Tag Archives: Javanese Manuscripts

SULUK MARTABAT SANGA


PUPUH
P U C U N G

  1. Kang pinucung nenggih urut-urutipun, kang martabat sanga, teruse kang maha suci, iya iku martabat ing Rasullullah.
  2. Kratonipun, kang maha suci maluhur, tetep aneng kita, pribadiing awal akhir, lahir batin yogya sami ngawruhana.
  3. Ing wong kang wus putus ing ngelmu rahseku, yen sirarsa wikan, ing karatone pribadi, kawruhana duk misihe awang-awang.
  4. Uwung-uwung bumilangit durung wujud, ingkang ana sapa, junun mukawiyah singgih, ing aranan junun iku makna tata.
  5. Tegesipun mukara rahi puniku, wiyah jagad jembar, tegese tata kang dhingin, den anaken ing arah jagad kang jembar.
  6. Pan ing ngriku durung ngarsa lagi iku, arahe kewala, pan iku kang maha suci, kang jumeneng aneng junun mukawiyah.
  7. Iya iku sajatiningurip ingsun, sadurunge ana, bumi langit trus samangkin, mongka karsa malih apa kang kinarsan.
  8. Nenggih maklum suksma arane puniku, maklum makna wikan, suksma ing karsanireki, durung karsa lagi ngawruhi kewala.
  9. Sapa iku kang jumeneng lagi maklum, sapa iku ingkang, maha luhur maha suci, iya iku nyata uripira dhawak.
  10. Tegesipun maklumat kumpul ing kawruh, pepeke ingngumat, durung karssa apan lagi, papak bae sapa madeg ing maklumat.
  11. Iya iku kang mahasuci maluhur, nyata nora liyan, ing uripira pribadi, sadurunge bumi langit trus samangkya.
  12. Lajengipun, kang kinarsakakeniku, apan iya ngadam, ilapi wujud ilapi, tegesipun basa ngadam iku ora.
  13. Artinipun, ilapi upama iku, lire wujud ana, kang ilapi ing pribadi, ing anane dadi metu saking ora.
  14. Awitipun upamane pisan iku, ora dadi ana, tetep upama pribadi, purwanipun ana iku saking ora.
  15. Sapa iku kang jumeneng aneng ngriku, ngadam ilapi myang, wujud ilapi pan mami, sadurunge dadi jagad trus samangkya.
  16. Lajengipun akarsa malih puniku, apa kang kinarsan, pan iya alip mantili, lire alip madeg mantili lirira.
  17. Kang gumantung dhewe bongsa madeg iku, tan lawan kinarya, rasane dhewe kinardi, kang jumeneng ing mantili iku sapa.
  18. Iya iku kang Mahasuci Maluhur, nenggih urip kita, pribadi duk sadurung ing, ana bumi langit terusing samangkya.
  19. Lajengipun apa den karsaken iku, nenggih johar awal, johar sosotya lirneki, apan dhingin basa sosotya punika.
  20. Kumpulipun ing putih lan kuningipun, pan ananing rahsa, bongsa dhingin kumpul ing brit, dadi ireng kang madeg ing kono sapa.
  21. Iya iku kang mahasuci maluhur, iya urip kita, pribadi duk sadurung ing, ana bumi langit terusing samangkya.
  22. Lajengipun apa kinarsaken iku, alam ulu hiyah, tegese alam udani, ulu luhur hiyah apan jagat jembar.
  23. Iya iku dadining karsa rumuhun, karsa kang sapisan, ananing kang bumi langit, sapa ingkang ngadeg alam ulu hiyah.
  24. Iya iku kang mahasuci maluhur, nora liyan-liyan, ya urip ingsun pribadi, sadurunge bumi langit trus samangkya.
  25. Lajengipun akarsa malih puniku, pan akyan sabitah, pan akyan nyataning urip, kang sabitah iku tetep tegesira.
  26. Tetepipun kuku wulu kulit bayu, tetep-tinetepan, balung otot getih daging, lawan sungsum dene tetepe kang jagat.
  27. Sarta gunung geni miwah angin laut, cleret thathit kilat,kuwung lawan obar-abir, iya iku ing uriping rasullullah.
  28. Sapa iku kang jumeneng aneng ngriku, pan akyan sabitah,pan inggih kang mahasuci, mahaluhur mapan nyata ora liyan.
  29. Urip ingsun sadurunge jagat wujud, terusing samangkya, mongka nuli karsa malih, apa kang den karsaken ngadam perpuwan.
  30. Ngadam iku ing orane tegesipun, dene kang perpuwann, pepeking rupa pribadi, kaya putih ireng kuning ijo abang.
  31. Dadu biru wungu kalawan kulawu, iku ananira, dhewe tan lawankinardi, iyaiku tetepe rupa mukhamad.
  32. Sapa iku kang jumeneng mahaluhur, ing ngadam prempuwan, iya iku maha suci, mahaluhur nyata lamun datan liyan.
  33. Uripipun pribadi sadurungipun, bumi langit dadya, tanliyan prapta samangkin, sampun tamat kag aran martabat sanga.
  34. Poma dipun pracaya ja pindho wuwus, lan aja was-uwas, yenmaido temah kapir, lawan aja kawetu ing wong akathah.
  35. Den aserung kang sarombong den barukut, wong kang ahli sarak, sireken aja den wruhi, nadyan liyanipun kudu nganggo parah.
  36. Marmanipun banget pemut-pemut ingsun, nyata wus katondha, ingsun dhewe wus nglakoni, ahli sarak tur durung kongsi ngulama.
  37. Maksih busuk parandene angguguru, duk lagya sapisan, nora tumancep ing ati, angguguru malih kaping dho pan maksa.
  38. Tyas baliwur kaya iya kaya dudu, kalabetan sarak, melang-melang pecat mati, angguguru malih jangkep kaping tiga.
  39. Lagi iku wiwite rada sumurup, nanging durung ngilang, labete sarak sak serik, siyanglatri tyas ingsun aponca
  40. Tan kaetung angguguru awak ingsun, pan jangkep kaping pat, ing kono gagah tyas mami, anampani wahyu geng tompa nugraha.
  41. Dadya rampung sumilak nirmaleng kalbu, wus datan kalingan ilang kang bongsa ling-aling, lengleng liwung tan mangmang marang sikepan.
  42. Saya darung birahi ningsun mring ngelmu, anggung puruhita, nedya musawarat batin, sun antepi nora wedi beya wragad.
  43. Sawus ingsun tutug gon ingsun guguru,ing batin tan kewran,lahire sasat sun pingit, angibadah tanpa pedah ingsun temah.
  44. Kadya edul, tanpa mongsa dhikir ingsun, anggung ratip samad, ngumpulaken para kaji, kongsi miskin labet ingsun karya buja.
  45. Eh ta sagung gung alit nak muridingsun,padha kawruhana, luluhure guru mami, luwih aplal tinimbang lan maca Kur’an.
  46. Guruningsun tan akeh mung tigalikur, nanging kang sun etang, luluhure kang sawiji, kang pawitan nenggih saking jeng panutan.
  47. Kang rumuwun, jeng rasullulah mumuruk, marang sayidina, ngali kang putra bunta lit, lajengipun sayidina ngali mulang.
  48. Marang sun Sayidina Kusen iku, lajeng amumulang, mring Sayid Jenal Ngabidin, lajeng mulang mring Ngumar Mukamad Bakar.
  49. Lajengipun Mukamad Bakar mumuruk, marang Rokaniyah, Japarsidik muruk maring, Jeng Sultan Ngaripin abiyajid Bislam.
  50. Lajengipun Sultan Ngaripin mumuruk, marang Seh Mukhamad, Marip lajegn muruk malih, mring Seh Ngarbiya Jidil Ngasli tumulya.
  51. Amumuruk nenggih marang Kutub Abu, malapir Mulana, Rum Tuwasi muruk malih, mring Seh Kutub Ya’abikapanilkakan.
  52. Ya seh Kutub, lajenge malih mumuruk, mring Seh Kut-kalima, wurina amuruk malih, maring Sayid Mukamad Ngasik lajengnya.
  53. Amumuruk, Seh Mukamad Ngarab iku, lajenge mumulang, mring Seh Ngabdullah sAtari, lajegn mulang mring Iman Kaliyussatar.
  54. Lajeng muruk, mring Seh Idayatulahu, sarmasti amejang, marnag Seh Kaji Kusiri, mejang Sayid Mukamad Hos putranira.
  55. Sayid katru, dinil lajeng amumuruk marang Sayidina, waji udin bongsa ngulwi, lajeng muruk marnag ing Sayid Abdullah.
  56. Putranipun Sayidina Rohkullahu, lajeng mulang mring sang, Sayidina Wisnamuwa’il, Amad Ibungali ingkang bongsa Ngabas.
  57. Prajanipun ing Sanawi lajeng muruk, mring Seh Amad ingkang, putra Seh Mukamad nagri, Madinah kang mashur lan Seh Amad Kusal.
  58. Lajeng muruk marang ing Seh Ngabdul Raup, putra Ngali ingkang, bongsa Seh Kamyah Pansuri, prajanira ing Singkil pan lajengira.
  59. Amumuruk mring TuwanSeh Kaji Ngabdul Mukiyi ing Karang, padhukuwan Saparwidi, mejang putra kang dalem ing Bojong-Karang.
  60. Krajanipun ing Saparwidi kadhukuh, mejang putranira, kyai mas ing Saparwidi, desa Karang dene ta ing lajengira.
  61. Amumuruk mring Kyahi Talabudinu, kang dalem Banyumas, mejang Seh Mukamad Salim, ing Madahab mejang den Ronggasasmita.
  62. Wismanipun ing Surakarta ibenu Mas Ngabehi Yasadipura kang kaping kalih, trah pamaseng jawil kabir Pengging Pajang.
  63. Sampun putus, luluhuring para guru, poma wekasing wang, den agemi den nastiti, den taberi lan den ngati-ati padha.
  64. Tegesipun, gemi den aja kawetu, marnag wong ing kathah, dene tegesing nastiti, denwaspada ing ngelmu aja was padha.
  65. Dipun terus, ing batin lan lahiripun aja kongsi mamang, senggga den tumekeng pati, dene ingkang teberiing tegesira.
  66. Siyang dalu den talaten maca iku, sagung kang lepiyan, supaya dadiya misil, masalahe wasiteng tyas aja samar.
  67. Yen tan kaur, mamaca ing saben dalu, yen ratri kewala, den sregep ngiling-ilingi, rasakena murade lan masrudira.
  68. Den gumathuk, ing tekadnya nyambut-nyambut, manawa kapiran, utawa kang tutul petis, dene ta yen saben dalu tan kacagak.
  69. Apesipun, ing pendhak Jumungah iku dalu tuwin siyang, dene apesipun tuwin, ana nora sapisan ing saben wulan.
  70. Supaya ntuk ing kamulyan dennya lampus, mengko sun wawarta, pirsakena duk sawargi, kang sinare ing Pengging Darul ngaliyan.
  71. Tur ta sampun, kasebut yen ahli ngelmu, parandene karsa, lepiyaning para wali, tuwin lepihane guru kang sampurna.
  72. Ingsun weruh nalika kalane dalu, yen tan tatamuwan, sakendeling nganggit-anggit, nora nana malih ingkang tiningalan.
  73. Amung suluk kalawan tasawub dipun parandene ana, manuswa ing jaman mangkin, ingkang datan arsa ulah ing lepiyan.
  74. Ciptanipun, nanging kudu dadi guru, ngelmu pepogotan, kang mengkono muridneki, dadi wong berwangkal gurune ber nakal.
  75. Lamun durung ber mokid wong dadi guru, sanadyan ber nakal, aja kang ber nakal malih, lamun nora misih akeh kalongkangan.
  76. Dene iku, kasusu rangkah tan pecus, dastun tanpa kojah, tumandang amumuradi, suluk iku den susul muluk kiwala.
  77. Anggegampung muride kudu amenthung, mongsa tarimaa, ingkang padha ahli budi, apa nora bisa gawe murad dhawak.
  78. Muradipun, kang terus lan lihatipun, pan suluk punika, dadalan marang kajatin, dene ingkang muradi suluk punika.
  79. Wong kumlunthu pantes dinulang ing watu, pipitu kang samya, agenge sabithi-bithi, mokal bae ingkang para aoliya.
  80. Nganggit suluk, yen tanana pedahipun, pan pasthi kinarya, wuwulanging wuri-wuri, dene ingkang ngati-ati tegesira.
  81. Aja tungkul, ing kauripan ing dunyeku, sajroning kawiryan, sasambinen lan prihatin, den aulah pati sajroning ngagesang.

@@@

SULUK JOHAR MUKIN


PUPUH
DHANDHANGGULA 

  1. Lumaksana sekar gula milir, kitab Johar Mukin kang kinondha, jinarwakaken maknane, lapale kang rinacut, sinalinan ing tembung Jawi, sinawung ing sarkara, mrih dhanganing tembung, tan kabekten sarya ila, kang cinatur pitung langit pitung bumi, kang munggeng jro manusa.
  2. Miwah pitung dina pitung bengi, pan kariyin pan langit kaswargan, jumanten nenggih lintange, jumungah dinanipun, nabinipun mukamad adi, astananing ing dhadha, lawan malihipun, langite langit kumala, lintang Jokal dina sabtu nabine Sis, astanane ing ngutak.
  3. Langit manikem ping tiganeki, lintang Mustari Idris nabinya, ing lalatha astanane, akad ing dinanipun, ping pat langit Selaka putih, lintange lintang Jarah, mungsa nabinipun, kang dina senen punika, pan ing grana punika astananeki, dene kang kaping lima.
  4. Langit emas lintange winarni, lintang sisa dinane Salasa, jeng nabi Dawud nabine, netra astananipun, dina Rebo ingkang gumanti, ping nem langit mutyara, karmri lintangipun, dene kang darbeni lamah,pan nabine punika Nabi Ibrahim, astananane kapala.
  5. Kaping pitu langite winarni, pan tembaga lintang kalku ika, pan dina kemis dinane, nabine ngisa iku, pan ing cangkem astananeki, jangkep langit kasapta, yogya dipun emut, langit kang pepak ing dunya, iya iku aran langit purasani, malih ingkang winarna.
  6. Nenggih ingkang ing sab ngaul’arli, ingkang munggeng ing dalem manusa, tungtut kang kariyin dene, ping kaliye pupusuh, kaping tiga ukuran nenggih, kaping pate lilimpa, kaping limanipun, iya woding ati ika, kaping neme bumi gerah ngusus nenggih, paparu bumi kidban.
  7. Bumi ingkang kawetu ing jawi, nenggih kulit pan bumi tembaga, wulu bumi wesi dene, daging bumi, parunggu, ingkang bumi kuningan getih, otot kang bumi kawat, dene kang babalung, punika bumi salaka, ingkang bumi kencana sungsum puniki, tamat bumi kasapta.
  8. Malahekat punika winarni, ingkang nganeng daleming manusa, Jabarail cangkem gone, ijo suwarnanipun, mungggeng nettra nenggih Mika’il, kuning suwarnanira, Israpil neng irung, abang suwarnane ika, pan Ngrijra’il ireng suwarnanireki, astananing talingan.
  9. Malahekat Kiraman Katibin, munggeng bau kering lawan kanan, Kiraman jingga warnane, Katibin ingkang biru, asta tengen Kiraman nenggih, Katibin asta kiwa, kirun wanakirun, ari-ari lan kekawah, malahekat Haruman kang munggeng ati, malih ingkang winarna.
  10. Pratelane ingkang para nabi, ingkang munggeng badan ing manusa, nabi adam astanane, aneng badan puniku, kanjeng nabi Mukamad nenggih, rasul ingkang mustapa, astananing tungtut, nabi Sis ngembun-embunan, nabi Dawut ing netra astananeki, Nabi Idrislalatha.
  11. Munggeng kapala nabiIbrahim, nabi Mungsa astananing grana, nabi Ngisa astanane, munggeng cangkem puniku, nabi Yakup ing Balung nenggih, nabi Yusup punika, astananing sungsum, nabi Ayub ngusus gonnya, Bagendhali astanane napas kulit, ing galih Abu Bakar.
  12. Ngumar limpa balung ngusus nenggih, ing pupusuh pan Nabi Suleman, kuneng kang winarna maleh, lawang kang menga iku, langit pitu, tuduhe nenggih, cangkem kuping bun-bunan, jaja puseripun, dhingdhing jalal pan kapala, lintang kamar tegese ing bathuk iki, kayu kang witing nyawa.
  13. Sajaratil mustaha ing alis, pasu kiwa tengen gunung kembar, gunung Tursina tegese, apan pucuking irung, lambe Betal Mukadas nenggih, watu sajidinika, tegese ing untu, lambe ngisor.
  14. Uwang tengen kang ngaraning masrik, uwang kiwa ing mahrib punika, Iman Supingi dhadhane, iman Maliki iku, tegesipun puniku gigir, Iman Kambali ika, lambung tengenipun Kanapi ing lambung kiwa, pan ing Mekah tegese telak kang menthil, ras kursi bun-embunan.
  15. Ngaras lambe Loh kalaming lathi, lokil makpul puniku pangucap, telaga Kalka osare, puniku pan kukulung, susu kiwa pulunging ati, Kakbah puser punika, pasalatan rasul, soring larapan Tarwiyah, ing jaejantung, puniku ngaldaka wingit, titi den kawruhana.

@@@

SERAT SULUK NGABDULSALAM (Pupuh XVI – XXII)


PUPUH XVI
K I N A N T H I

1. Radèn Surenggana matur/ tegesé kendhang kekalih/ kang lungguh ing kendhang ladrang/ yèn gendhing kendhangé siji/ déné mawi béda-béda/ mèsem ngandika sang yogi//

Raden Surenggana bertanya/ artinya kendang kedua/ yang terdapat pada kendang ladrang/ jika gamelan kendangnya satu/ padahal beda-beda/ sang guru tersenyum sambil berkata//

2. Tegesé ladrang puniku/ kempulé tan kena kèri/ iku patraping sujalma/ ingkang muni kitab pekih/ sanadyan wus nganggo kitab/ tan lali yudanagari//

Artinya ladrang itu/ kempulnya tidak boleh ketinggalan/ itu memang sifatnya manusia/ karena sudah ada dalam kitab fikih/ meskipun sudah menggunakan kitab/ tidak melupakan hukum Negara//

3. Wong micara lan nenandur/ laki rabi lan wong sugih/ tuwin lapel-lapal karam/ apadéné wong priyayi/ pan muni kukum sadaya/ yudanagara tan lali//

Orang bicara dan menanam/ pria wanita dan orang kaya/ dan kata-kata haram/ seperti orang priyayi/ yang bicara hukum/ hukum negara tidak boleh lupa//

4. Rupaning gendhing puniku/ mangan turu laku linggih/ karya wisma anam-anam/ lan undhagi ukir-ukir/ maréntahken dhawuh praja/ apa karsaning narpati//

Ujud gamelan itu/ makan tidur jalan dan duduk/ membuat rumah anjam-anjam/ dan tangga berukir/ melaksanakan perintah negara/ seperti yang diinginkan oleh raja//

5. Punika tan mawi kukum/ yudanagara tan lali/ taksih kathah saminira/ polah tingkahing sujalmi/ nalar tan kena tininggal/ yèn sira aninggal kaki//

Itu tidak lewat hukum/ tidak lupa hukum negara/ masih banyak persamaannya/ tingkah laku manusia/ tidak boleh meninggalkan akal/ jika ditinggalkan//

6. Pasthi ala rupanipun/ wong tinggal yudanagari/ kéhing sujalma kang mirsa/ gumuyu sarwi bebisik/ iya marang kancanira/ iku kaki aja lali//

Pasti buruk akibatnya/ orang yang meninggalkan hukum negara/ akan dilihat banyak orang/ ditertawakan serta dibicarakan/ maka jangan kamu lupakan//

7. Sanadyan kang mawi kukum/ tan lali yudanagari/ wus telas gupiting kendhang/ mung gendèr dèrèng ginupit/ isiné sadasa wilah/ sejatiné sun jarwani//

Meski lewat hukum/ jangan lupa hukum negara/ sudah habis uraiannya kendang/ tinggal gender yang belum diuraikan/ isinya itu sepuluh bilah/ saya terangkan sesungguhnya//

8. Iku bangsanira kulup/ kèhé tetulas prakawis/ ana déné kang tetiga/ iku wus dadi rumiyin/ kang kari naming sadasa/ tumraping gendèr puniki//

Itulah wujudnya kamu nak/ ada tiga belas perkara/ adapun yang ketiga/ sudah dijelaskan dulu/ tinggal sepuluh yang belum/ umumnya gender itu//

9. Iku tan kena winuwus/ déné wis dadi rumiyin/ iku sira pilihana/ bangsamu kang dadi dhingin/ bumi tapel lawan johar/ katiga nyawa rahmani//

Tidak bisa diceritakan/  karena sudah dulu/ maka tinggal kamu pilih/ wujud pertama itu/ bumi dan bintang/ ketiga nyawa rahmani//

10. Rebabé dèrèng winuwus/ lagi mangké sun tuturi/ pan kalih kakawatira/ lakyan satitah puniki/ iku cènthèlé kang andhap/ kenthengé maligé rukmi//

Rebabnya belum diceritakan/ nanti saya ceritakan/ senarnya ada dua/ perintah ini/ gantungannya ada di bawah/ senarnya sebagian dari emas//

11. Senthengé rebab puniku/ ardi kembar kanan kéring/ bathokané raganira/ lawan watangané singgih/ kosodé puniku napas/ mangoté aja ginupit//

Senar rebab itu/ gunung kembar kanan dan kiri/ batoknya itu tubuhnya/ dan gagangnya itu derajat/ kosodnya itu nafas/ jangan diterangkan//

12. Iku wus telas sadarum/ niyagané adam jarnis/ yèn sira mangun gamelan/ jro ning ati aja lali/ kaya nggoning sun amejang/ yèn lali karam kang pasthi//

Sudah selesai semua/  niyaganya itu adam jarnis/ jika kamu bermain gamelan/ jangan lupa dalam hati/ seperti yang sudah saya ajarkan/ jika lupa pasti itu haram//

13. Rahadyan padhang tyasipun/ miyarsa sabdaning yogi/ putra catur atur sembah/ mring rama ngaturken pamit/ sang tapa alon ngandika/ iya wus padha basuki//

Raden Surenggana terang hatinya/ mendengar uraian gurunya/ keempat putranya pamit pada ayahnya/ sang guru pelan berkata/ saya doakan selamat//

14. Putra sakawan wus mundur/ tan kéwuhan grahitaning/ genti ingkang winursita/ Rahadyan Jayadiluwih/ prajané Maligéretna/ pan lagya mepeg birahi//

Keempat putranya pamit/ sudah terang pikirannya/ ganti yang bicara/ raden Jayadiluwih/ kotanya bagian intan/ sedang menahan nafsu//

15. Tatag titi wignya putus/ jawa arab wus mumpuni/ wus bisa cara limalas/ yèn nulis muni pribadi/ kadya gambar wewangunan/ citrané rahadèn pekik//

Trampil cerdas pandai/ Jawa Arab sudah menguasai/ sudah bisa bicara limalas/ jika mengarang seperti gambar yang indah/ itulah gambaran dari dia//

16. Semana rahadyan bagus/ arsa leladhang mring jawi/ sigra angrasuk busana/ arsa nyamping peksi jali/ paningset cindhé binara/ rasukan baludru wilis//

Suatu saat raden bagus/ ingin sesekali keluar/ memakai pakaian/ memakai pakaian batik peksi jalu/ memakai sabuk cinde/ bajunya dari beludru hijau//

17. Dhestar semen mawi mentul/ kang dhuwung pinasopati/ kekalih lan cothénira/ jejarané tunggak semi/ tuhu yèn bagus utama/ Rahadyan Jayadiluwih//

Jarik semen dengan pentul/ kerisnya seperti pasopati/ ada dua dan diselipkan/ kudanya tunggak semi/ sangat bagus sekali/ Raden Jayadiluwih//

18. Gya medal saking ing pintu/ tigang tindak nolih-nolih/ wus prapta wismaning wadya/ pinuju nayuban jingling/ kasaru rahadyan prapta/ kang wadya methuk néng jawi//

Begitu keluar dari gerbang/ dalam waktu sebentar/ sudah sampai dirumah bawahannya/ langsung menuju tempat berjoget/ begitu sang raden datang/ prajuritnya menjemput di luar//

19. Wus tata dènira lungguh/ kang wadya matur wotsari/ rahadyan alon ngandika/ mengko sira sun tuturi/ tingalana nggonku beksa/ kang wadya eram ningali//

Saat sudah duduk/ prajuritnya bertanya pelan/ raden berkata/ nanti saya ceritakan/ amatilah cara menariku/ para prajurit segera mengamati//

20. Rahadyan beksanya lawung/ tanjak ingkrang dhadhap acih/ beksa gelas beksa wayang/ dinulu teka respati/ wus lali purwaduksina/ saking bungahé kang galih//

Tarian sang raden tidak aturan/ tanjak dhadhap acih/ menari gelas dan wayang/ dilihat sampai pantas/ lupa arahnya/ karena hati sedang senang //

21. Samya eram kang andulu/ beksanya rahadyan pekik/ anelas kawining raga/ samya kétut kang pawèstri/ antuk kawandasa wangsal/ niyaga legeg ningali//

Sampai terpejam mata yang melihat/ tariannya raden bagus/ menghabiskan tenaga/ ikut pula yang perempuan/ dapat empat puluh pertanyaan/ niyaganya tercengang melihatnya//

22. Nganti rambah kaping telu/ kang gendhing munya kaping tri/ rahadyan kèndel gya lenggah/ wonten niyaga satunggil/ awasta Sécawiguna/ nggarjita sajroning ati//

Sampai pada gending yang ketiga/ si raden istirahat/ ada salah seorang niyaga/ bernama Secawiguna/ senang dalam hati//

23. Putra maligi puniku/ teka lali sun tingali/ tan émut putra pandhita/ Ki Séca gya marepeki/ prapta ngarsané rahadyan/ kyai Séca matur aris//

Putra yang pandai itu/ sampai lupa saya lihat/ tidak ingat putra pandita/ Ki Seca segera menghampiri/ datang kehadapan raden/ Ki Seca bertanya pelan//

24. Rahadyan duk beksa wau/ teka penet sun tingali/ punapa dika wus cetha/ obahing tangan lan sikil/ yèn panduka tan uninga/ karam ujaring kang dalil//

Saat raden menari/ saya lihat sangat indah/ apa raden sudah tahu/ geraknya tangan dan kaki/ kalau tidak tahu/ menurut dalil itu haram//

25. Wangsalé kawula étung/ antuk catur dasa kalih/ pundi tegesé wangsalan/ uniné sawiji-wiji/ yèn dika dèrèng uninga/ prasasat yèn kaya lapi//

Teka-tekinya saya hitung/ ada empat puluh dua/ bagaimana teka-tekinya/ saya urai satu per satu/ jika raden tidak tahu/ sesungguhnya seperti itu//

26. Ki Séca ambereg bubul/ kèh wangsalan dèntakoni/ rahadyan kéwran ing manah/ nora bisa amangsuli/ nulya kondur karsanira/ ing wisma dèrèng dumugi//

Ki Seca memburu/ banyak teka-teki yang harus ditanyakan/ si raden tampak tidak senang/ tidak bisa menjawab/ terus pergi dari hadapan ki Seca/ belum sampai di rumah//

27. Saya kagagasing kalbu/ sualé Séca gunèki/ dadya laju lampahira/ kang sinedya jroning galih/ sowan marang Kabuwanan/ marek mring rama sang yogi//

Semakin mengganggu pikiran/ pertanyaan ki Secawiguna/ menambah cepat jalannya/ datang ke Kabuwanan/ menghadap pada ayahnya//

28. Ing Kabuwanan wus rawuh/ sang tapa anuju linggih/ munggèng ing panti pandhapa/ kasaru kang putra prapti/ Rahadyan Jayakusuma/ majeng sarwi angabekti//

Sudah datang di Kabuwanan/ sang pertapa segera duduk/ di pendapa rumah/ lalu sang putra datang/ yaitu Raden Jayakusuma/ datang dan menyembah//

29. Rahadyan aris umatur/ kula rama wau latri/ jenenging tiyang nayuban/ wonten niyaga satunggil/ anama Sécawiguna/ kawula dipuntakèni//

Raden berkata pelan/ semalam ayah/ ketika ada jogetan/ ada seorang penabuh/ bernama Secawiguna bertanya/ saya ditanya//

30. Nalika ing wau dalu/ kawula neksa kaping tri/ kang gendhing santun ping tiga/ Ki Guna nggarjitèng galih/ sareng kawula wus lenggah/ Ki Guna bereg nakèni//

Ketika tadi malam/ saat saya menari yang ketiga kalinya/ gendingnya juga tiga kali/ Ki Guna sangat senang/ saat saya duduk/ Ki Seca bertanya//

31. Ambereg pitakènipun/ tindaké tangan lan sikil/ sikil kanan lawan kiwa/ asta kanan suku kéring/ kados pundi kang sujarwa/ kyai sèh ngandika aris//

Begini pertanyaannya/ geraknya tangan dan kaki/ kaki kanan dan kiri/ tangan kanan dan kiri/ bagaimana sebetulnya/ Ki Seh berkata pelan//

32. Yèn sira ambeksa alus/ émuta mring salat daim/ yèn daim lungguhé kiwa/ tindakna suku kang kéring/ yèn daim ngalim kang kanan/ suku kéring napak siti//

Jika kamu menari halus/ ingatlah pada salat daim/ jika daim tempatnya di kiri/ gerakkan kaki kiri/ jika daim disebelah kanan/ kaki kiri menapak tanah//

33. Nanging wonten saratipun/ tan kena sulayèng galih/ yèn nindaken sikil kanan/ asta kiwa aningali/ yèn ngigel tangan kang kiwa/ suku kanan aningali//

Tapi ada syaratnya/ tidak boleh bersedih/ jika menggerakkan kaki kanan/ tangan kiri dilihat/ jika mengigal tangan kiri/ kaki kanan dilihat//

34. Iya iku tegesipun/ émuta daiming ringgit/ pasthiné papak-papaken/ yèn sira bener kang kéring/ ringgité nora sulaya/ bener kiwa luwih manis//

Itulah arti sebenarnya/ ingatlah daimnya wayang/ pasti berhadap-hadapan/ jika menarimu benar/ wayangnya tidak berbeda/ benar sebelah kiri lebih manis//

PUPUH XVII
DHANDHANGGULA

1. Lah ta  kaki aywa sira lali/ pamujiné ringgit lawan sira/ pasthi yèn padha uniné/ lawan unduring suku/ lan lajuné dipunpatitis/ déné wus winicara/ kethuk kenongipun/ kempul martabat sapisan/ kethuk iku yekti martabat ping kalih/ kenong martabat tiga//

Kamu jangan sampai lupa/ pujiannya wayang pada kamu/ pasti bunyinya sama/ dengan mundurnya kaki/ dan majunya harap tepat/ adapun sudah dibicarakan/ kethuk dan kenongnya/ kempul itu martabat pertama/ kethuk jelas martabat kedua/ kenong martabat ketiga//

2. Gong kang gedhé martabat kang akir/ saratipun mawi pacak jangga/ manthuk ing sawetarané/ yaiku tegesipun/ angurmati tegesing ringgit/ aran Patimah Johar/ mila manthuk-manthuk/ yèn sira ngurmati kadang/ kadang tuwa surak keplok aja lali/ tegesé dènwaspada//

Gong besar martabat keempat/ syaratnya dengan melenggokkan leher/ menganguk sementara waktu/ artinya ialah/ menghormati maknanya wayang/ bernama Fatimah Johar/ maka menganggukkan kepala/  jika menghormati saudaranya/ jangan lupa saudara tua bertepuk tangan/ maksudnya diwaspadai//

3. Anyareki mring nepsu sayekti/ déné panggih asawang sinawang/ lawan Patimah ujaré/ winor lan wiletipun/ Johar jisim lan rasa ati/ Rahadyan Surèngrana/ nuwun sarwi ndheku/ inggih nuwun jinarwakna/ kèhing wangsal tegesé satunggil-tunggil/ déné beksa wus telas//

Mendekati pada nafsu sesungguhnya/ adapun ketemu saling melihat/ dan perkataan Fatimah/ dicampur dan berbelit-belit/ bintang badan dan perasaan/ Raden Surenggana/ memohon sambil duduk/ minta dijelaskan/ maksud dari banyaknya pertanyaan dijelaskan satu persatu/ adapun tariannya sudah selesai//

4. Ingkang tumrap sasindhéning ringgit/ tegesipun pan panunggalira/ ingkang lir madu gendhis/ kulup sira apalna/ wiji-wijinipun/ rahadyan kéwran ing manah/ èsmu supé matur mring rama ngabekti/ kula boten kèngetan//

Menurut sindennya wayang/ maksud dan sebagainya/ seperti madu gula/ hafalkanlah satu persatu/ sang raden tampak susah hati/ sepertinya lupa lalu bicara pada ayahnya/ saya tidak ingat//

5. Saking kathah wangsalaning ringgit/ dadya supé pan ical sadaya/ Ki Sèh alon ing wuwusé/ lamun mangkono kulup/ pasthi karam lamun miyarsi/ déné sira tan bisa/ wangsalan kawuwus/ Rahadyan Jayakusuma/ putek ing tyas tumungkul dènira linggih/ ajrih matur ing rama//

Karena banyaknya pertanyaan tentang wayang/ jadikan lupa akan hilang semua/ Ki Seh pelan perkataannya/ jika begitu nak/ haram jika melihat/ kamu tidak bisa/ menjawab pertanyaan/ Raden Jayakusuma/ gundah hati duduk dengan menundukkan kepala/ dengan takut bertanya pada ayahnya//

6. Angandika ri sang mahayekti/ wis ta kulup sira marénana/ aja sira dhemen njogèd/ déné sira tan weruh/ iya marang unining ringgit/ radyan sangsaya susah/ énget sualipun/ Kiyai Sécawiguna/ ingkang ibu welas dénira ningali/ kang putra ngemu waspa//

Sang pendeta berkata/ sembuhlah kamu nak/ jangan diteruskan menari/ adapun kamu tidak tahu/ bagaimana ucapan dalam wayang/ sang raden bertambah susah/ ingat pertanyaannya/ Ki secawiguna/ ibunya kasihan melihat/ putranya menangis//

7. Dyah Rubiah amarani aglis/ gya rinangkul janggané kang putra/ sang dyah angemu waspané/ alon pamuwusipun/ èh ta kulup Jayadiluwih/ apa sira dinukan/ mring ramanta kulup/ rahadyan tan bisa ngucap/ èsmu nangis kang ibu welas ningali/ mring putra ngemu waspa//

Dyah Rubiah segera menghampiri/ segera merangkul putranya/ Dyah Rubiah juga menangis/ pelan perkataannya/ Jayadiluwih anakku/ apa kamu dimarahi/ oleh ayahmu nak/ sang raden tidak bisa bicara/ ibunya menangis kasihan melihatnya/ pada putranya yang menangis//

8. Enengena kang lagya prihatin/ sang dyah ayu kalawan kang putra/ wonten winursita manèh/ Ki Sécawigunéku/ duk tataken mring radèn pekik/ manahnya èsmu maras/ panggraitanipun/ Rahadyan Jayakusuma/ pasthi matur maring kang rama ayekti/ Kyai Sèh Ngabdulsalam//

Diamkanlah yang sedang prihatin/ yaitu ibu dan putranya/ diceritakan lagi/ Ki Secawiguna/ ketika disanggah oleh raden bagus/ hatinya kelihatan takut/ pikirannya/ Raden Jayakusuma/ berkata pada ayahnya/ Seh Abdulsalam//

9. Duk ing kuna putra Tepaswangi/ amruwita maring Kabuwanan/ wus lami nggonira ngèngèr/ mrih paréntahing guru/ tigang warsa dèrèng kaèksi/ wangsul mring Kabuwanan/ dhinawuhan sampun/ déné ta kurang sawarsa/ radèn putra anyamur dadi niyagi/ aran Sécawiguna//

Dulu kala putra Tepaswangi/ diceritakan datang ke Kabuwanan/ sudah lama dia berguru/ terhadap perintah guru/ tiga tahun belum kelihatan/ pulang ke Kabuwanan/ sudah diperintahkan/ kurang setahun/ untuk menyamar menjadi niyaga/ bernama Secawiguna//

10. Duk samana rahadyan wus kamil/ anuwuni panunggaling kiwa/ sampurna barang pamrihé/ rahadyan nulya mantuk/ marang Tepas lagya sawengi/ osiking tyas mangkana/ adhuh ariningsun/ iya Ki Jayakusuma/ mendah apa aturé marang sang yogi/ mringsun pandung kalintang//

Ketika itu si raden sudah sempurna/ mengetahui hal-hal kiri/ sudah sempurna maksudnya/ si raden segera pulang/ ke kota Tepas dan baru semalam/ begitu gelisahnya/ adikku/ Ki Jayakusuma/ ada apa kiranya bicara pada guru/ kamu lupa padaku//

11. Radyan Tiwikrama nulya mijil/ saking dalem laju lampahira/ ing Kabuwanan njujugé/ langkung kéwran ing kalbu/ tan kawarna lampahé prapti/ sang tapa nuju lenggah/ radyan gya cumundhuk/ kagyat sang tapa ngandika/ èh ta kulup apa ta padha basuki/ radyan matur wotsekar//

Raden Tiwikrama segera keluar/ dari rumah dan jalan dengan cepat/  menuju ke Kabuwanan/ karena hatinya sedang susah/ tanpa diduga perjalanan sudah sampai/ Sang Tapa segera duduk/ si raden tiba-tiba muncul/ Sang Tapa kaget dan berkata/ kamu sekalian sudah selamat/ raden mendekat pelan//

12. Saking berkah amba anglampahi/ wirid tuan pan wonten sadaya/ tigang undhak antuk kabèh/ tanpa tuduh anjumbuh/ panunggalé kawula Gusti/ Ki Sèh Angabdulsalam/ sujud mring Hyang Agung/ sujud sukur anggénira/ wusnya sujud kang rama nulya nimbali/ mring garwa Dyah Rubiah//

Berkat melakukan semua wirid/ wiridnya sudah ada semua/ sudah dapat tiga tingkat/ tanpa petunjuk menyatu/ antara Kawula-Gusti/ Seh Abdulsalam/ sujud pada Tuhan/ setelah sujud syukur/ seh Abdulsalam memanggil/ pada istrinya dyah Rubiah//

13. Tan adangu Dyah Rubiah prapti/ radèn putra sigra ngaraspada/ sang dyah waspada tingalé/ yèn ingkang putra rawuh/ gya rinangkul waspadres mijil/ seret dènya ngandika/ adhuh anak ingsun/ tigang warsa tan katingal/ arinira iya Ki Jayadiluwih/ mengko lagi kadukan//

Tak berapa lama Dyah Rubiah datang/ putra-putranya segera datang/ sang Dyah melihat waspada/ jika putranya datang/ segera dirangkul sambil mengeluarkan air mata/ agak berat berkata/ aduh anakku/ tiga tahun tidak kelihatan/ adiknya Ki Jayadiluwih/  marahnya nanti lagi//

14. Radèn Tiwikrama matur aris/ inggih ibu punapa wadinya/ rama asanget dukané/ sang dyah alon amuwus/ tilikana rénira kaki/ radèn pamit ing rama/ unining kang ibu/ Radèn Tiwikrama prapta/ panggonanè kang rayi anuju linggih/ sarwi angemu waspa//

Raden Tiwikrama berkata lembut/ duh ibu ada rahasia apa/ ayah sangat marah/ ibunya berkata pelan/ lihat sebutannya nak/ raden pamit ke ayahnya/ ucapannya ibu/ Raden Tiwikrama datang/ ketempat adiknya duduk/ sambil menangis//

15. Sareng prapta kang rayi ngabekti/ ingkang raka aris angandika/ adhimas apa karané/ sira dinukan iku/ marang rama radèn turnya ris/ purwa tekèng wekasan/ solahé tinutur/ kang raka mèsem ngandika/ ayo yayi séba mring rama sang yogi/ rama tyasé wus lejar//

Setelah datang adiknya menghormat/ kakaknya pelan berkata/ ada apa adikku/ kamu dimarahi itu/ oleh ayah raden bicaranya lembut/ dulu datang kemudian/ kelakuannya yang dibicarakan/ kakaknya senyum berkata/ adikku mari kita menghadap pada ayah/ sebab hatinya sudah kendur//

16. Gya lumampah wau putra kalih/ praptèng kang rama ngandika/ kulup arinira kuwé/ lagi takon maringsun/ malem Soma arènirèki/ mbeksa wismaning wadya/ jinawab abubul/ wangsalan marang niyaga/ sun takoni lali kabèh tan ngémuti/ dadya malebeng wisma//

Segera berjalan kedua putra tadi/ menghadap ayahnya berkata/ kamu yang paling muda/ sedang bertanya padaku/ malam rabu  kamu menari dirumahnya prajurit/ dijawab dengan cepat/ pertanyaan dari niyaga/ saya tanya semua lupa tidak ada yang ingat/ pada masuk rumah//

17. Putra tepas gumujeng abekti/ inggih kula rama kang anjawab/ putra kalangkung pandungé/ kula rama manekung/ apan nyamur dadi niyagi/ aran Sécawiguna/ sang  tapa gumuyu/ kaki teka lali sira/ ing sipaté rakanta ing Tepaswangi/ putra maligé nembah//

Putra Tepas tertawa menyembah/ betul saya yang menjawab ayah/ sang putra lebih lupa/ saya bersemedi ayah/ lalu menyamar sebagai niyaga/ bernama Secawiguna/ sang pertapa tertawa/ kamu datang lupa kamu/ pada sifat adikmu di Tepaswangi/ tempat putra menghormat//

18. Duk nalika kula dèn takeni/ jalma sepuh cemeng warnanira/ sang tapa lon ngandikané/ Tiwikrama nak ingsun/ teka bisa amalih warni/ radèn putra manembah/ kawula manekung/ anéng ardi Sélajana/ pinaringan kulambi marang dhedhemit/ aran Ki Pudhakcengkar//

Ketika saya ditanya/ orang tua warna kulitnya hitam/ si pertapa pelan bicaranya/ tiwikrama anakku/ sampai bisa berubah rupa/ raden putra menyembah/ saya bersemedi/ di Gunung Selajana/ diberi baju oleh dhemit/ bernama ki Pudhakcengkar//

19. Yèn rinasuk kang ponang kulambi/ kuwasané bisa malih warna/ tuwa anom tuwin raré/ sang tapa mèsem muwus/ éh jajalen ponang kulambi/ radèn matur sandika/ klambi gya rinasuk/ dadi raré sanalika/ sampun dangu kang baju rinasuk malih/ salin warna wong tuwa//

Jika dipakai yang baju ponang/ kekuasaannya bisa berganti rupa/ tua muda serta anak-anak/ sang pertapa tersenyum berkata/ eh cobalah baju ponang/ raden berkata bersedia/ baju segera dipakai/ seketika jadi anak-anak/ sudah lama baju dipakai lagi/ ganti rupa menjadi tua//

20. Dyah Rubiah bungahé tan sipi/ uning putra bisa malih warna/ radèn ingaras embuné/ dhuh kaki anak ingsun/ bisa temen amalih warni/ ki Sèh alon ngandika/ apa ta sirèku/ wus pinarah kasampurnan/ déné sira iku dènwèhi kulambi/ mring dhemit Pudhakcengkar//

Dyah Rubiah sangat senang/ melihat putranya bisa berganti rupa/ raden mencium ujung kepalanya/ oh anakku/ sungguh dapat berganti rupa/ Ki Seh pelan berkata/ apa kamu itu/ sudah dipisah kesempurnaan/ adapun kamu itu diberi baju/ oleh dhemit Pudhakcengkar//

21. Lah ta mara tegesé dèn aglis/ aja tanggung dènya apil Kur’an/ pasthi yèn béda nyatané/ pinter Kur’an rumuhun/ tamat Kur’an kang kaping kalih/ katam Kur’an ping tiga/ ping sakawanipun/ puniku wong apil Kur’an/ tutugena kang putra matur kaswasih/ kamandran garjiténg tyas//

Nah datang artinya disegerakan/ jangan tanggung olehmu hapal Quran/ pasti kalau jelas bedanya/ dahulu hapal Quran/ yang kedua tamat Quran/ selesai Quran yang ketiga/ keempatnya/ itu orang yang hapal Quran/ lanjutkan sang putra berkata dengan asih/  berkelana dengan  perasaan senang//

22. Tyasnya nggambar panunggaling dhiri/ kawoworan kasrayèng purba/ jiwa kawor lan uripé/ urip kasor sadarum/ ruming pana pananing ragi/ yèn pratigyèng ing manah/ tan ana kadulu/ andulu loroning tunggal/ kabèh kaswarakaken srah permanadi/ terang sampurnéng raga//

Hatinya menggabarkan menyatunya diri/ kecampuran pertolongan dulu/ bercampur jiwa dan hidupnya/ hidup kalah semua/ semua hilang hilangnya badan/ jika berjanji dalam hati/ tak ada yang melihat/ melihat keduanya dalam kesatuan/ semua mengucapkan penyerahan pada penerang/ jelas sempurnanya raga//

23. Tanpa ngrasa kawileting ati/ tindakna kawisraya ing purba/ sirna tan ana tabeté/ ingkang tindak tumanduk/ mring alamé laut kaéksi/ rahadyan nggarjitèng tyas/ énget dénya nekung/ miyarsa sabdaning karang/ énget kabèh kalanya néng alam sahir/ ya kawijilanira// 

Tanpa merasa berbelitnya hati/ lakukan pertolongan di awal/ hilang tak ada bekasnya/ yang tingkah lakunya/ terlihat pada alam malaut/ raden sangat senang hatinya/ mengingat ketika bersemedi/ melihat sabdanya karang/ ingat semua ketika di alam sahir/ ya terlahirlah kamu// 

PUPUH XVIII
M  I  J  I  L

1. Iku jatining wong salat kaji/ madyaning patemon/ ngalam laut puniku arané/ tanpa urip lawan tanpa ngelih/ lan ora prihatin/ mung rahmat kadulu//

Itu sesungguhnya orang salat haji/ ditengahnya pertemuan/ sebutannya itu alam lahut/ tanpa hidup serta tanpa lapar/ dan tidak prihatin/ hanya rahmat terlihat/

2. Miwah nikmat lawan suka singgih/ iku kang katonton/ Radèn Tiwikrama lon aturé/ ngalam sapta kula dèrèng uning/ ki sèh ngandika ris/ sun jarwani kulup//

Serta sungguh nikmat dan senang/ itu yang terlihat/ raden Tiwikrama pelan bicaranya/ alam tujuh saya belum tahu/ Ki Seh berkata lembut/ saya jelaskan nak//

3. Ngalam jabarul ingkang kariyin/ tegesé katonton/ amisésa sapolah tingkahé/ sejatiné dhadhanira kaki/ rahina lan wengi/ kang swara kumruwuk//

Alam jabarul yang pertama/ maksudnya jelas/ menguasai segala tingkah lakunya/ sesungguhnya dadamu/ siang dan malam/ yang bersuara gaduh//

4. Kawisésa ingkang among ragi/ mila nora pedhot/ jroning dhadha iku luwih ramé/ cipta ala lawan cipta becik/ iku kang murbèni/ mring kang among tuwuh//

Berkuasa yang mengasuh raga/ maka tidak putus/ dalam dada itu lebih ramai/ keinginan buruk dan baik/ itu yang memerintah/ pada yang mengasuh keturunan//

5. Krenteg-krenteg sarenteg kinardi/ ngunandikaning wong/ sinèlèhken mring uripé dhéwé/ sik ing karya wisayaning galih/ kang ala kang becik/ pinarcayèng kayun//

Perasaan-perasaan serasa dibuat/ ceritanya orang/ diletakkan pada hidupnya sendiri/ geraknya usaha keinginannya hati/ yang buruk dan baik/ dipercayakan pada tujuan//

6. Ngalam nasot ingkang kaping kalih/ sira dèn mangertos/ ngalam manungsa iku kang duwé/ panggonané jati manungseki/ saben dina keksi/ isiné kaslamur//

Alam nasut yang kedua/ kamu harap dimengerti/ alam manusia yang punya itu/ tempat sebenarnya manusia itu/ tiap hari kelihatan/ isinya tersembunyi//

7. Kabur-kabur tan wruh tan ngémuti/ pilih ingkang anon/ jatining manungsa lanang nggoné/ apadéné jatining pawestri/ iku wus sumandhing/ kalangan wor sambu//

Kabur tak tahu dan ingat/ pilihlah yang mengetahui/ sesungguhnya laki-laki tempatnya/ seperti halnya perempuan/ itu sudah bersanding/ lingkungan bercampur tersamar//

8. Iku jatiné jalu lan éstri/ yèn sira nora wroh/ ngurnyengguta suket lan godhongé/ sira iku lawan kebo sapi/ mung kacèké ugi/ ana buntutipun//

Itu sesungguhnya pria dan wanita/ jika kamu tidak tahu/ makanlah rumput dan daunnya/ kamu itu serta kerbau sapi/ hanya bedanya juga/ ada ekornya//

9. Ngalam malakud ingkang kaping tri/ ngalamé karaton/ luwih éwuh iku wicarané/ kaping paté iku ngalam kabir/ ngalam dunya kaki/ kaping limanipun//

Alam malakut yang ketiga/ alamnya istana/ lebih susah itu ceritanya/ keempat itu alam kabir/ alam dunia nak/ kelimanya//

10. Ngalam sahir wastané puniki/ enggoné yèn layon/ darul karim puniku arané/ panggonané bésuk yèn ngemasi/ ping nem sun jarwani/ kang ngalam malaut//

Alam sahir sebutannya itu/ tempatnya kalau mati/ sebutannya darul karam/ tempatnya besok kalau mati/ keenam saya jelaskan/ yaitu alam malaut//

11. Ngalamé pana kang wus kawilis/ kasapta kinaot/ ngalam kamil puniku arané/ éwuh temen nggon ingsun anggupit/ wus menenga kaki/ radèn matur nuwun//

Alamnya akhir yang sudah terhitung/ ketujuh sudah utama/ alam kamil itu sebutannya/ susah benar ketika saya menggubah/ sudah diamlah nak/ raden berterima kasih//

12. Wekas ingsun marang sira kaki/ poma tan mangertos/ aywa pangling marang permanané/ kang permana uwis martandhani/ sumrambah mring ragi/ liring permanéku//

Pesan saya pada kamu nak/ seandainya tidak tahu/ jangan lupa pada yang Maha Melihat/ yang maha melihat sudah memberi tanda/ menjalar pada tubuh/ maksudnya permana itu//

13. Upamané wong olahing dhiri/ dèn kadi anglamong/ ing wanodya kang éndah warnané/ bratanira iku aywa lali/ surub ngisa keksi/ yèn ngisa kadulu//

Seumpama orang yang belajar/ biar seperti berkhayal/ pada wanita yang berwajah cantik/  bertapa itu jangan lupa/ malam isya kelihatan/ jika isya terlihat//

14. Sreping jalma saya anglebati/ tengah dalu katon/ byar rahina iku saya ngèglèh/ pukul sapta pan wuwuh wiyadi/ lingsir wétan keksi/ bukti milu muluk//

Sejuknya manusia tambah dalam/ tengah malam kelihatan/ terang siang hari itu tambah jelas/ jam tujuh akan bertambah sedih/ condongnya timur kelihatan/ ikut merasakan tinggi//

15. Lingsir kulon pan ora gumingsir/ sang dyah saya katon/ pukul catur linuntur kupingé/ sreping arga tembungé mlas asih/ suwara rum manis/ pangandikanipun//

Condongnya barat tidak akan bergeser/ sang putri tambah kelihatan/ jam empat lunturkan telinganya/ sejuknya gunung ucapannya penuh belas kasih/ suara harum manis/ perkataannya//

16. Dadi impèn yèn turu lan bukti/ wèh gantèn maring wong/ sira yèn wus mangkono ta anggèr/ raganira aran jisim lantip/ putra Tepaswangi/ nembah sarwi dheku//

Jadi mimpi jika tidur dan makan/ mendapat sirih pada orang/ jika kamu sudah begitu nak/ badanmu dinamakan jasad cerdas/ putra Tepaswangi/ menyembah serta duduk//

17. Aranira Ki Jayadiluwih/ iku tas tatakon/ kèhing wangsal kang tinakokaké/ ingkang tumrap sasindhèning ringgit/ aturna mring mami/ wangsalan kawuwus//

Namanya Ki Jayadiluwih/ itu baru bertanya/ banyak pertanyaan yang ditanyakan/ yang menjadi keharusan sinden wayang/ serahkan pada badan/ pertanyaannya diucapkan//

18. Sun tan bisa wangsalaning ringgit/ sira kang wus weroh/ aturena lan tulisen baé/ radèn Tiwikrama matur bekti/ sandika nglampahi/ riseksana mundhut//

Saya tidak bisa pertanyaan tentang wayang/ kamu yang sudah tahu/ serahkan dan ditulis saja/ raden Tiwikrama menghaturkan sembah/ sanggup menjalankan/ segera mengambil//

19. Kertas sakebèt sigra dèn tulis/ wasis sastra kaot/ kang kinteki kaya muni dhéwé/ ingaturken mring rama sang yogi/ wusnya dèntampani/ sang tapa gumuyu//

Kertas selembar segera ditulis/ pandai sastra utama/ suratnya seperti bunyi sendiri/ diserahkan pada ayah sang guru/ sudah diterima/ sang pertapa tertawa//

20. Gya binuka sinuksmeng ing galih/ sadaya katongton/ tan kéwuhan tyas sira kang jengglèh/ pinardi kapurwa madya angsil/ duksina kawilis/ kawileting kalbu//

Segera terbuka di jiwanya hati/ semua terlihat/ tak ada kesukaran hati saya yang bangkit/ di didik pada awal tengah mendapat/ selatar masuk hitungan/ terbujuknya hati//

21. Kalbu lajer wus datanpa ungsil/ ungsilé tan kewoh/ mundhak wuwuh narawang dalané/ nalar mekar tan kéwraning kapti/ tingal waspadaning/ sri nata lumintu//

Asal mula hati sudah minta diterima dengan sangat/ permintaannya tidak susah/ niscaya menambah jelas jalannya/ pikiran terbuka tidak sukar pada kehendak/ tampak kewaspadaannya/ raja yang mulia tiada berhenti//

PUPUH XIX
S  I  N  O  M

1. Sira Ki Sèh Ngabdulsalam/ nabda mring putra maligi/ éh yayi Jayakusuma/ sira dèn nggarjitèng galih/ iki wangsalan ringgit/ wewangsulan jalakamus/ palwa kèrem ing toya/ énak mundur ingsun kaki/ anglabuhi rasané wong nora trésna//

Dia Seh Abdulsalam/ berkata pada putra semata/ eh yayi Jayakusuma/ kamu yang bersenang hati/ ini pertanyaan wayang/ jawaban jala kamus/ perahu tenggelam dalam air/ enak saya mundur/ berkorban rasanya orang tidak senang//

2. Tegesé iku manungsa/ salawasé sira urip/ yèn wus wruh urip kang nyata/ sayekti kèleming warih/ yekti dipununduri/ mring uripira kang tuhu/ yèn sira wus tinilar/ marang sang pramanajati/ pasthi iku patiné dadi prayangan//

Artinya itu manusia/ selamanya kamu hidup/ jika sudah tahu hidup yang nyata/ sesungguhnya tenggelamnya air/ sungguh dijauhi/ terhadap hidupmu yang nyata/ jika kamu sudah ditinggal/ oleh sang jiwa/ pasti itu matinya jadi mahluk halus//

3. Galepung pilis wadana/ sesulung kang medal énjing/ setaun mangsa lipura/ yèn durung kaloroning sih/ Kitab Torèt kang muni/ kelayan taji japapun/ bil agmihi damiha/ malah-malah sira kaki/ dipunamor getih kèhing dagingira//

Tepung pelipis muka/ seperti laron yang keluar pagi/ setahun musim terhibur/ jika belum kena sakit cinta/ kitab Taurat yang bersuara/ dengan mantranya taji/ bil aghmihi damiha/ serta merta kamu nak/ dicampur darah banyaknya dagingmu//

4. Lamun kalimah tayibah/ yèn sira wus amor kaki/ lawan malaékat toya/ raming ngaji ilahi/ malah-malah Hyang Widhi/ ngatoken marang siréku/ éndah-éndahing Allah/ ana wewangsalan malih/ lintang loro layangané Bimasetya//

Jika kalimat toyibah/ jika kamu sudah bercampur nak/ dengan malaekat air/ banyak-banyak membaca kalimat Allah/ serta merta Hyang Widhi/ menampakkan pada kamu itu/ seindah-indahnya Allah/ ada pertanyaan lagi/ dua bintang layang-layangnya Bimasakti//

5. Angarjuna wewayangan/ darmawangsa sun tuturi/ tegesipun lintang kadya/ yekti papaesan kalih/ iku wayangan jati/ kang darbé wayangan iku/ sayekti dutaning Hyang/ adarbé wayangan kalih/ darmawangsa sejatiné jasadira//

Wayangnya Arjuna/ keturunan utama saya ceritakan/ artinya bintang seperti/ dua percermian/ itu inti wayang/ yang punya wayang itu/ sesungguhnya utusan Tuhan/ punya wayang dua/ darmawangsa sebenarnya badanmu//

6. Ana déné menur tumpang/ melathi kudhupé kalih/ yekti kalap karo pisan/ kang raka tuwin kang rayi/ martabat ingkang asil/ sayekti tumpang satuhu/ déning Ki wakidiyat/ purwanya kudhupé kalih/ kalap kabèh Bandarullah Darulikram//

Adapun menur susun/ melati kuntumnya dua/ sungguh diambil manfaatnya sekali/ yang kakak serta adiknya/ martabat yang menghasilkan/ sungguh  menumpuk sesungguhnya/ oleh Ki wakidiyat/ asalnya kuntumnya dua/ diambil manfaat bandarullah darulikram//

7. Bathuk renik sun wicara/ selobog ilang poléki/ sun ngèngrèngé wong punika/ Baléwisma dimen lali/ selobog iku kaki/ dhuwit papat putihipun/ loro abangé dhudha/ putihing jet lan ulapi/ ingkang abang tembaganipun binuwang//

Batuk dahak saya bicara/ selobog hilang polanya/ saya rencanakan orang itu/ rumah biarlah lupa/ selobog itu nak/ uang empat putihnya/ dua merahnya duda/ putihnya goyang dan terhapus/ yang merah tembaganya dibuang//

8. Yekti ilang ingkang pola/ tegesé uripiréki/ ing purwanya wus katingal/ mung kanyataan kaèksi/ endi angsalmu dhingin/ sayekti pilih kang weruh/ yèn ora gurunira/ atakon angsalmu dhingin/ pasthi bubrah tan bisa mulih mring wisma//

Sungguh hilang polanya/ maksudnya hidup ini/ pada awalnya sudah kelihatan/ hanya kenyataan kelihatan/ di mana asal permulaanmu/ sesungguhnya pilih yang tahu/ jika tidak gurumu/ bertanya asal muasalmu/ pasti berantakan tidak bisa pulang ke rumah//

9. Wangsalané Kajar wisma/ kembang gèsèh ingkang warni/ kumpulna manawa ana/ déwa sulaya ing kapti/ kembang gèsèh kang warni/ cahya abang ijo biru/ wungu ireng myang pethak/ iku sulaya kang warni/ yèn wus kamil ingaran bé rububiyah//

Pertanyaannya rumah hajar/ bunga berlainan warnanya/ cahaya merah hijau biru/ ungu hitam serta putih/ itu berbeda warnanya/ jika sudah sempurna dinamakan be rububiyah//

10. Puspa lulut denwicara/ gunung malang ingulari/ suwalané padha lokna/ katanggor jaroté sami/ gunung malang ngulari/ paséban kalih puniku/ susu tengen lan kiwa/ puniku isiné sami/ mutmainah kalawan mungsuhé tiga//

Bunga selaras dibicarakan/ gunung melintang melingkari/ merontanya sama-sama dilihat/ terantuk akarnya sama/ gunung melintang melingkari/ dua balai itu/ payudara kanan dan kiri/ itu isinya sama/ mutmainah serta lawannya tiga//

11. Sami kaidan sadaya/ kang telu lawan kang siji/ mila sring daya dinaya/ tan pegat rahina wengi/ tegesé mila wardi/ kaguna bujangga luhung/ tegesé wardinila/ kang jejuluk Adam Jarwis/ bujanggané Wisnu lawan Kamajaya//

Sama gila semua/ yang tiga serta yang satu/ maka sering adu kekuatan/ tidak putus siang malam/ artinya maka makna/ berguna sastrawan mulia/ artinya makna nila/ yang bernama Adam Jarnis/ sastrawannya Wisnu dan Kamajaya//

12. Jatiné kang ran Kusuma/ sayekti Ratu Cemani/ wewangsalan Janurwédha/ cundhuké maling asekti/ dudu maling dudu sekti/ wong sanga mulih kabanjur/ yektiné karahinan/ tegesé kang maling sekti/ ki luamah amarah lawan supiyah//

Sesungguhnya yang bernama Kusuma/ sesungguhnya raja hitam/ pertanyaan ilmu janur/ bertemunya pencuri sakti/ bukan pencuri sakti/ sembilan orang terlanjur pulang/ sesungguhnya kesiangan/ artinya yang pencuri sakti/ ki luamah amarah dan supiyah//

13. Telu pisan iku padha/ kabèh pakoning Hyang Widhi/ wewangsalan si Sumbadra/ awar-awar wara èksi/ yèn weruha kang jati/ tan éman sariranipun/ tegesé si Sumbadra/ bangsa singsing ala yayi/ badra surya dadi takbiratulikram//

Tiga sekalian itu sama/ semua perintahnya  Hyang widhi/ pertanyaan Sumbadra/ pohon awar-awar cantik dimata/ jika tahu yang sesungguhnya/ tidak sayang badannya/ artinya si Sumbadra/ sebangsa macam-macam jelek/ badra itu matahari jadi takbiratulikram//

14. Dadi kéblating asalat/ yèn sira tan wruh ing wangsit/ ing manahira kangélan/ siyang dalu olah warih/ yèn ngéman sariréki/ takokna pandhita agung/ supayane olèha/ ngabdi salawasé urip/ pasrahena wau jiwa raganira//

Jadi kiblatnya salat/ jika kamu tidak tahu ilhamnya/ di hatimu kesulitan/ siang malam mengolah petunjuk/ jika sayang badan ini/ tanyalah pendeta agung/ supaya mendapatlah/ mengabdi selama hidup/ pasrahkan raga tadi//

15. Ana déné kajang tawang/ barat gung rajeng sing kaling/ tuhu wingit wisalanya/ wong agung jayèng aseti/ barat gung jatinéki/ napas patang prakarèku/ iku rajeng sekala/ mardikéngrat kang wewangi/ iya iku embanan Bathara Rama//

Adapun alasnya langit/ angin besar yang mengelilingi raja/ sungguh wingit luasnya/ orang besar tentu menang/ angin besar sesungguhnya/ ini nafas empat perkara/ raja waktu itu/ yang menguasai dunia yang mewangi/ yaitu wakil Batara Rama//

16. Mila muni kajang tawang/ iku napas sira kaki/ lejaré bumi kasapta/ wuwuné luhuring langit/ lah iya sun jarwani/ tegesé Wibisanéku/ napas kang metu lésan/ ana wewangsalan malih/ panjang kidung tumenggung mancanagara//

Maka bunyi kajang langit/ itu nafasmu nak/ terbukanya bumi ketujuh/ sesungguhnya kebesaran langit/ maka saya jelaskan/ artinya Wibisana ini/ nafas yang keluar lewat ucapan/ ada pertanyaan lagi/ panjang kidung tumenggung negara luar//

17. Suwalané béda-béda/ wong asih nora ginalih/ tegesipun kidung panjang/ tumenggung sèwu nagari/ wong kang micara ngélmi/ ingkang tabéri anembung/ mring rasa kathah-kathah/ yèn sira nora nglakoni/ iya marang pamejangé gurunira//

Pertanyaannya beda-beda/ orang baik tidak dipikirkan/ arti kidung panjang/ tumenggung seribu negara/ orang yang berbicara keilmuan/ rajin berbicara/ mengenai rasa/ jika kamu tidak melakukan/ apa yang menjadi ajaran gurumu//

18. Yekti dipun béda-béda/ kaot karep lawan bangit/ iku sira terangana/ pamejangé sang ayogi/ yèn sira sampun karip/ marang Pangéran kang agung/ yekti kerep sinala/ bédané kang maksih banget/ angandika Pangéran kang maha mulya//

Sungguh di bedakan/ terutama karip dan bangit/ kamu terangkan/ ajarang Sang guru/ jika sudah karip/ pada Tuhan Yang Maha Besar/ sungguh sering keliru/ beda yang masih banget/ Tuhan bersabda//

19. Lapal wa man jadal ngélma/ wa lam yakul yahya idi/ sing sapa wuwuh ngélmunya/ tan wuwuh ing tapaneki/ anggité pramusanip/ wahu wayakripallahu/ yekti tan pinarekan/ kitab bahwidan kang lapil/ malah-malah adoh lawan kang amurba//

Kalimat wa man ya’mal ilma/ wa lam yaqul yahya idzi/ barang siapa bertambah ilmunya/ tidak bertambah juga tapanya/ gubahan Pramusanip/ wahu wayahrifallahu/ sungguh tidak didekatkan/ dalam kalimat Kitab Bahwidan/ justru jauh pada Tuhan//

20. Wonten malih wewangsalan/ wangsalané laburjini/ kendhal toya wali branta/ sayektiné wani mati/ nora kétang wak mami/ kinarya lésan satuhu/ tegesé wong pruwita/ anggeguru dipunyekti/ dèn-tumemen anglakoni ing paréntah//

Ada pertanyaan lagi/ pertanyaan laburjinii/ air pohon kendal wali asmara/ sesungguhnya berani mati/ paling tidak saya/ diberkahi kebenaran ucapan/ arti orang berguru/ berguru dengan sungguh-sungguh/  agar serius melaksanakan perintah//

21. Rahadyan wus linggar ing tyas/ nrawang tan kéwran ningali/ tingal sirawèng wardaya/ pratignyeng murwèng kaswarih/ sah kawileting kapti/ tindak andaka tumanduk/ duk kang rama ngandika/ ngunandika anampani/ sabdanira sang tapa lir madumangsa//

Hati Raden sudah terbuka/ menerawang mudah melihat/ melihat suara dalam hati/ permulaan pada yang baik/ selalu terbawa oleh kehendak/ bertingkah laku/ saat sang ayah berbicara/ berkata menerima/ perkataan sang tapa seperti madu mangsa//

PUPUH XX
DHANDHANGGULA

1. Radèn putra nggarjita ing galih/ wignya milih-milih ing tyas lejar/ lejaring wangsal wiyosé/ wiyos kamuksan iku/ kuning kisma sura ginupit/ kawiting tyas sumrambah/ kambuh kabarubuh/ dadya wimbuh nala mekar/ karsa krasa kapercaya ciptèng galih/ lilih lantip katampan//

Raden putra senang dalam hati/ pandai memilih hati yang tenang/ keluarnya pertanyaan/ keluar kemusnahan/ tanah kuning dewa tersembunyi/ asal mula hati menjalar/ jadilah bertambah serta berkembang/ keinginan terasa terpercaya tercipta di hati/ mengendap kecerdasan//

2. Wus katampan kang rama sabdaning/ nanging tingal karacut sadaya/ tan kawawang kamuksané/ nengena tan winuwus/ ingkang lagya sujarwèng siwi/ genti kang winursita/ putranya sang wiku/ prajanéng Garbawasita/ langkung wasis Jawa Arab pan undhaki/ remen langkung utama//

Perkataan sang ayah sudah diterima/ tapi melihat terurai semua/ tidak terlihat hilangnya/ tenangkanlah tanpa bicara/ yang sedang menerangkan pada anaknya/ ganti yang dibicarakan/ putra sang guru/ kerajaan di Garbawasita/ pintar terutama ilmu Jawa dan Arab/ senang lebih utama//

3. Remenané wau radyan pekik/ kang kitab mupibsibabul iman/ mantek lawan juwahiré/ myang tapsir bakrulaut/ munabihat lan kitab bahur/ tuwimakyatum akram/ tan kéwran ing kayun/ kayungyung agyan sabilah/ radèn putra tatak limpat wignya trampil/ mumpuni ing aguna//

kesenangan Raden Bagus/ pada kitab Mufibsibabul iman/ membaca juwahir/ serta tafsir Bakrulaut/ munabihat dan kitab bahur/ tuwimakyatum akram/ mudah mengerti/ tertarik pada kehendak Tuhan/ Raden putra sangat pandai/ ahli dalam menggunakan//

4. Kèhing guna kulina kawilis/ myang curiga tan ana kawangwang/ saking landhepé galihé/ radèn wewanginipun/ apeparab langkung prayogi/ aran Adikusuma/ bagus tyasnya alus/ cahya semu jo sumrambah/ kedhèp liyep pamulu meles amanis/ pantes branta Hyang Suksma//

Banyak kegunaan tak bisa terhitung/ serta keris tidak kelihatan/ begitu tajam hatinya/ nama raden sampai terkenal/ namanya begitu baik/ bernama Adikusuma/ yang tampan berhati lembut/ wajahnya berwarna kehijauan terang/ mata agak bundar dan hitam manis/ pantas disukai oleh Hyang Suksma//

5. Duk samana kapiting panggalih/ amiling ing surasané kitab/ nggoning sastra trisulahé/ radèn kéwran ing kayun/ wus sadalu tan angsal guling/ osiking tyas mangkana/ paran tegesipun/ lungguhé tri dasa sastra/ lamun ora séba marang rama sang yogi/ tan kena pinandika//

Suatu hari sedang bersedih hati/ teringat pada isi kitab/ tempat ajaran tiga senjata/ Raden susah hati/ semalaman tidak bisa tidur/ hati yang gelisah/ apa maksudnya/ maksud tiga belas ajaran/ karena tidak menghadap kepada Ayah sang guru/ susah dinasehati//

6. Déné amuni kitab tajuwid/ éwuh temen nggon ingsun micara/ rahadyan nulya lumèngsèr/ sabda mring ramanipun/ kunèng gantya ingkang lumaris/ Radèn Pulanggupita/ putra Purwacatur/ semana lagya pinarak/ pan kasaru praptané kang para ari/ anulya ingacaran//

Adapun bunyi Kitab Tajwid/ susah sekali saya bicara/ Raden segera turun/  bicara pada ayahnya/ lalu berganti lembut/ Raden Pulanggupita/ putra Dari Purwacatur/ saat itu sedang duduk/ tiba-tiba datang adik-adiknya/ segera berkumpul//

7. Wusnya tata dènira alinggih/ nabda manis Dyan Pulanggupita/ yayimas ta kadingarèn/ pinarak dalu-dalu/ baya ana karya kang gati/ pra ari matur nembah/ katri pisan matur/ nalika pra samya séba/ marang rama déné ta kirang sakedhik/ tegesé bangsa wayang//

Setelah menata cara duduk/ berkata manis Raden pulanggupita/ adikku kebetulan sekali/ datang malam-malam/ ada keperluan apa/ adik-adiknya menghormat/ ketiga adik bicara bersama/ saat kami menghadap/ ayah adapun kurang sedikit/ arti dari wayang//

8. Dèrèng jinarwa pan selak malih/ ngandika Radyan Pulanggupita/ yayi ing nusatarané/ paran karsamu kulup/ prayogané sébaa yayi/ dhingin padha dinukan/ kang manah kasusu/ matur Radèn Surènggana/ nggih prayogi aséba mring rama mangkin/ rama tyasé wus lejar//

Belum dijelaskan maksudnya ganti/ Raden Pulanggupita berkata/ adikku yang ada semua/ apa keinginanmu/ lebih baik menghadaplah adikku/ yang pertama dimarahi/ hatinya gundah/ Raden Surènggana berkata/ lebih baik nanti menghadap Ayah/ kini hatinya sudah tenang//

9. Pan wus rembag aturé pra ari/ putra catur pan wus lumaksana/ samarga nggarjitèng tyasé/ nengena kang winuwus/ putra catur ingkang lumaris/ gantya kang winursita/ ingkang lum asantun/ Rahadyan Jayakusuma/ tan kawarna ing marga dhépok wus prapti/ sang tapa nuju lenggah//

Setelah adik-adiknya selesai berembuk/ keempat orang itu berjalan/ sama-sama bergembira hati/ diamkan yang berbicara/ putra empat yang lembut/ ganti yang dibicarakan/ yang sopan/ Raden Jayakusuma/ tak berapa berapa lama sudah sampai di depan rumah/ Sang Tapa menyambut//

10. Putra kalih ingkang munggèng arsi/ pan kasaru ingkang putra prapta/ ki sèh alon ing wuwusé/ tiwikrama nak ingsun/ kakangira pan iku prapti/ radyan kalih tumedhak/ kang raka pinethuk/ Rahadyan Jatikusuma/ mangenjali sang tapa ngandika aris/ kulup sira lungguha//

Putra kedua yang punya keinginan/ sebab tiba-tiba datang putranya/ Ki Sèh pelan berkata/ anakku tiwikrama/ kakakmu itu yang datang/ kedua putra turun/ sang kakak dijemput/ Raden Jatikusuma/ menyembah Sang Tapa berkata pelan/ anakku duduklah//

11. Radèn putra gupuh angabekti/ putra kalih manembah ing raka/ wus tata palungguhané/ putra garba amuwus/ déné parengrengingsun kalih/ néng arsané sang tapa/ kang rayi umatur/ kangmasing mangké kawula/ pan pinuju anuwun jarwa sang yogi/ sakathahé wangsalan//

Raden putra segera menghormat/ kedua putra menghormat pada kakaknya/ setelah duduk/ putra Garba berkata/ adapun kebaikan kalian berdua/ dihadapan Sang Tapa/ si adik berkata/ kakakku nanti saya/ akan meminta penjelasan Sang Guru/ sebanyak pertanyaan//

12. Lon ngandika risang mahayekti/ kadingarèn radèn kapat pisan/ padhang basuki praptané/ kang putra matur nuwun/ pan kapundhi sabda sang yogi/ Ki Sèh Angabdulsalam/ pangandikanya rum/ éh kulup apa na karya/ déné gati praptanta ingsun tingali/ radèn matur wotsekar//

Pelan ucapan Sang Guru/ kebetulan sekali kalian berempat/ datang dengan selamat/ sang putra berterima kasih/ atas perkataan Sang Guru yang terhormat/ Sèh Abdulsalam/ perkataannya harum/ ada keperluan  apa kalian/ saya lihat sepertinya kedatangan kalian penting sekali/ Raden berkata pelan//

13. Mila ulun caos sang ayogi/ nyuwun jarwa sasmitaning wayang/ kados pundi ing wejangé/ ringgit satunggalipun/ kajarwakna sawiji-wiji/ ulun ayun uninga/ ing sajatinipun/ sang tapa mèsem ngandika/ lamun sira arep wruh jati ning ringgit/ kanthen tan pisah sira// 

Untuk itu saya menghadap Sang Guru/ bagaimana pelajaran/ wayang dan sebagainya/ jelaskan satu-persatu/ hamba mohon diberitahu/ sesungguhnya/ Sang Tapa tersenyum berkata/ kalau kamu ingin tahu sesungguhnya wayang itu/ teman tak bisa kamu//    

PUPUH XXI
K I N A N T H I

1. Wayang kathah warnanipun/ kumpulé naming kekalih/ ki dhalang kalawan wayang/ dhalangé amat kakiki/ wayang iku warna-warna/ keliré jasadireki//

Wayang itu banyak jenisnya/ ketika kumpul hanya dua/ yaitu dalang dan wayang/ dalangnya bernama Ahmad hakiki/ wayangnya bermacam-macam/ layar sesungguhnya jasadnya//

2. Déné baléncong kulup/ cahya insan kamil yekti/ kothaké ingkang pratéla/ ing jro iku warna-warni/ panggonané jasadira/ getih wulu kulit daging//

Sementara lampunya/ cahaya insan kamil/ kotaknya yang menerangkan/ jika di dalamnya itu beraneka macam/ tempat jasadnya/ darah bulu kulit dan daging//

3. Otot balung lawan sungsum/ kang putra umatur malih/ tegesé satunggal-tunggal/ ringgit ingkang warni-warni/ kang rama alon ngandika/ kéhing wayang sun wiwiti//

Otot tulang dan sungsum/ muridnya berkata lagi/jelaskan satu persatu/ wayang yang bermacam-macam/ sang rama pelan berkata/ banyaknya wayang saya mulai//

4. Pandhawa wiwitanipun/ lelima kathairèki/ pambarep ran Darmawangsa/ dumunung jasadirèki/ darma baé barang polah/ nglakoni préntahing batin//

Dimulai dari Pandawa/ jumlahnya lima/ paling sulung bernama Darmawangsa/ tempatnya jasad/ darma berarti kelakuan/ untuk melaksanakan perintah batin//

5. Darmawangsa sang aprabu/ darbé ari jalu pekik/ wasta Radén Bimasetya/ radèn jejuluknya kaki/ ingkang dhingin Bimasetya/ Werkudara kaping kalih//

Darmawangsa sebagai raja/ mempunyai adik/ bernama Raden Bimasetya/ julukannya Raden/ pertama Bimasetya/ kedua Werkudara//

6. Brantaséna kaping telu/ tegesé sawiji-wiji/ mulané ingaran Bima/ béné rububiyah singgih/ mimé arimi mukamat/ jroning rububiyah singgih//

Ketiga Brantasena/ saya terangkan satu-satu/ disebut Bima/ Be berarti derajat rububiyah/ mim berarti Muhammad/ letaknya di dalam derajat rububiyah//

7. Rahadyan busananipun/ polèng bang bintulu asri/ tegesé polèng bintala/ iku awasena kaki/ ingkang aran rububiyah/ kèhing cahya warni-warni//

Pakaian raden/ merah biru kotak-kotak terlihat indah/ kotak-kotak biru/ berarti amatilah/ yang bernama rububiyah/ banyak cahaya yang berwarna-warni//

8. Jroning rububiyah iku/ isi Mukamad kakiki/ mila aran Werkudara/ bangsa uwor wus ngarani/ dara dumuning lintang/ sejatiné insan kamil//

Di dalam rububiyah/ berisi Muhammad hakiki/ dinamakan Werkudara/ werku berarti bercampur/ Dara tempatnya bintang/ sesungguhnya insal kamil//

9. Pamoré kawula ratu/ yèn wus miyos insan kamil/ kitab usul kang micara/ idamungali mukamri/ tatkala sira uninga/ kaya upamané sasi//

Campurnya rakyat-raja/ jika telah lewat insan kamil/ kitab yang berbunyi Izamul alimu amri/ ketika kamu tahu/ perumpamaan seperti bulan//

10. Déné ashadu puniku/ mangka seksinira kaki/ mila aran Bratasèna/ bangsa branta dèn kédani/ marang wong kang ahli nembah/ sinung Mukamad kakiki//

Ashadu itu/ menjadi saksinya/ maka dinamakan Brantasena/ branta berarti disenangi/ oleh orang yang ahli berdoa/ anak Muhamad hakiki//

11. Rahadyan malih jejuluk/ Tandhayuda kang wewangi/ sakathahé wong kang lara/ yèn ningali Bimasekti/ yèn sira uwis waspada/ tandha yèn sira ngemasi//

Murid lainnya bernama/ Tandhayuda yang harum/ banyak orang yang sakit/ kalau melihat Bimasakti/ jika kamu waspada/ itulah tanda kamu mulia//

12. Werkudara sing abagus/ darbé ari jalu pekik/ awasta Radèn Janaka/ rahadyan kathah kang nami/ Arjuna lawan Janaka/ Jenawi lan Nirapeksi//

Werkudara mempunyai adik/ bernama raden janaka/ dia punya banyak sebutan/ Arjuna dan Janaka/ Jenawi dan Nirapeksi//

13. Tegesé Arjuna iku/ bangsa ar puniku warih/ juna kareping manungsa/ anuduhaken kang lapil/ al insanu lapalira/ siruhuwan nasirihi//

Arjuna berarti/ Ar itu air/ juna berarti keinginan manusia/ menunjukkan lapal/ al insanu/ siruhuwan nasirin//

14. Utawi manungsa iku/ kabèh duwé rasa iki/ pan rasaningsun sadaya/ Janaka dunungé singgih/ juna kareping manungsa/ katimbalaning Hyang Widhi//

Atau manusia itu/ punya rasa/ sebab rasa saya/ janaka itu tempatnya derajat/ juna itu kehendak manusia/ untuk memanggil Tuhan//

15. Karepira karepipun/ jenawi maknané sami/ pramilané sang Arjuna/ anganggo lanang sejati/ anganggo lananging jagad/ kèh wanodya dendhéwéki//

Keinginanmu keinginannya/ Jenawi maknanya juga sama/ maka sang Arjuna/ sebagai pria sejati/ sebagai satu-satunya pria sejati di dunia/ banyak wanita disendirikan//

16. Nanging wonten wadonipun/ tan kena pisah sakedhik/ kalawan Naréndra Krésna/ kang kekutha Dwarawati/ tegesé kang aran Krésna/ sayekti ratu cemani//

Tapi ada wanitanya/ tidak bisa pisah sedikitpun/ dengan Raja Kresna/ dari kota Dwarawati/ artinya yang disebut Kresna/ sesungguhnya raja hitam//

17. Ireng kulit dagingipun/ balung sungsum lawan getih/ prasamya ireng sadaya/ iku ulatana kaki/ jatiné kang aran Krésna/ kang jejuluk Adam Jarnis//

Hitam kulit dan dagingnya/ tulang sumsum dan darah/ sama-sama hitam semua/ itu lihatlah nak/ sesungguhnya yang disebut Kresna/ yang bernama Adam Jarnis//

18. Krésna embané Wisnu/ Wisnu teksih angembani/ yekti embanan Arjuna/ iku sira dèn-patitis/ sira Rahadyan Janaka/ arinya jalu kekalih//

Kresna wakilnya Wisnu/ Wisnu masih mewakilkan/ yaitu perwakilan Arjuna/ itu kamu perhatikan/ kamu raden Janaka/ adiknya kedua pria//

19. Nakula Sadéwa bagus/ kembar warnanira pekik/ bangsa Nakula Sadéwa/ dumunung paésan kalih/ sayekti nora sulaya/ sami warnanira pekik//

Sibagus Nakula Sadewa/ kembar rupanya bagus/ bangsa Nakula Sadewa/ bertempat di dua cermin/ sungguh tidak berbeda/ sama rupanya bagus//

20. Darmawangsa sang aprabu/ akrama Wara Drupadi/ tegesé Wara Drupada/ bangsa wara sasab kahi/ Drupadi idering badan/ sasabé suksmanajati//

Darmawangsa sang raja/ menikahi Wara Drupadi/ maksudnya wara Drupadi/ maksud wara itu selimut kain/ Drupadi sekelilingnya tubuh/ selimutnya jiwa sejati//

21. Nyawa sukma lawan nepsu/ iku sasabé kang jisim/ sira Radyan Werkudara/ akrama Wara Arimbi/ sang retna putraning ditya/ suprandéné den kramani//

Nyawa sukma dan nafsu/ itu selimutnya tubuh/ kamu raden Werkudara/ menikahi wara Arimbi/ sang putri anaknya raksasa/ meski begitu dinikahi//

22. Tegesé kang aran diyu/ nepsu luamah sayekti/ nepsu iku apeputra/ Malaékat Kurubini/ mila dunungé kang garwa/ sareng surupé yen lalis//

Maksud dinamakan raksasa/ sesungguhnya nafsu luamah/ nafsu itu berputra/ malaekat Kurubini/ maka tempatnya istri/ bersamaan terbenamnya kalau pergi//

23. Rahadyan Janaka wau/ adarbé garwa kekasih/ kang dhingin Wara sumbadra/ ping kalih Wara Srikandhi/ tegesé Wara Sumbadra/ bangsa wara tutup kaki//

Raden Janaka tadi/ mempunyai istri tercinta/ yang pertama wara Sumbadra/ kedua wara Srikandi/ maksudnya wara Sumbadra/ namanya wara itu penutup badan//

24. Kang bangsa badra puniku/ badra surya jatinéki/ yektiné srengéngé ika/ pangliweraning Hyang Widhi/ pratéla iku kang nyata/ sejatiné insan kamil//

Yang namanya Badra itu/ badra itu cahaya nyata ini/ matahari itu/ mata hati  Tuhan/ sesungguhnya jelas itu yang nyata/ insan kamil sesungguhnya//

25. Bangsa Srikandhi puniku/ bangsa sri iku pan kalih/ liring kandhi iku wadhah/ atiné manungsa yekti/ iku embananing suksma/ suksma embananing urip//

Namanya Srikandi itu/ namanya sri itu dua/ maksudnya kandhi itu tempat/ hatinya manusia sungguh/ itu perwakilannya jiwa/ jiwa perwakilannya hidup//

26. Yudhistira sang aprabu/ darbé putra jalu pekik/ wasta Radèn Pancawala/ panca lelima sejati/ wala iku atinira/ putrané Yudhistira ji//

Yudistira sang raja/ punya anak lelaki bagus/ bernama raden Pancawala/ panca itu kelima sejati/ wala itu hatinya/ anak Yudistira satu//

27. Rahadyan Bima sesunu/ jalu warnanira pekik/ wasta Radèn Gathutkaca/ rahadyan dipunjuluki/ kang dhingin kacanagara/ Gathutkaca kaping kalih//

Raden Bima berputra/ pria wajahnya tampan/ bernama raden Gathutkaca/ raden dijuluki/ yang pertama kacanegara/ Gathutkaca yang kedua//

29. Kacanagara dumunung/ bangsa kaca wus ngarani/ nagara ingaran jasad/ tetengeran rusaknéki/ lamun jaya yudanira/ sayekti sampun kaèksi//

Kacanegara tempatnya/ namanya kaca sudah menyebutkan/ negara dinamakan jasad/ tandanya ini rusak/ kalau menang perangnya/ sungguh sudah tahu//     

30. Gathutkaca dunungipun/ angin napas ingkang yekti/ yen sira ayun uninga/ marang sanak bareng lahir/ napas pan egeng santosa/ rina wengi dèn kapanggih//

Gathutkaca asalnya/ angin nafas yang nyata/ jika kamu hendak mengerti/ pada saudara saat lahir/ nafas karena besar sejahtera/ siang malam ditemui//

31. Rahadyan busananipun/ klambi ntakusumanéki/ bisa mabur tanpa elar/ talumpah madu kacremin/ luput sarik lawan tulah/ sajatiné Makdum Sarpin//

Raden pakaiannya/ baju antakusuma ini/ bisa terbang tanpa sayap/ madu  kesenangan/ terhindar murka tuhan/ sesungguhnya makdum sarpin// 

PUPUH XXII
P O C U N G

1. Sekar pocung mangsuli caritanipun/ sirnaning Pandhawa/ pan kabèh dèrèng ginupit/ Radèn Parta peputra Angkawijaya//

Tembang pocung menjawab ceritanya/ hilangnya Pandawa/ karena semua belum digubah/ Raden Parta berputra Angkawijaya//

2. Tegesipun Angkawijaya puniku/ angka iku akal/ wijaya menang tur becik/ pada kawan catur kathahé Pandhawa//

Maksudnya Angkawijaya itu/ Angka berarti akal/ Wijaya berarti menang serta baik/ sama dengan keempat jumlah Pandawa//

3. Ingkang sepuh Badranaya wastanipun/ badra iku surya/ naya ulat sang Hyang Rawi/ tegesipun kaki pawayanganira//

Yang tertua bernama Badranaya/ Badra itu berarti matahari/ Naya itu rupa sang Hyang Rawi/ itulah arti wayangnya//

4. Pramilané Ki Semar tangguhé éwuh/ dèn arani lanang/ rupané kaya pawèstri/ kuncung  bocah wujudé kaya wong tuwa//

Maka status Ki semar itu membuat susah/ disebut laki-laki/ mukanya seperti wanita/ kuncung seperti bocah tapi wujudnya sudah tua//

5. Sapa wongé amanggihi ipénipun/ wewanganira/ kang jejuluk Makdum Sarpin/ pasthi sinang duwé panakawan Semar//

Siapa saja yang bertemu saudaranya/ batasannya/ bernama Makdum sarpin/ pasti punya panakawan Semar//

6. Milanipun isiné wayangan iku/ pasthiné yèn béda/ pangkat-pangkat kang ndarbéni/ lamun raré rupané pan kaya bocah//

Maka isinya pewayangan itu/ pasti berbeda-beda/ derajat yang dipunyai/ kalau anak kecil wajahnya juga seperti anak kecil//

7. Yèn wong tuwa rupané kaya wong sepuh/ kang darbé wanita/ rupané kaya pawèstri/  kawijaya sinupatan déning Semar//

Jika orang tua wajahnya juga seperti orang tua/ yang punya wanita/ rupanya seperti wanita/ kemenangan pujangga disumpah oleh Semar//

8. Angidoni marang ing kekuncungipun/ nadyan kaki sira/ angidoni Makdum Sarpin/ pasthi béka ing bénjang sakaratira//

Meludah di kuncung Semar/ meskipun kamu/ hanya meludah Makdum Sarpin/ pasti mendapat kesusahan menjelang ajal//

9. Putra Semar nala Garèng ingkang sepuh/ nala atinira/ basa Garèng iku gering/ yèn wus gering wetuné gampil kewala//

Putra Semar tertua yaitu Nala Gareng/ Nala berarti hatinya/ gareng berarti kurus/ kalau sudah kurus keluarnya gampang//

10. Jebal-jebul si Kanthong Bolong kang metu/ yekti warna-warna/ lurah Bagong kang ginupit/ basa Bagong iku ngagungaken lampah//

Ternyata yang keluar si kantong sobek/ jelas bermacam-macam/ lurah Bagong yang dikarang/ namanya Bagong itu berarti membesarkan langkah//

11. Yèn wus agung lelampahanira kulup/ pasthi yèn kapanggya/ lawan panakawanéki/ nadyan aprang sayekti pilih kang nangga//

Kalau sudah besar jalannya anak/ pasti akan ketemu/ panakawannya/ meski berperang sesungguhnya pilih yang akrab dengan tetangga//

12. Radèn putra matur mring rama sang wiku/ milané Pandhawa/ amungsuh Kurawa sekti/ sirna larut kang rama alon ngandika//

Raden putra bicara pada sang pertapa/ makanya Pandawa/ melawan Kurawa yang sakti/ bisa kalah sang guru dengan pelan berkata//

13. Adhuh-adhuh juwet temen anak ingsun/ iku dènwaspada/ mengko sira sun tuturi/ Kurawéku retune ran Suyudana//

Sungguh sempit pikiranmu nak/ itu diwaspadai/ nanti kamu saya ceritakan/ raja Kurawa itu bernama Suyudana//

14. Kèh wadyané Suyudana sang aprabu/ wadya kang prawira/ kang sun tuturaken dhingin/ ragadénta nateng Karna Prabu Salya//

Banyak sekali prajurit Raja Suyudana/ prajurit yang perwira/ saya ceritakan pertama/ Prabu Salya adalah raja di Ragadenta//

15. Jayajatra lawan Bisma sang awiku/ lawan Resi Durna/ angukuhi Ngastinéki/ sun jarwani dunungé satunggal-tunggal//

Jayajatra dan Bisma Sebagai pendeta/ serta Resi Durna/ memperkuat astina/ saya terangkan artinya satu persatu//

16. Tegesipun Suyudana sukma luhur/ nagri ing Astina/ balé akir jaman yekti/ kang rinebut déning Parta lawan Bima//

Suyudana berarti jiwa luhur/ negara di Astina/ tempat akhir jaman nyata/ yang direbut oleh Parta dan Bima//

17. Sri Naréndra guru nata bala ratu/ nagri ireng jenar/ nagri abang nagri putih/ sadayéku kabawah nagri Ngastina//

Sang raja segala raja diraja/ negara hitam kuning/ negara merah negara putih/ semuanya dibawah kerajaan Astina//

18. Kutha Wangga yekti kuning kuthanipun/ ratuné ran Karna/ sayekti lawanging kuping/ Jayajatra kuthané Sindukalangan//

Kota Wangga sungguh kuning kotanya/ rajanya bernama Karna/ sebetulnya gerbangnya telinga/ Jayajatra ibukotanya Sindukalangan//

19. Tegesipun Jayajatra iku kulup/ jaya kang winenang/ Sindukalangan kang nagri/ ngubengaken napas mring badan sadaya//

Maksud Jayajatra itu nak/ Jaya itu yang berwenang/ Sindukalangan yang negara/ berarti mengatur nafas keseluruh tubuh//

20. Naténg Salya ing Mandraka prajanipun/ tegesé punika/ sukma purba dadi pikir/ ing Mandraka kang dadi pasusuhira//

Kerajaan Salya beribukota Mandraka/ maksudnya itu/ jiwa sejati yang menjadi akal/ di Mandraka menjadi sarangnya//

21. Milanipun aji Candhabirawéku/ kagunganing Salya/ tatkalanira nimbali/ Makdum Sarpin sinorog saking pangucap//

Maka ajian Candrabirawa itu/ kepunyaan Salya/ ketika memanggil/ makdum sarpin dibuka dari pengucapan//

22. Pesthi kabul wonten malih kang winuwus/ pandhita satunggal/ kang kekutha Ngatas Angin/ ajejuluk sang tapa Pandhita Durna//

Pasti terkabul ada lagi yang dibicarakan/ salah satu pendeta/ di kota Atas Angin/ bernama sang pertapa pendeta Durna//

23. Tegesipun Dhanyang Durna kang sun tutur/ nepsu mutmainah/ maras nagri Ngatas Angin/ tegesipun napas kang medal gerana//

Maksud pendeta Durna yang saya ceritakan/ nafsu mutmainah/ menempati negara Atas Angin/ artinya nafas yang keluar dari hidung//

24. Duk ing kuna sang nata kalangkung kukuh/ nagri ing Astina/ ginebag mring wong Pandhawi/ tegesipun iku kathahing sujalma//

Dulu kala sang Raja amat kuat/ kerajaan di Astina/ dipukul oleh orang Pandawa/ artinya itu banyaknya manusia//

Tamat.