Sayid Panata Agama, kewibawaannya telah diakui oleh Negara Arab.
  2. Berwenang membina kesejahteraan Negara, Sri Sultan Agung Mataram, bijaksana dan awas penglihatannya, seperti pada waktu matahari bersinar terang, dapat mengetahui aturan yang gaib, dan segala kehendak Tuhan, benar-benar diperhatikan dan diusahakan, ia mempersatukan paham Jawa dengan hadist, kemerdekaan Negara benar-benar merupakan mustika di dunia.
  3. Baginda yang luar biasa ini, benar-benar pandai dan tak segan-segan, pergi mengelilingi dunia, hatinya seperti angin yang terjaring, sempurna dalam pengetahuan lahir dan batin, kridanya alam semesta telah dikuasai, dan dalam menjalankan apa saja menurut kepandaiannya, ia tidak melupakan Tuhan Yang Maha Baka, sedangkan kamulyaan rasa diteruskan dengan berdoa.
  4. Kenyataannya kemuliaan ini, di nusa Jawa seorang raja yang agung, kebaikannya perlu dicontoh dalam tingkah laku, dan dahulu naik tahta pada hari Selasa Legi tanggal 10 dalam bulan Sura, tahun Dal dan windu Angkara, kebetulan musin wuku Warigalit, dan berlambang Langkir.
  5. Tahunnya Dal diperingati dengan sengkalan, Marga Siking Tata Aji (tahun 1535 tahun saka), lamanya memerintah ada 34 tahun, wafatnya pada, hari Jumat Legi bulan Sapar, tanggal 20, wuku Wukir berlambang Langkar, musimnya bertepatan pada windu Tirta.
  6. Tahunnya Be dengan sengkalan, Asta Nem Marganing kang Wit (arti : dari delapan indera yang menyebabkan pulang ke asalnya/1568 tahun Jawa Islam), maka Sri Sultan berangkat ke rahmatullah, dan maharsi di alam suci, masuk kea lam kekuasaan agung, karena keimanannya yang tinggi, beliu dicintai banyak pendeta, yang memujanya penuh dengan rasa puas.
  7. Bersikap seperti matahari dan bulan, yaitu suka menolong rakyatnya, beliau biasa berkeliling di samodra kata-kata, berwatak adil dan suka memaafkan, termasyur di permukaan bumu, sebagai wakil Allah, berwibawa besar dalam negaranya, dan dahulu pernah bersabda, kepada semua keturunan Mataram.
  8. Benar-benar tidak akan diakui sebagai keturunan Mataram, jikalau tidak mengerti tembang kawi, yang termuat dalam rahasia tulisan, banyak watak dan arti dalam tulisan, yang pertama bahasa Kawi, tetap susila dalam pembicaraan, untuk memeriksa dalam pemerintahan, susila terus dengan ilmu, dan kawi untuk rahasia sastra.
  9. Seperti urutan bahasa, dan sepuluh macam nama, juga peribahasa yang mengandung rasa, rasa yang bertujuan menguntungkan diri, melihat pedoman yang permulaan, yang disebut “ka”, itu bahasa yang mengandung rasa, dan “wi” itu lepasnya pendapat, sedangkan tulisan itu lepasnya perasaan hati.
  10. Untuk rahasia dalam tembang, terbenam lepas dalam semedi, benar-benar patuh kepada Tuhan, tatkala suksma dan jasmani hilang, menjadi seperti bunga sejati, maka semua keluarga Mataram, supaya sempurna berolah rasa, pertanda dalam rahasianya kawi, dipastikan pula setiap satria berolah sastra.
  11. Adapun yang disebut tembang, itu khusus untuk gending, dan turut indahnya irama, manisnya suara terdengar, yang untuk Negara berperang, laras menisnya pembicaraan, tebal tipisnya bahasa, sebagai petunjuk karya, tidak boleh meninggalkan larasnya suara.
  12. Adapun yang untuk sastra, hiasan iramanya gending, untuk menghimpun bahasa, manisnya harus diperhatikan, sebab kalau rusak iramanya (maknanya), yang untuk pemain gamelan, suaranya diselaraskan dalam batin, terus timbullah cinta kasih yang menunjukkan keindahan akal.
  13. Karenanya suara yang indah, seperangkat (gamelan) harus diperhatikan, memperhatikan keindahan irama, sebagai petunjuk diri untuk memuja, kepada Tuhan Yang Maha Asih, asih memuji kepada-Nya, tak lain kepada Tuhan Yang Maha Esa, yang dipuji suara raja, nikmatnya gending, terus ke keadaan tunggal.
  14. Maka gending itu kalau rusak, berarti gugur bektinya kepada Tuhan, menjadi batal hakekat sholatnya, tak berguna berolah gending, adapun yang disebut gending, yaitu merupakan suara yang timbul dari gerak hati sanubari, gerak mulia dari cipta dan rasa.
  15. Makna yang di dalam kayat, kayat yang bersifat baka dan kadim, maka mengolah gending, olah tembang dan memukul gamelan, ada yang berebut manis, suara manis dan harum, juga dengan nikmatnya laras, suara terus tekun dalam memuji, kalau rusak pasti kandas tujuannya ke Datullah.
  16. Maka semua keturunan Mataram, harus mengerti tembang kawi, karena wajib menjadi pegangan hidup, mengerti tentang kebenaran ilmu, yang terpakai dalam tata Negara, yang berasal dari tembang kawi, tak lain yaitu tepatnya sastra, dan pedoman bagi segenap manusia, tidak ada petunjuk lain kecuali sastra.

PUPUH II
ASMARADANA

  1. Yang cinta terhadap gending, banyak orang yang cemberut, yang ahli berolah gending bertengkar, dengan yang ahli sastra, berebut keunggulan, yaitu suatu kebodohan dalam dunia ilmu, satu dan lainnya tidak ada yang mau mengalah.
  2. Sesungguhnya manusia hidup itu, apa yang dilakukan
    Itulah yang akan memuliakan derajadnya, ……………………..………., selalu berlagak sombong, pamer kemulian dan kepandaian, malah kehilangan dua-duanya.
  3. Unggulnya sastra dang ending, tanyakanlah kepada para ulama, yang paham akan dalih dan hadis, yang mengatakan unggul gendingnya, dipandang dari kenyataan, pada akal mulainya tumbuh, dan adanya Tuhan dari akal.
  4. Dari gerak hati manusia, gending akal yang menceritakan, tentang gamelan berikut bunyi larasnya, kelihatan ujudnya, hanya suaranya terdengan di telinga, keluarnya suara yang luhur, adlah kesempurnaan ksesatuan.
  5. Suara kemanusian yang menembus, kedalam nikmatnya irama, menunjuk kepada keesaan-Nya, adapun sastra disebut rendah, karena ditopang gending, dan tergambar wujudnya, sastra yang terhampar di kenyataan., dikatan rendah, oleh karena dukuasai akal oleh akal, dan diatur warganya, selama ia merata di dunia.
  6. Entah bagi yang meyakini ilmu, bagi orang yang ahli sastra, mengatakan luhur sastranya, pantas kalau tinta dan kertasnya, dapat dikatakan luhur akalnya, tetapi dalam pemaknaan sastra, artinya benar-benar luhur sastranya.
  7. Kelahirannya saja sudah terbelakang, gamelan tidak jadi bukti, yang termuat dalam perabot tata Negara, akan tetapi surat menjadi perabot Negara, berjalan setiap hari, dan menyelesaikan perkara-perkara hokum, walaupun itu menggunakan akal.
  8. Bukan akal yang menjadi sarinya gending, sebab akal sangat berkaitan dengan sastra, dan menipu gending sebenarnya, penjelasan rahasia sastra, kenyataan ujudnya aksara, sebab alif yang menunjuk, mengusai ghaibul huwiyah.
  9. Dinamakan Dat mutlak, dan disebut Latakyun, itu belum ada kenyataan lahi, masih di dalam cakrawala kosong, di situ adanya sastra yang sejati, adanya menunjuk kebenaran, karena alif sudah nyata berrujud.
  10. Terbukti dengan adanya roh ilapi,tempatnya di alam karajiyah, pada saat ini mulai ada akalnya, adanya mengetahui tentang Dat mutlak, dari situlah jalannya, demikianlah untuk menjadi periksa semuanya, mana yang luhur dan mana yang rendah.
  11. Umpama Dat dengan sifat, sebenarnya yang terdahulu Datnya, akan tetapi setelah ada sifatnya, maka sama-sama tingkat keadaannya, pada awal dan akhirnya, sifat itu masih selalu dikuasai atau dihina, oleh Dat yang sebenarnya.
  12. Umpama rasa dengan perasaan, tentu yang terdahulu adalah rasa, dalam keadaan lahir perasaan;ah yang ada, cipta dengan riptanya, betul-betul terdahulu cipta, ciptalah yang mengatur gending, begitu pula yang memuji dengfan yang dipuji.
  13. Pasti dahulu yang dipuji, keadaan yang memuji, ada dari kodratnya Tuhan, memang sebagai syarat, sebenarnya memuji, itu dukuasai oleh Dat yang baka, memuji kepada pribadinya.
  14. Umpanya orang yang sedang mengandung, anak yang masih di dalam kandungan, jikalau belum kita tiba saatnya lahir, belum tumbuh akalnya, dan masih gaib semuanya, entah akan keluar putrid entah putra, dan entah hidup entah mati.

PUPUH III
S A R K A R A

  1. Ditembangkan dengan lagu sarkara tentang pengetahuan gaib, tidak lain hanya Tuhan Yang Maha Esa, setelah lahir dari gaibnya, sebagai Dat mutlak yang mulia, sehingga kemuliaannya itu sampai kepada hidupp, sedangkan hidup sampai kepada matinya, sikapnya yang luhur, adalah luhurnya kasidan (jalan sempurna kea lam kubur), tidak lain mulai dari syariat sebagai peraturab di bumi, dan sastra sebagai terwujudnya dunia.
  2. Adapun hakekat itu adalah pengetahuan yang diimankan, mengintai pada kesempurnaan, hakekat sudah memadukan (mempersatukan), sedangkan makrifat itu adalah yang sudah menembus ke sanubari, orang yang meluhurkan gending, berkeyakinan pada ikhtikadnya, bahwa cangkring menumbuhkan blending (biji cangkring), dalam arti bahwa antara ayah dan anak, lebih dahulu anak dan adanya ayah itu berasal dari anak, begitulah hal yang demikian.
  3. Sebenarnya dunia akan tidak terjadi, sebab kadim didahului yang baru, jadi letaknya terbalik adanya, meskipun yang mengatakan luhur gendingnya, akan tidak menjadi bayi, pasti akan tetap saja, tangisnya kayatun, dan lafalnya Yabuhana, wujud Allah menguasai Robul alamin, berarti sungguh-sungguh jadi adanya dunia.
  4. Sebagai tanda wujudnya Tuhan, petunjuk supaya memuji kepada yang membuat, sastra alif mana yang sejati, seperti tepinya punglu (bumi), tanpa pucuk tidak ada muka belakangnya, tidak berwujud dan tidak terlihat dengan mata, bukan arah dan tempat, bukan awal dan akhir, tetapi dekat merata bersatu, demikian maka wajiblah adanya.
  5. Adapun hakekat itu asalnya gending, sudah nyata ilmunya Tuhan, dan petunjuknya ada di perasaan, seperti rasanya kemumu (lumut laut), sedangkan pramanalah yang membebani, benar-benar tunggal, kenyataan sejati, dan bersatulah rasa dan perasaan, pilih pengetahuan ada yang diadakan juga, yaitu bina-membina.
  6. Memuji dengan tak hentinya dipuji, jikalau tidak hidup di dunia ini, dan jikalau tak mengetahui bahwa luhurnya gending, karena tidak banyak dibicarakan, keinginan berada di bawah langit, dan diatas bumi, keluar dari air, menjadi restunya ayah, jadi tetap luhur alif sejati, dari pada akal sejati.
  7. Umpama pria dan wanita, di dalam bersetubuh rasa nikmatnya sama, di sini sebenarnya, suatu pengetahuan yang sungguh-sungguh, mengenai berkumpulnya yang baru dan yang ladim, juga dengan sifatnya, sastra dengan gendingnya, yang rasa dengan perasaannya, yang pria dan wanita bersatunya diakhiri oleh keheningan, saling tatap menetapkan.
  8. Maka jamak dua-duanya bersatu, satu rasa dalam kekuasaan, akan tetapi kalau jadi tumbuhnya, prianyalah yang wajib, menjadi akal yang dipurba alif, seperti gambar yang terlihat dalam cermin, begitulah umpamanya, yang melihat dalam cermin itu sastra sejati, sedangkan gambar cermin itu sebagai gending dan hilangnya gambar iotu, masuk ke dalam sastra sejati.
  9. Seperti gema dengan suara umpanya, yang berkembang diumpamakan gending, sedangkan sastra diumpamakan suaranya, dan berkumandang bersamaan, kembali pada suara, seperti ikan di dalam laut, ikan umpamanya gending, dan laut sebagai sastranya, adanya ikan dari laut, begitu juga dengan kehidupannya.
  10. Matinya ikan pun dari laut, dan di dalam laut pasti isi ikan, kedua-duanya tidak bias dipisahkan, lagi ibaratnya, ibarat niyaga (penabuh gamelan) manbuh gending, niyaga bagaikan sastra, dang ending sebagai gendingnya, segala sesuatunya gending dikuasai niyaga, dan niyaga menurutkan purbanya gending, akan panjang sekalai jikalau terus diceritakan.@@@

PUPUH IV
P A N G K U R

  1. Sudah berlalu berimannya kepada Tuhan, dengan petunjuk yang diumpamakan sastra dang ending, syukur jikalau semua sudah menyetujui, meskipun huruf Jawa, juga tidak ketinggalan asalnya pun dari gending, gending yang menguasai waktu, seperti telah diuraikan di atas.
  2. Seperti sastra huruf dua puluh, karena restu petunjuk kehendak puji, memuji pada asalnya semua yang tumbuh, diambilkan dari akhadiyat, maka yang : ha na ca ra ka itu petunjuknya, adapun yang : da ta saw a la, diganti oleh yang dipuji.
  3. Wahdat sejati yang dirunding, yang pa da jay a nya sesungguhnya, yang menunjuk dan yang ditunjuk, sama-sama kuatnya, oleh karena itu itu wakhdiat menjadi akhir keadaannya, dan yang : ma gab a tha nga, itu sudah terbukti adanya yang sir sejati.
  4. Sebagai tanda Hyang Manimaya, sudah nyata tahu akan tujuannya, di situ sudah petunjuk yang terakhir, Manikmaya sekiranya, berkumpulnya hati alam arwah, di sinilah mulainya ada akal, akhirnya menjadi Hyang Mahamanik.
  5. Awalnya Hyang Manikmaya, gaibnya tidak boleh dicampur dengan tulisan ini, tidak berarah dan tak bertempat tinggal, tidak pasti awal akhir, menyembah dan menyatu pada rasa penglihatan, maka tahunya tajam seperti lautan jernih, dan terus hening tanpa ada batas.
  6. Itu adalah titik tengah dari penglihatan, maksudnya huruf dua puluh, sama dengan sifat dua puluh, yang menunjukkan keadaannya Dat, akal belum ada keadaannya, lahirnya gending akal, itu setelah Manikmaya sudah berilmu.
  7. Luasnya arti ripta dan perasaan, seperti halnya Sang Nurcahya dan Nurasa selesai, gantinya Sang Hyang Guru, nyata disebut catur baya, dalam kekuasaan Dat Guru sebagai rajanya yang tumbuh (manusia), awalnya Hyang Manikmaya, lalu Hyang Keneka Resi (narada).
  8. Yang tua menjadi muda, dan yang muda bertindak sebagai yang tua, agar jelas pengetahuannya, tentang keadaan yang berkuasa, dari adanya keadaan, maka sudah jelaslah kenyataan Sang Hyang Wisnu, yang berwenang membawakan bahagia, untuk manusia yang berbudi luhur.
  9. Adapun yang dinamakan watak Nawasanga, itu sudah nyata terbentangnya bumi dan angkasa, hal itu ketahuilah semuanya, mana yang luhur dan mana yangrendah, seumpama papan tulis dengan tulisannya, kenyataannya yang memuji, dengan yang dipuji.
  10. Papan tulis sebagai tempat kekuasaan, Manikmaya adalah yang menguasai adanya papan tulis yang wening, adapun tintanya adalah Sang Hyang Guru, sastra umpama papan, dang ending akal adaikan tinta sudah memerintah, kalau lebih dulu tintanya, di mana tempat tinta jatuh di situ akan tertera tulisannya.
  11. Sungguh terdahulu papan tulisnya, yang mengatakan papan tulis itu adanya dari tulisan, dan lagi umpamanya, dalang dengan wayangnya, dalang sebagai sastra wayang sebagai akal sejati, sungguh benar terdahulu dalangnya, yang menguasai dan membina seluruh wayang.
  12. Seerti wafatnya Resi Bisma, pada waktu dipanah oleh Wara Srikandi, anak panaknya Sang Harjuna, gending akal ibarat Wara Srikandi, sastra ibarat busurnya, Sang Harjuna, gending akal ibarat Wara Srikandi, sastra ibarat busurnya, Sang Harjuna merupakan titisan Dat yang berilmu tinggi.
  13. Seperti Batara Kresna, dengan Sang Hyang Wisnumurti, itu ibarat yang sebenarnya, kedua-duanya dalam keadaan tunggal, menyatu cipta dan rasanya dalam kehidupan, Sang Hyang Wisnu ibarat sastra, dan Sri Kresna ibarat gendingnya.
  14. Goncang dan porak-poranda, seperti Batara Kala akan menelan bumi, Sri Kresna tidak tampak, dan telah musnah kemanusiaannya, terpengaruh oleh wikramanya Sang Hyang Wisnu, akan tetapi tidak setiap hari, wikramanya dilakukan.
  15. Hanya pada saat-saat yang perlu, oleh karena jikalau terus menerus wikrama tidak aka nada barang jadi, semuanya lebur, dunia pun tidak ada, sebabnya dunia lebur, karena kridanya Sang Hyang Wisnumurti, tidak berguna adanya bumi.
  16. Sang Hyang Wisnu manitis pada Sri Kresna, supaya mulia segala sesuatu yang terbentang di atas bumi, melindungi segala yang tumbuh, menjaga tegak berdirinya dunia, tiap pendapat dan perintah Prabu Kresna pasti luhur, kekuasaannya untuk mencipta, mencipta terus menitis secara gaib.@@@

PUPUH V
D U R M A

  1. Tekad mereka yang meluhurkan gending dan akal, pendapatnya dalam tauhid, adalah bahwa Hyang Wisnu dan Kresna, hanya Hyang Wisnu yang ada, Sri Kresnatidak terpadu, walaupun dunia menjadi hancur lebur, tidak dihiraukan.
  2. Jikalau masih mencipta kedua-duanya, tentulah gugur buktinya,telah sia-sia belaka, nama Tuhan Yang Maha Kuasa, bersusun dua-dua, dan lagi, menyatu dengan keadaan yang sejati.
  3. Orang berjalan sudah sampai pada tujuannya, mendadak kembali lagi, berarti ciptanya bercabang dua, dalam merangkai karangan, entah mana yang benar-benar diyakini, yang sebenarnya, hal ini merupakan ungkapan yang dibolak-balik.
  4. Karena samar-samarnya keadaan Ilahi, sangat halus dan susah dijamah, dan gaib sudah tak terkirakan, apabila dikira-kira, elok dan tak terpikirkan, kekuasaan untuk bersikap, tidak lain hanya cipta yang suci.
  5. Dalam pikiran yang awas mendapat bisikan, adapun orang yang mengatakan luhur sastranya, susun dua-dua, tidak begitu, caranya menjalankan tauhid.
  6. Adanya itu berasal dari ketiadaan, sedangkan ketiadaan itu disebabkan dari ada, terasa ada atau tidak itu, kebenaran Datnya Yang Maha Kuasa, itulah sastra sejati, tanpa kawan, dan tidak tersusun dua-dua.
  7. Adapun yang dikatakan mengulangi perjalanannya kembali, itu mustahil benar, bukan demikian maksudnya, yang mestinya ada, dalam sukma terbentangnya bumi, maka terus dalam memuji, mengharap kebahagian agar dirinya wening (bersih, suci).
  8. Kemampuannya menyelami indahnya alam, terus di akal tampak, kesepian dalam kemasyuran, sebagai wakil rahasianya alam, itulah gambaran tentang rumitnya ilmu, terpaku dalam alam itu, maka tampaklah yang baru.
  9. Maka ilmu yang disertai dengan menjalani syareat, sejahteranya mahkluk, menjadi terasa terus utama, merasuk dalam cipta dan pujinya, bilamana masih salah cipta dan tekadnya.
  10. Menurut hematnya Sri Kresna belum mulia, disebut harimurti, maksudnya repot dalam segala hal, dari kemurniannya berfikir itu, keadaan ariloka, dan madyaloka telah dipahami semua.
  11. Adapun para Nabi yang sudah wafat, dan para wali, para syuhada, juga para imam yang mulia, yang rohnya inganhi, yang mendapat wahyu, tidak menjalani mati setiap hari.
  12. Adaikata para Nabi itu mati selama-lamanya, tidak dibicarakan kemudiannya, walaupun yang Triloka, pasti tidak ada, sebab perbuatan semedi, para Nabi dan lainnya itu hanya pada waktu tertentu, waktu takbir dan perang sabil.
  13. Setiap hari tidakpisah dengan Hyang Suksma, ia tidak sukar, menjalankan ciptanya, seperti lafal yang ada, Iya Kayu Pidareni, yang maksudnya, hidup di dalam dua desa (dua tempat).
  14. Desa lahir dan desa batin sudah terang, mengejar kebahagian, dari ciptanya yang suci, terus sampailah pada Kayat Yang Maha Kuasa, serambut saja tidak berbeda keadaannya, ketahuilah semua yang sedang berebut pikir.
  15. Ingatlah semua yang sedang mengolah nalar, jangan sampai mengalami, terlanjur tekadnya, menyimpang dari peraturan hidup, benar-benar berbahaya, gawatnya bukan main, tentang arah terangnya hidup.
  16. Dan jangan sering bertengkar dalam pendapat, itu syirik bagi orang berilmu, jikalau tidak cocok, lebih baik diam saja, akan tetapi lalu tanyakan pada ulama, atau para sarjana ilmu.
  17. Salah satu kebenarannya gending dan sastra, mana yang tua dan mana yang muda, tanyakan itu, jangan was-was (bimbang) dan ragu-ragu, supaya terus sampai saraknya Nabi, dengan penuh kepercayaan, menjalankan agama suci.
  18. Tamatlah serat sastra sandi pradangga, masuk di dalam hati, semua kalimahnya itu, alimnya niyaga, setelah ia mengetahui dan mendengar suara gamelan, tentang nama-namanya, jelas satu persatu. @@@

SERAT SASTRA GENDING


Karya : Sultan Agung Hanyokro Kusumo

I. S I N O M

1.
Yeku tan sanepanya
Wimbaning sasmita murti
Kang rineggang gita
Amemalat driya

Perumpamaan tentang
Lahirnya pertanda makna
Yang terangkai dalam lagu
Yang mengalun syahdu.

2.
Yeku wirayatura
Jeng Sultan Agung Matawin
Kang mufakat sinaksennan
Dening para sarjanadi
Kang tuhu anetepi
Ing reh plambanging ngayun.

Yaitu ajaran
Sang Sultan Agung dari Mataram
Yang telah disepakati
Oleh para sarjana besar
Yang benar-benar memahami
Isyarat lambang pemakaman.

3.
Kadereng amengeti
Wirayat dalem Sang Prabu

Eleh keinginan mengabdikan
Ajaran Sang Raja

6.
Yekti tan ingaken darah
Ten tan wignya tembang kawi
Jer kamot sandining sastra
Titiga logating tulis
Kang dingin basa kawi
Tata-trapsilaning wuwus
Kang tumprap niti-praja
Kasusilan trusing ngelmi.

Tidak akan diakui famili
Bila tidak menguasai tembang kawi
Karena pada nya termuat rahasia sastra
Dan ilmu ketrampilan tulis
Yang diutamakan dalam bahasa kawi
Tata cara seni berbicara
Yang berlaku bagi para bangsawan
Adab keutamaan orang berilmu.

8.
Pring tri sandining sasmita
Karep lepasing samadi
Ngesti tablehing panunggal
Nglinang sukma sarira-nir
Purna wus anglir jati
Marma sagung trah-Mataram
Den putus olah raras
Sasmita sandining kawi
Yekti angger satria
Ngolah sastra.

Ketika rahasia tanda-tanda
Puncak pencapaian semadi
Meraih kesatuan
Melebur sukma menghilangkan-diri
Memasuki hakikat kesejatian
Maka segenap trah-Mataram
Hendaknya sempurna melatih-rasa
Rahasia dalam sastra
Kerena setiap satria sejati
Adalah ahli-sastra.

11.
Kalengkanireng swarendah
Arancak pinetu ngesti
Ngesti rajaseng wirama
Tuduh pamadyaning dasih
Mring Hyang kang sugih.

Terangkai dalam keindahan suara
Tertata rapi dan berirama
Irama yang memiliki tujuan
Memberi petunjuk umat manusia
Mengenai Tuhan yang maha kaya.

12.
…. Pramila gending yen bubrah
Gugur sembahe mring Widdhi
Batal wisesaning salat
Tanpa gawe ulah gending
Dene ngaran ulah gending
Tukireng swara linuhung
Amuji asmaning Dat
Swara saking osik wadi
Osik mulya wataring cipta surasa.

….Maka gending apabila rusak
Rusak pula peribadan kepada Tuhan
Batal kehidmatan sembahyang
Tanpa guna melakukan gending
Adapun tembang gending itu
Melalui irama yang agung
Memuji asma Dzat
Irama dari kedalam rahasia
Kedalam mengendap dalam sukma.

13.
Surasane ngesti kayat
Kayat ingkang baka kadim.

Makna mengayuh kehiduban
Hidup yang hakiki-abadi.

14.
Jer wajib udering gesan
Ngawruhi titining ilmi

Kewajiban manusia hidup
Mengetahui hakekat hidup

II. ASMARADANA

1.
Gang brangta mangusweng gending
Kang satengah perebutan
Kang ahli gending padudon
Lawan ingkang ahli sastra
Arebut kaluhuran
Iku wong tuna ing ngilmi
Tan ana gelem kasoran.

Hasrat memainkan gending
Seperti sebuah pertarungan
Para ahli gending bertengkar
Dengan ahli sastra
Saling mengunggulkan diri
Itu pertanda mereka masih bodoh
Merasa takut ternistakan.

2.
Sejatinya wong ngagesang
Apa ingkang binasan
Iku kang kinarya luhur
………….
Yekti kekandangan kibir
Rebut luhuring kagunan
Dadi luput sakarone.

Sesungguhnya manusia hidup itu
Apa yang dilakukan
Itulah yang akan memuliakan derajadnya.
……….
Selalu berlagak sombong
Pamer kemulian dan kepandaian
Malah kehilangan dua-duanya.

3.
Kang ngani gending luhurnya
Pinet saking hakekat
Ingakal witing tumuwuh
Ananing Hyang saking akal
Takokna kang wus ngualam

Mereka katan nilai gending
Tumbuh dari hakekatnya
Wujudnya tumbuh seperti biji
Wujud yang melahirkan keilahian
Tanyakanlah orang yang berilmu.

4.
Wite osikireng ngilmi
Gending ngakal ingkang marna
…………
Uga nrus swara kang lihung
Lafai Allah kang toyibah.

Pangkal tumbuhnya pengetahuan
Berkembang menjadi gending-wujud
………….
Juga melahirkan nada yang agung
Lafal Allah yang mulia.

5.
Mangreh nrus swareng dumadi
Myang nyamlenging wirama
Tuduh ing katunggalane
De sastra ingaran andap
Reh kawengku ing akal
Lan kawayang warnanipun
Sastra kan gumlar ing papan

Suara kemanusian yang menembus
Kedalam nikmatnya irama
Menunjuk kepada keesaan-Nya.
Adapun sastra disebut rendah
Karena ditopang gending
Dan tergambar wujudnya
Sastra yang terhampar di kenyataan.

6.
Pada lahir pan wus kari
Gamelan tan dadi banda
Kamot ing praja karyane.
Dene wong kang ahli sastra
Ingaran luhur sastrane
Layak yen mangsi lan kertas
Pantes yen luhur ngakal
Nging sastra suraosipun
Luhur sajatining sastra.

Dalam penampakan hanya tinggal
Gamelan yang tidak lagi berharga
Tercakup dalam kayaannya.
Orang yang ahli sastra
Disebut luhur sastranya
Hinggsepantasnya tinta dan kertas
Pantas bila unggul gending
Karena makna sastra adalah
Keluhuran pada hakekatnya.

7.
…………………….
Sastra praboting negara
Lumaku saben dina
Myang nigas pradata kukum
Sanadyan ta kanti ngakal

Sastra sebagai perangkat negara
Yang berlaku setiap hari
Bahkan menghukum para terpidana
Meskipun harus dengan akal

8.
Dudu ngakal trusing gending
Ngakal lungiting susatra
Ngakal ing gending jatine
Babaring jatining sastra
Kawitane aksara
Sawiji, Alif kang tuduh
Mengku gaibul uwiyah.

Bukan pemahaman tentang gending
Pemahaman rahasia sastra
Sejatinya pemahaman gending
Penjelasan tentang hakikat sastra
Tentang asal mula huruf-huruf
Satu, alif yang menjadi petunjuk
Memuat substansi kegaiban.

9.
Dzat mutlak dipun wastani
Myang la-takyun ingaranan
Durung kahan salire
Maksih wang wung kewala
Iku jatining santra
Ananing gending satuhu
Dupi alif wus kanyatan.

Dzat Maha Mutlak yang disebut
Dengan la-ta’yun yaitu
Ketika belum ada apapun
Masih kosong semata
Itulah hakikat ilmu satra
Dan keberadaan gending sebenarnya
Merupakan perwujudan dari sang alif.

Hubungan antara :
Dzat – Sifat

11.
Dzat lan sifat upami
Sayekti dingin datira
Dupi wus ana sipate
Mulajamah aranira
Awal lan akhirira
Kang sipat tansah kawengku
Marang Dzat kajatinira.

Dzat dan sifat selalu
Lebih dulu dzatnya
Ketika sudah ada sifat
Yang disebut Mulajamah
Yang awal dan yang akhir
Sifat selalu termuat
Dalam hakikat Dzat.

Hubungan antara :
Rasa – Pangrasa
Cipta – Ripta
Yang disembah – Yang menyembah

11.
Rasa pangrasa upami
Yekti dingin rasanira
Pangrasa kari anane
Kang cipta – kalawan ripta
Sayekti dingin cipta
Kang ripta pan gendingpun
Kang nembah lan kang disembah.

Hati dan pikiran ibaratnya
Lebih unggul pikiran pasti
Dari keberadaan pikiran
Sedang kreasi – dan perangkaian
Tentulebih utama kreasi
Dari ranmgkaian tembang
Seperti yang menyembah dan
Yang disembah.

Hubungan antara :
Kodrat – Iradat

13.
Yekti dihin kang pinuji
Kahanane kang anembah
Saking kodrating Hyang Manon
Apan kinarya lantaransejatining panembah
Wisesaning Dzat mrih ayu
Amuji ing dewekira

Tentu lebih dulu yang disembah
Dari pada yang menyembah
Dari hakikat Hyang agung
Berguna bagi sarana
Hakikat penyembahan
Kepada Dzat untuk keselamatan
Memuja kepadanya.

14.
Upamine wong nggarbini
Lare sajroning wetengan
Yen durung prapting lahire
Maksih gaib sadaya.

Ibarat orang mengandung
Bayi yang ada dalam kandungan
Senyampang belum lahir
Masih belum diketahui halnya.

III. DANDANGGULA

1.
…………
Dupi lair sing gaib
Kanyatan ananipun
Kapya sangkep ran
akyan-sabit
Jali estri wus nyata
Pareng gending-barung
Kang lailaha ilallah
Suwara trus kawentar jati
Ning Alip

…………..
Ketika kegaibannya terungkap
Perwujudan realitas
Hakikat dinamakan a’yanu tyabithah
Yang pria dan wanita telah terbukti
Berpadu dalam kesatuan nada
Berupa la ilaha ilallah
Irama terus mengalun kesejatian
Sang Alif.

2.
Gendingira mobah lawan nangis
Dupi ageng akalnya binabar
Kewajiban sakalira
Penggawe kang mrih hayu
Rahayune pratameng urip
Urip prapteng antakateka
Tekaping aluhur
Kaluhuraning kasidan
Tan lyan saking sarengat
Pratameng bumi
Tumimbang gumlaring jagad.

Gendingnya mengalun dalam tangis
Oleh kehebatan makna yang terhampar.
Perbuatan yang membawa keselamatan
Keselamatan dan keutamaan hidup
Hidup hingga akhir tujuan
Dalam segala keluhuran
Yaitu kemulian kematian
Tidak lain adalah syariat
Kesempurnaan dunia
Yang seharga dunia seisinya.

3.
…………
Janma ingkang ngluhurken gending
Pangestining jro tekad
Cangkring tuwuh blendung
Tegese anak lan bapa
Dihin anak bapa ginawe ing siwi
Lamun ta nyimpang dadine.

………….
Manusia yang menghormati gending
Keinginan dalam hatinya
Ibarat cangkring tumbuh jadi blendung
Yaitu antara anak dan bapak
Meskipun anak dididik oleh bapak
Bisa juga menjadi berbeda.

4.
Tuhu gumlaring jagad
Sayektine tan dumadi
Sebab kadim kaduhinan anyar
Kasungsang nyingpang dadine

Sungguh terhamparnya semesta
Tentu dunia tidak akan terbentuk
Bila yang fana mendahului yang abadi
Logika yang terjungkir-balik.

5.
De sastra alif jatine
Kadya gigiring punglu
Tanpa pucuk, tan ngarsa wuri
Tan gatra tan satmata
Tan arah nggon dunung
Nora akhir nora awal
Mratandi kinen muji
Kang akarya.

Adapun sastra sejatinya adalah alif
Seperti wujud bulatan
Tanpa ujung tanpa pangkal
Tanpa bentuk tanpa penampakan
Tanpa tempat dalam ruangan
Tanpa akhir dan bermula.
Menjadi isyarat untuk memuja
Sang penciptanya.

7.
…………
Lamun maksih kaubang langit
Kasangga ing bantala
Mijil saking babu
Dadi saking ibu bapa
Yekti tetep luhur sajatining Alip
Lawan jatining ngakal.

………….
Selama masih berpayung langit
Berpijak dipunggung bumi
Meski lahir dari searang babu
Siapa pun bapak ibunya
Hakikat Alif-nya tetap mulia
Semulia hakekat wujudnya.

Hubungan antara :
Yang Kadim – yang baru
Sastra – Gending
Dzat – Sifat
Yang disembah – Yang menyembah
Rasa Pangrasa

8.
Umpamane jalu lawan isttri
Jen saresmi jroning rokhmat pada
Pranyata iku tandane
Tuhu suhuning kawruh
Ing pamoring anyar lan kadim
Dat lawan sipatira
Sastra – Gendingipun
Kang Rasa lawan Pangarasa
Estri Pria pamornya kapurba wening
Atetep tinetep.

Seperti suami-istri
Bila bersetubuh dalam kebenaran
Merupakan perumpamaan
Bagi pengetahuan sejati
Meleburnya yang fana dan baka
Antara Dzat dan Sifat
Antara sastra dan gending
Antara hati dan pikiran
Rahasia Pria-wanita yang terangkum
Menyatu dalam kesatuan.

Hubungan antara :
Yang bercermin (Subjek) – Bayangannya

9.
Mulajanmah loroning ngatunggil
Tunggal rasa rasa kawisesan
Nging lamun dadi tuduhe
Wajib ing prianipun
Kadya ngakal pinurbeng alip
Lir warno jro paesan
Iku pamenipun’kang ngilo jatining sastra
Kang wayangan gending
Sasirnaning cermin
Manjing jatining sastra.

Mulajamah kesatuan dual hal
Yang itu menjadi kiasan
Substansi kejantanan
Pemikiran yang bermula dari alif
Bagai sosok dalam cermin
Itulah perumpamaan
Yang bercermin ibarat sastra
Dan bayangan itu adalah gending
Selesai bercermin
Bayangan kembali pada sastra.

Hubungan antara :
Suara – Gema
Lautan – Ikannya

10.
Lir kumsndsng lan swara upami
Kumandanging barat gending ngakal
Sastra upama swarane
Gending kumandang barung
Wangsul marang swara umanjing
Lir mina jro samodra
Mina gendingipun, sastra upama amandaya
Mina yekti anaya saking jaladri
Myang kauripanira.

Seperti gema dan suara
Gema itu perumpamaan gending
Suara ibarat sastra
Setelah gema gending berlalu
Ia kembali kepada sastra
Seperti ikan di lautan
Ikan adalah gending, dan
Sastra kehidupannya
Ikan selalu kembali ke air
Yang menjadi kehidupannya.

Hubungan antara :
Pradangga – Gending

11.
Pejahing mina owor jaladri
Jro samodra pasti isi mina
Tan kena pisah karone
Malih ngibaratipun
Lir niyaga nabuh kang gending
Niyaga sastranira
Gending-gendingipun
Barang reh purbeng niyaga
Kasebuting niyaga dening kang gending
Panjang yen cinarita.

Ikan hidup mati di lautan
Di dalam laut pasti berisi ikan
Keduanya tidak pernah terpisahkan
Seperti perumpamaan
Seperti alat musik dengan pemainnya
Pemain adalah sastra
Alat musik menjadi gendingnya
Setelah memainkan musik
Baru bisa dipilah pemain dan alat
Panjang bila harus dijelaskan.

IV. PANGKUR

1.
Sukur yen wus samya rujuk
Mufakat ing ngakatah

Lebih baik apa bila yang sudah
Disepakati oleh khalayak luas.

5.
Awale hyang manikmaya
Gaib datan kena winarneng tulis
Tan arah nggon tanpa dunung
Tan pasti akhir awal
Anrambahi manuksmeng rasa pandulu
Tajem lir mandaya retna
Awening trus tanpa tepi.

Asal mula hyang manikmaya
Yang gaib dan tak tergambarkan
Tanpa tempat tinggal dan tak berruang
Tanpa dapat ditentukan awal akhirnya
Menyatu memenuhi rasa penglihatan
Tenang seperti kemilau permata
Keheningan yang tanpa tepi.

8.
Sepuh minangka taruna
Kang taruna minangka anyepuhi
Kacihna samaring kawruh.

Yang tua berperan sebagai pemuda
Yang muda yang dituakan
Ditandai dengan simbol pengetahuan.

Hubungan antara :
Papan tulis – Tulisannya
Yang disembah – Yang menyembah

9.
Dewa watak hawa sanga
Wus kanyatan gumlaring bumi langit
Iku kawruhana sagung
Endi kang luhur andap
Umpamane papan lawan tulisipun
Kanyatan ingkang anembah
Kalawan ingkang pinuji.

Dewa dan sembilan hawa-nafsu
Fenomena bumi dan langit
Itu harus menjadi pengetahuan
Tentang yang tinggi dan yang rendah
Seperti papan tulis dengan tulisan
Bagaikan hamba yang menyembah
Dengan tuhan yang disembah.

Hubungan antara :
Manikmaya – Batara Guru

10.
Papan moting kawisesan
Manikmaya purbaning papan wening
Tulise mangsi Hyang Guru
Sastra upama papan
Gending ngakal upama mangsi wus dawuh
Yen dihina mangsinira
Ngendi nggone tibeng tulis.

Papan tempat kekuasaan
Manikmaya menjadi papan azali
Batara Guru menjadi tulisannya
Sastra adalah papan
Kata yang tertulis ibarat gending
Bila harus lebih dulu tulisan
Dimana ia akan diguratkan.

Hubungan antara :
Dalang – Wayang

11.
Sayekti dihin kang papan
Kasebuting papan saka ing tulis
Lan malih upamanipun
Dalang kalawan wayang
Dalang sastra, wayang ngakal jatinipun
Yekti dingin dalangiro
Amurba splahing ringit.

Tentu lebih dulu si papan
Dalam penyebutan dibanding tulisan
Dan lagi ibaratnya
Antara dalang dengan wayang
Dalam ibarat sastra, dan wayang gending
Tentulah lebih dulu si dalang
Yang memainkan para wayang.

Hubungan antara :
Busur – Anak panahnya

12.
Lir nguni sang Resi Bisma
Duk pinanah dining wara Srikandi
Watgatanira tinundung
Ring panah Sang Arjuna
Gending ngakal ngibarat
Srikandi kang hru
Satra upama kang capa
Sang Parta titising lungit.

Seperti Resi Bisma zaman dahulu
Ketika terkena panah Srikandi
Tentulah tidak akan meleset
Karena itu panah Arjuna
Gending itu ibarat
Srikandi yang memanah
Sastra ibarat busur sang
Arjuna anugrah langit.

Hubungan antara :
Wisnu – Kresna

13.
Kayat Narendra Kresna,
Lawan risang Batara Wisnumurti,
Iku ngibarat satuhu,
Loro-loroning tunggal,
Tunggal cipta sarana sauripipun,
Hyang Wisnu upama sastra,
Sri Kresna upama gending.

Seperti Raja Kresna
Dengan Dewa wisnu yang Agung
Itu hakikatnya
Dua hal yang satu adanya
Menyatu dalam berbagai halnya
Wisnu ibarat sastra
Kresna ibarat gendingnya.

V. DURMA

4.
Saking dene wit samar
Kahaning hyang
Rempit sulit binudi
Gaib wus tan kena lamun
Kinaya ngapa elok tan kena pinikir
Wenanging gesang ngrejasing nugrohodi

Karena kegaiban persoalannya
Persoalan ketuhanan
Sangat sulit dan rumit dipikirkan
Sangat gaib tak dapat
Digambarkan pikiran
Keajaiban yang tak tergambarkan
Maha kuasa atas kehidupan
Pemberi anugrah agung.

5.
….pangestinireng tokid,
Wenanging gesang
Ngrajasing nugrohodi.

….Keyakinan tauhidnya,
Kekuasaan kehidupan
Melimpahkan anugrah agung.

6.
Ana iku margane saka ora
Ora sing ana yekti
Raseng ana ora,
Teteping Dzat wisesa
Amisesa iya iki
Jatining sastra
Tan susun kalih-kalih.

Ada itu berawal dari tiada
Tiada yang ada
Meskipun ketiadaan
Hakikat Dzat Maha Kuasa
Yaitu yang menguasai
Hakikat sastra
Tunggal tiada duanya.

7.
Reh ananing Hyang Suksma
Mot muksma gumlaring bumi
Tinrusing puja pujarjeng widi-ening.

Karena Tuhan yang maha tinggi
Menjadi ruh dunia yang tergelar
Puncak dalam semadi
Puncak dalam kehiningan ilahi.

9.
Mula ngelmi mulet patraping sarengat
Mong arjaning dumadi
Dadya pra manungsa
Tinuduh mrih utama
Utameng cipta pamuji.

Ilmu harus mengikuti aturan syariat
Membawa kesealamatan hidup
Sehingga umat manusia menjadi
Terbinbing menuju keutamaan
Keutamaan dalam beribadah.

13.
Saben dina tan pegat
Raketing suksma
Tan kewran denira mrih
Pangestining cipta.

Setiap hari tak pernah berhenti
Melatih jiwa
Tiada pamrih apa pun selain
Mencari kesempurnaannya.

14.
………..
Pangiketing pamusti
Rajesing sucipto
Trus kayating wisesa.

………….
Daya cipta doa
Konsentrasi pikiran
Menembus daya kehidupan.

15.
Eling-eling kang samya mangudi-nalar
Away kongsi nemahi
Kadrojoging tekad
Lah pada den prayitna
Sayekti ambebayani
Luwih agawat
Watgating trang ing urip.

Perlu diingat oleh orang yang melatih pikiran
Jangan sampai terjadi
Hasrat tanpa kendali
Haruslah itu diperhatikan
Karena sangat berbahaya
Menghancurkan kehidupan.

16.
Lawan aja pada padudojn ing karsa
Iki siriking ngelmi
Yen durung kaduga
Luwung mendel kewala
Anging kasilna kang titi
Marang ngulama
Myang pra sujaning budi.

Dan jangan suka bertengkar pendapat
Itu larangan dalam mencari ilmu
Bila belum mumpuni
Lebih baik menahan diri
Dan belajarlah dengan tekun
Kepada para ulama
Para ahli kesempunaan jiwa.

17.
Ywa dumeh yen wus wasis
Tan dadya nistanya
Minta patweng ulama
Malah tamibeng utami
Yen wus mupakat
Tiga sekawan ngalim

Meskipun telah mengerti
Tidak ada celanya
Meminta fatwa para ulama
Malah akan lebih utama
Bila telah rujuk pendapat
Tiga atau empat orang alim.

18.
Salah siji jatining gending lan sastra
Endi kang ingran inggil
Iku tekadana
Aja was tida-tida
Tanda wus rinilan Widdi
Den trus pracaya
Angsal labuh pra ngalim.

Salah satu hakikat gending dan sastra
Man yang lebih tinggi derajadnya
Itu harus dipahami
Jangan sampai bingung dan ragu
Menjadi pertanda ridha ilahi
Harus selalu yakin
Mengikuti para alim.

19.
Alime kang niyaga
Wruh gangsa nung swaraneki
Lan aranira sawiji-wiji

Kepandian sang niyaga
Yang memahami makna dalam suaranya
Serta nama masing-masingnya.

20.
Nahenta wus purna wahyeng sasmita
Satata den pengeti
Dening kawi-swara
Rinenggeng rumiting gita
Ingesti salami-lami
Sumuluh mangka
Pandam ndoning budyodi.

Setelah sempurna pemahaman
Kontemplasi
Hal itu lalu direkam
Oleh sang Kawi-swara
Dirajut dalam rangkaian tembang
Agar dikenang selamanya
Menjadi cahaya penerang
Penuntun jalan kehidupan.

Serat Sastra Gending yang keseluruhan terdiri dari :
1. Pupuh Sinom, 14 pada.
2. Pupus Asmaradana, 11 pada.
3. pupuh Dandanggula, 17 pada
4. Pupuh Durma, 20 pada.

Karena kekurangan bahan pendukung maka Serat Sastra Gending ini, masih belum sempurna dan apabila para pengaksen internet yang buniman tahu atau punya bahannya yang lengkap, maka mohon saya dikasih.