Tag Archives: Sejarah

SERAT SRI UTAMA


~ PUPUH I ~
DHANDHANGGULA

1. Arungsit sru déramba mrih manis, lwirnya angèl gyan ulun ngupaya, ing têmbung tinêmbungaké, binangkitkên andudud, lêngênging tyas kanang sudyapti, wardinya sukèng driya, kang sudi ing kayun, kayun karsa jarwanira, miyarsakkên sumawana ngudanèni, marang ing srat punika.

Begitu sulit bagi saya menjadikannya indah, ibarat sulit tetap saya upayakan, di setiap kata-katanya agar menarik, Penyejuk jiwa yang baik, maksudnya menyenangkan hati, bagi yang sudi berkeinginan, berkeinginan untuk memahami, mendengar serta mengamati,  terhadap serat ini.

2. Pêpèngêtan nalikanya nguni, ulun ngabèhi Atmasukadga, mundhi dhawuh sangandhapé, padéndra kang Sinuhun, Kangjeng Susuhunan utawi, kang tyasnya jawi iman, mashurkên yèn tuhu, nata pakuning buwana, myang sayidin panata gama mêngkoni, Kadhatyan Surakarta.

Peringatan dahulu kala ketika, saya Ngabehi Atmasukadga, mendapat tugas dari, Sang Raja yaitu Sinuhun, Kangjeng Susuhunan atau, yang dipercaya di tanah Jawa. Termasyur benar, sebagai pedoman di dunia, serta pemimpin agama yang memimpin, Keraton Surakarta.

3. Hadiningrat darwanirat jawi, ulun kinèn ngirita supadya, Radyan Tumênggung parabé, Arung-|binang Sri Wadu, dé Sri Wadu wau winardi, wadya dalêm naréndra, pamajêgan dhusun, ing gêgatan umawrina, têgêsipun umawrina wruha maring, krêtêg Bacêm Ngutêr myang.

Hadiningrat yang memimpin tanah Jawa. Saya diperintah untuk mengiring, Raden Tumenggung yang bernama, Arungbinang Sri Wadu, sedang Sri Wadu tersebut dijelaskan,  seorang prajurit raja, seorang pamajegan dusun, yang pantas umawrina. Maksudnya umawrina supaya tahu, jembatan Bacem, Nguter,

4. Padhasgêmpal Samaulun nami, saha ulun nalika dinuta, mrih kyai lurah uningèng, krêtêg sakawan wau, lawan dipunparingi kanthi, ngabèhi Taliwanda, myang dhawuh Sang Prabu, tiyang tiga ulun lawan, kanthi kula wau Taliwanda tuwin, Dyan Mênggung Arungbinang.

Padhasgempal dan Samaulun. Dan ketika saya mengiring, kyai lurah untuk mengamati, keempat jembatan tersebut, dengan diberi teman, Ngabehi Taliwanda. Untuk melaksanakan tugas dari Sang Raja, tiga orang dengan saya, teman saya Taliwanda serta, Raden Tumenggung Arungbinang.

5. Sami ingandikakkên sarimbit, lan swaminya sarta kapatêdhan, swaniti motor sartané, dhawuh dalêm Sang Prabu, angkatira saking ing panti, nêtêpana wanci jam, énjang pukul pitu, ya ta badhamyan winarna, angkatira ingangkah marêngi ari, Ngad Wagé nuju tanggal.

Semua diceritakan berpasangan,  dengan istrinya serta diberikan, kendaraan motor. Peritah sang raja, keberangkatan saya dari rumah, tepat pada pukul tujuh pagi yakni penuh perdamaian. Diceritakan keberangkatan saya yakni pada hari Minggu Wage tanggal,

6. Kaping astha wêlas Pébruwari, taun sapta juga rong prawira, déné lèk jawi tanggalé, ping kawanlikur nuju, Rabyalakir warsa marêngi, puniku winastanan, Dal angkaning taun, wiku suci murtining rat, Ijrah Nabi tata guna gunèng aji, Kunthara windunira.

Delapan belas Pebruari tahun 1917. Sedangkan kalau tahun Jawa tanggal dua puluh empat Rabiulakhir tahun yang dinamakan tahun Jimawal 1847. 1335 H. Windunya windu Kunthara.

7. Duk ing Saptu dalu ngrintênkên ri, wau Ngahad kang samyarsa mangkat, kacarita nalikané, déra samya galugur, guling layap byur-byuran nglilir, dadya mèh tantuk nêndra, dupi wancinipun, pukul tiga tangi samya, adus wusnya palêstha dènira mandhi, asamya wiwit dandan.

Ketika Sabtu malam menjelang hari Minggu, mereka yang hendak berangkat diceritakan pada waktu itu semua berbaring, tidur berserakan lantas terjaga  sampai hampir tidur lagi. Begitu waktu menunjukkan pukul tiga pagi kesemuanya bangun, mandi, seusai mereka mandi semua mulai berdandan.

8. Jroning dandan amyarsakkên maring, ting cruwi-|tnya swaraning kukila, kang nèng taron pomahané, cingcinggoling lan manuk, thilang glathik êmprit lan pêking, angocèh swaranira, wèh rênèng pangrungu, mimbuhi sênênging driya, dènnya samya ginanjar jêng Sri Bupati, arsa winyatkên arga.

Selama berdandan terdengarlah kicauan suara burung yang ada di pekarangan rumahnya. Burung cingcinggoling dan burung kutilang, gelatik, pipit dan peking. Berkicaulah suaranya Begitu merdu saat didengar. Menambah senangnya hatiMereka yang menerima tugas dari sang raja untuk pergi ke gunung.

9. Sadaya wus rampung dènnya sami, amanganggya purwa prabangkara, purwa prabangkara lwiré, ing wétan cahyanipun, Sang Hyang Surya sampun nyoroti, nyilakkên rêpêting rat, sirna dadya santun, panjingglanging satngah sapta, wau ingkang samyarsa kula ampiri, wus sawégèng pandhapa.

Semuanya telah selesai, didapatilah purwa prabangkara, purwa prabangkara maksudnya di timur cahayanya matahari sudah menyinari, menerangi gelapnya dunia hingga menjadikannya terang. Terangnya menunjukkan setengah tujuh, Mereka yang hendak saya jemput sudah siap di pendapa.

10. Déné ulun kang ngripta bêbisik, Atmasukadga ugi mangkana, satngah sapta ing wanciné, sampun sawéga lungguh,nèng pantyasa ngarsa ngantyani, wau motor| wahana, paring jêng Sang Prabu , dupi wanci jam kasapta, kirang dasa mênut abdi dalêm supir, Bêkêl Wignya saksana.

Sedangkan saya yang mengarang bernama Atmasukadga yang juga demikian, pada pukul setengah tujuh sudah siap duduk di depan saya menunggui di kendaraan motor pemberian sang raja. Sampai pada pukul tujuh kurang sepuluh menit abdi dalem sopir Bekel Wignya segera,

11. Nyudhiyakkên rikanang swaniti, motor munggèng salor wiwaramba, srog prapta taman talompé, ulun umangkat laju, anumpaki wau swaniti, sarimbitan swamimba, wusnya tata lungguh, masin pinutêr lumaksa, swaranira sès-sès uwab wimba wèh wrin, mring janma kang tumingal.

Menyiapkan kendaraan tersebut. Motor berada di utara pintu rumah saya, tak lama kemudian saya melaju menaiki kendaraan tersebut bersama dengan istri saya. Seusai menata duduk, mesin dinyalakan lalu berjalan. Suara ses-sesnya seakan memberi peringatan kepada orang-orang yang melintas.

12. Gya lumaksa sêr myang dyan ngampiri, mring kang parlu katuju karséndra, mrih myat krêtêg catur kèhé, nênggih ki lurah wau, Arungbinang ingkang bêbisik, lajêng kéwala mangkat, lan wau tan kantun, Taliwanda sarimbitan, nulya samya alungguh munggwèng swa-|niti, wusnya satata sila.

Segera melaju menuju yang hendak saya jemput, menuju yang hendak dituju sesuai kehendak raja, untuk mengamati jembatan yang berjumlah empat. Yaitu tersebut ki lurah yang bernama Arungbinang. Langsung saja berangkat, dan tidak ketinggalan pula Taliwanda beserta istri. Kemudian kesemuanya duduk di kendaraan. Seusai menata duduk,

13. masin motor gya pinutêr nuli, swara sès-sès ngêsês kukusira, anyêmprot kaworan ing wé, nulya manglêr lumaku, karindhikkên nanging upami, katututan turangga, wus manyok kang sêngkut, parèstri kang nut manumpak, tinuduhkên kang dèrèng dipunwêruhi, suka tan èngêt wuntat.

Kemudian mesin motor segera dinyalakan, suara ses-ses mendesis, uapnya menyembur bercampur air. Kemudian berjalan lambat, diperlambat namun dengan kira-kira. Disalip oleh kuda. Sudah jauh tersebut yang menyalip. Para perempuan yang ikut naik diberitahu yang belum diketahui. Begitu senang hingga tidak ingat yang sudah terlewati.

~ PUPUH II ~
P A N G K U R

1. Dupi prapta tanggul nulya, winêruhkên krêtêg Tanggul yaiki, dupi jlêg sampun kalangkung, krêtêging Kaliwingka, sawatara rinikatkên lampahipun, sumiyut ing Grogol prapta, lampahira rindhik malih.

Ketika tiba tanggul kemudian diberitahukan jembatan Tanggul ini. Begitu tiba sudah terlewati jembatan Kaliwingka. Sementara lajunya dikencangkan. Kemudian tiba di Grogol, lajunya diperlambat kembali.

2. Awit Grogol wau pasar, lêng-ulêngan janma anêngah margi, krana ing pranatanipun, mring supir ingkang samya, anglampah-|kên motor kalamun pakéwuh,  marga ingkang dipunambah, karindhikkên myang akanthi.

Oleh karena Grogol tersebut pasar yang ramai dengan orang-orang hingga ke tengah jalan. Karena sudah menjadi peraturan kepada semua sopir yang menjalankan motor untuk segan-segan. Mengingat area yang dilaluiteman saya menyuruh saya untuk mengurangi kecepatan.

3. Sagung duga dugèng driya, pinasang ing pikir ywa nganti lali, sagung pakéwuh wus putus, iku supir utama, kacarita lampahing motor wus tutug, ing krêtêg Bacêm kaambah, karindhikkên dènnya laksi.

Banyak perkiraan dalam hati. Terpasang dalam pikiran jangan sampai lalai. Rasa segan sudah berlalu, demikian tersebut sopir utama. Diceritakan laju motor sudah sampai di jembatan Bacem. Diperlambat jalannya,

4. Mrih samya trang pakartinya, rosa saé tan wontên nguciwani, kyahi lurah dyan tumênggung, nabda marang kang aran, Taliwanda pinrih nindakkên pangukur, winangsulan yogyanira, mangké kémawon manawi.

Supaya semua dapat jelas. Kuat dan bagus tidak ada yang mengecewakan. Kyai lurah raden tumenggung berkata kepada yang bernama Taliwanda untuk melaksanakan pengukuran. Dijawablah “sebaiknya nanti saja jika,

5. Sampun wangsul lampahira, saking krêtêg Padhasgêmpal rumiyin, gya Samaulun ingukur, ing panjang wiyarira, lajêng Ngutêr sumawana Bacêm rampung, kyai| lurah waluyannya, ya bênêr iku prayogi.

Sudah pulang dari perjalanan.  Dimulai dari jembatan Padhasgempal, kemudian Samaulun diukur panjang lebarnya, lalu Nguter serta Bacem selesai. ”Jawabnya kyai lurah“ iya benar itu bagus,

6. Lamun wus bali kéwala, motor nulya linampahkên kinardi, sawatawis rikatipun, larisnya dyan wus prapta, pos wétannya Kaliwonan kang sinêbut, kabupatèn Sukaharja, nanging dènira lumaris.

Jika sudah kembali saja.” Motor kemudian dijalankan. Hanya sebentar melaju perjalanan sudah sampai pos timur Kaliwonan yang disebut kabupaten Sukaharja tetapi lajunya

7. Wau motor malah mandar, trusnya ngidul wimbuh rikat sakêdhik, prapta krêtêg Ngutêr sampun, karindhikkên lampahnya, ugi mamrih têrang ing pakartinipun, arsitèg sanyata dibya, pakartinya dèra kardi.

Motor tersebut justru semakin keselatan ditambah kencang sedikit, tibalah di jembatan Nguter, lajunya diperlambat agar jelas dalam pikirannya. Arsitek benar-benar pandai berfikir di dalam bekerja.

8. Bagus santosanya kêmbar, lawan krêtêg Bacêm kang wus kawuri, namung kaot dirganipun, sinawang lan lumampah, panjang wiyar krêtêg Bacêm nanging lamun, sampun dènukur kintênnya, botên kaot sapara tri.

Bagus dan kuatnya sama dengan jembatan Bacem yang telah dilewati, hanya selisih panjang kelihatannya dan sepintas lebih panjang dan lebar jembatan Bacem tetapi begitu sudah diukur kiranya tidak sampai selisih sepertiganya.

9. Kula kang ngripta pèngêtan, têmbung anak sarta kêris kinawi, nun Atmasukadga ulun, kang nyupir saking praja, nalikanya motor rindhik lampahipun, ki lurah bêbisik nabda, kulup gonku arang angling.

Saya yang mengarang peringatan, merangkai kata dan membuat keris, yaitu saya Atmasukadga yang menyetir dari kerajaan. Ketika motor lambat lajunya kyai lurah berkata berbisik “nak, penyebabku jarang berkata,

10. Marang sira déning sabab, têmbung dhaup gêntha dara jinarwi, panêmu myang panyawangku, wong nyupir iku kêna, dènèmpêrkên lan janma nurat nuju, tan kêna dènjak rasanan, awit kadya sira iki.

Kepadamu oleh karena kata digabung diganti serta diubah menurut pendapatku orang menyetir itu dapatdiibaratkan seperti orang yang sedang menulis, tidak boleh diajak berbincang-bincang seperti halnya kamu ini.

11. Gonmu nyupir ati tangan, sarta pada tansah anambut kardi, kula anulya umangsul, dhumatêng kyai lurah, tan kénging krêp imbal wuwus mandar angur, janma nyrat dènjak raosan , yèn salah namung dènkêrik.

Berhati-hatilah kamu dalam menyetir baik tangan serta kaki harus senantiasa bekerja sama.” Saya kemudian menjawab kepada kyai lurah “janganlah khawatir justru jika orang menulis diajak berbincang-bincang jika salah hanya tinggal dikerik saja.”

12. Ki lurah nulya maluya, iya bênêr kulu-|p gonmu mangsuli, ki lurah gya nabda manglung, cêlak mring karna amba, bisik-bisik makatên bêbisikipun, mêngko yèn lurungé padhang, motor dènira lumaris.

Kyai lurah kemudian menjawab “iya nak benar jawabmu”. Kyai lurah segera merunduk berkata dekat telinga saya berbisik-bisik demikian bisikannya “nanti jika jalannya sepi laju motor,

13. Sêngkakna lumarisira, mamrih para swami iku udani, rasané motor sru mamprung, kang binasakkên kêna, janma lémpoh jajah jaban jagad kêmput, nir pralambang kang tumimbang, rikatira kadya kuwi.

Percepatlah jalannya, agar para istri merasakan rasanya motor yang begitu kencang yang dapat diibaratkan orang lumpuh berpetualang menjelajah dunia bukan itu perumpamaan yang menyamai, kencangnya seperti itu”.

14. Nun prayogi waluyamba, dupi sampun wontên wradinan rêsik, têgêsnya samun tumlawung, janma kéwan tan ana, gumalibêsing margi dinulu suwung, ing ulun rikatkên nulya, plas ngêsuk swasana nami.

“Baiklah.” Jawab saya. Begitu sudah berada di jalan sepi maksudnya sunyi sepi manusia dan hewan tidak ada yang melintas, jalan terlihat sepi kemudian saya kencangkan hingga memecahkan suasana,

15. Dadya lir angin prahara, manjing jroning motor angosak-a-|sik, rambuting pra swami wau, tansah ngêlus késwanya, priyanira pitakon priyé rambutmu, pra wanita waluyanya, dahat dènnya mosak-masik.

Seperti angin prahara masuk ke dalam motor mengobrak-abrik rambut para istri tersebut. Dengan mengelus kumisnya, suaminya bertanya, “bagaimana rambutmu?” jawabnya para wanita “semua begitu berantakan.”

16. Ki lurah dyan mênggung nabda, mring swamèngwang makatên dènira ling, Dyan Ngantèn Kadga sira dhuk, coba-coba gawéa, pralambangé motor dènira lumaku, swamèngwang aris maluya, makatên dènira angling.

Kyai lurah raden tumenggung berkata kepada istri saya, demikian perkataannya “kamu nak, Raden Nganten Kadga coba buatlah perumpamaan mengenai laju motor!” istri saya menjawab dengan pelan, demikian jawabnya,

17. Kula sampun krêp késahan, mring Bandhung myang Surapringga Batawi, dhawuh sorpada Sang ulun, Gusti Pêpundhèn amba, Kangjêng Ingkang Sinuhun kang sih mring wadu, numpak ègprès rikatira, dèrèng sami lan puniki.

”Saya sudah sering bepergian ke Bandung Surapringga Batawi dibawah perintah raja saya Kangjeng Sinuhun yang sayang prajurit naik ekspres kencangnya belum sama dengan ini.

18. Amila motor punika, lumaksanya kawula angaturi, pralambang lambanging ngèlmu, janma cébol anglunjak, tranggana nèng lokamantala kajumput, rêbatan lan janma wuta, kalangan têbaning langit.

Maka motor ini saya katakan kencangnya ibarat perumpamaan ilmu manusia kerdil melompat kegirangan di luasnya jagad rayasaling berebut dan orang buta yang mengelilingi luasnya langit.”

19. Puwara jlêg sampun prapta, wontên krêtêg Padhasgêmpal lir ngimpi, andaradasih satuhu, Padhasgêmpal kaambah, sampun rindhik motor wau lampahipun, kula tur maning pralambang, rikatnya motor lumaris.

Begitu berhenti sudah sampai di jembatan Padhasgempal bagai mimpi. Begitu menakjubkan. Padhasgempal ditapaki. Sudah lambat laju motor tersebut, saya berkata kembali mengenai perumpamaan kencangnya laju motor,

20. Kadya kitab caritanya, duk jêng Nabi Panutup anitihi, paksi burak namanipun, katimbalan Pangéran, sabên mlumpat salumpatan têbihipun, lampahan gangsal tus warsa, ki lurah sukèng tyas angling.

Seperti kitab cerita nabi penutup ketika menaiki burung yang bernama burak dipanggil Tuhan, setiap satu kali melompat jauhnya seperti perjalanan lima ratus tahun. Kyai lurah senang hatinya kemudian berkata,

21. Dhatêng kula dènnya nabda, lé rasakna swaminta dèra kardi, pralambang mangkono mau, kula gumlêgês sarta, amangsuli dhumatêng ki lurah wau, inggih sanggya rêraosan, nèng jronya motor puniki.

Demikian perkataannya “nak rasakan hasil bekerjamuseperti perumpamaan yang demikian tadi.” Saya hanya tertawa serta menjawab kepada kyai lurah tersebut “iya.” Hingga terjadi perbincangan di dalam motor ini.

22. Mung kinarya mangrênèng tyas, dènnya sami angsal sih dèndhawuhi, karsa dalêm Sang Aprabu, kinèn samya bêsiyar, gêgirang tyas mring arga praptaning gunung, mung kadi janma supêna, amargi saking nagari.

Hanya berlandaskan rasa senang di hati, mereka yang menerima tugas dari sang raja, diperintah untuk melakukan perjalanan. Merasa senang dalam hati dari  gunung hingga gunung. Hanya seperti orang bermimpi, karena dari kerajaan

23. Pukul sapta ing umangkat, sampun prapta Padhasgêmpal banawi, kang dèn krêtêg warninipun, dipunambah punika, dados pintên jam danguning lampahipun, ki lurah lajêng maluya, mung juga satngah jam prapti.

Berangkat pada pukul tujuh dan sampailah di bengawan Padhasgempal yang wujudnya berupa jembatan yang ditapaki sekarang. Jadi berapa jam lamanya perjalanan. Kyai lurah lalu menjawab “hanya satu setengah jam sampai.”

24. Ing bangawan Padhasgêmpal, motor ngong dhêg Taliwanda lan supir, Dèn Bêkêl saksana mudhun, ngukur wau jêmbatan, rampungira ing pangukur lajêng wangsul, numpak motor malih nulya, pratéla panjang wiyaring.

Di bengawan Padhasgempal motor saya hentikan, Taliwanda dan sopir Raden Bekel segera turun mengukur jembatan tersebut. Begitu selesai mengukur lalu kembali menaiki motor, kemudian jelas sudah panjang lebar,

25. Wau krêtêg Padhasgêmpal, nanging ulun kang ngripta pratéla mring, sanggyanira kang mahayun, nungkara srat punika, ukur krêtêg-krêtêg ing sadayanipun, badhé kapratélèng wuntat, supadya trang tharik-tharik.

Jembatan Padhasgempal tersebut. Akan tetapi saya yang mengarang menjelaskan kepada yang berkehendak atas kesanggupan saya, yang menunggu serat ini, bahwa ukuran jembatan kesemuanya akan dijelaskan di belakang supaya dapat begitu jelas.

26. Yata mangkyamba carita, sampunira makatên motor nuli, kula lampahakên têrus, mangetan sabên ludhang, madyanira| ing ênu dinulu suwung, motor ngong lariskên rikat, sakêdhap kéwala prapti.

Tersebutlah nanti saya bercerita, sesudah demikian motor kemudian saya lajukan lurus ke timur, setiap senggang atau jika menurut saya terlihat sepi, motor saya lajukan kencang. Hanya sebentar saja sampai,

27. Ing Jati Bêdhug arannya, duk nèng ngriku motor dyan ngong abani, crag-crèg tyasnya motor wau, mangêrtos kèndêl nulya, Kyai Lurah Arungbinang yèku laju, pitanya marang sujanma, kéné iki lurung ngêndi.

Di Jati Bedhug. Ketika di situ motor saya atur crak-crek suara motor tersebut, lalu berhenti. Kemudian Kyai Lurah Arungbinang tersebut berjalan, bertanya kepada seseorang “di sini ini jalan apa?”

28. Kang tinanya aturira, tiyang ngriki anggènipun mastani, wradinan ing Jati Bêdhug, kya lurah gya pitanya, purwanira priyé déné para manus, ngarani mangkono samya, aturnya wau sujanmi.

Yang ditanya menjawab “orang-orang di sini menamainya jalan di Jati Bedhug. ”Kyai lurah segera bertanya ”awalnya bagaimana sedang orang-orang menamai demikian?” Jawab orang tadi

29. Criyosnya wong wréda- wréda, ing wanadri ngriki punika nguni, wontên wit jati gêngipun, sa-|bêdhug kang gêng dahat, kyai lurah anulya malih andangu, pogogé mau mandira, ingkang aran kayu jati.

“Cerita dari orang-orang tua di perbukitan ini dahulu kala ada pohon jati yang besarnya seukuran bedhug yang amat besar.” Kyai lurah kemudian bertanya kembali “pangkal pohon tersebut di mana, yang bernama kayu jati,

30. Saikiné iku apa, ijéh wujut kang tinanya mangsuli, sampun ical wujutipun, ambok bilih kéwala, wus kurugan saking siti lunturipun, ing rêdi déning kawruhan, samantên praptèng sapriki.

Sekarang itu apa masih ada?” Yang ditanya menjawab “sudah hilang wujudnya, mungkin saja sudah tertimbun oleh longsornya tanah, menjadi pengetahuan di gunung dari dahulu hingga saat ini.”

31. Kèndêl kya lurah takyannya, wontên ngriku motor ngong putêr bali, gya mring krêtêg Samaulun, sawusira tumêka, krêtêg wau motor kula dhêg myang ulun, manggènkên nèng pinggir marga, parluning tyas ngong supadi.

Selesainya kyai lurah bertanya, di situ motor saya putar balik menuju jembatan Samaulun. Sesudah sampai di jembatan tersebut motor saya hentikan, saya tempatkan di pinggir jalan maksud hati saya supaya.

32. Dyan Bèhi Taliwanda myang, Bêkêl Wignya saksana mudhun sami, angukur karêtêg wau, wusnya rampung anulya, wangsul maring rata motor minggah sampun, gya lapur pétang ukuran, mring ngong kasmaran kulingling.

Raden Ngabehi Taliwanda serta Bekel Wignya segera turun mengukur jembatan tersebut. Setelah selesai kemudian kembali naik ke kereta motor, segera melaporkan hitungan ukuran. Saya merasa kagum sekali,

~ PUPUH  III ~
ASMARADANA

1. Mila wangsul kula saking, krêtêg Samaulun nulya, lampahnya wahana motor, ngong ubang-ubêngkên marang, angambah marga-marga, margèng kutha kang sinêbut, Wanagiri larisira.

Maka kembali saya dari jembatan Samaulun kemudian lajunya kendaraan motor saya bawa berkeliling-keliling menelusuri jalan-jalanjalan di kota yang disebut Wanagiri. Kecepatan,

2. Ing motor ngong karya aris, Kyai Lurah Arungbinang , dyan tanya-tanya marang ngong, kula gya matur wontênnya, ing Loji Asistènan, myang kabupatèn sartèku, Pacinan myang pasar-pasar.

Motor saya kurangi. Kyai Lurah Arungbinang kemudian bertanya-tanya kepada saya. Saya menjawab apa adanya “di Loji Asistenan serta kabupaten serta tersebut Pacinan, pasar

3. Pakampunganing wong jawi, wêwêngkon kutha Wanarga, kiyai lurah sabdané, dadya ki aldaka ingkang, katon sinawang sangka, ing Ngutêr katoné dhuwur, ing saiki kaidakan.

Perkampungan orang Jawa di bawah pemerintahan kota Wanagiri.” Kyai lurah berkata “jadi gunung yang senantiasa terlihat dari Nguter terlihat tinggi sekarang telah ditapaki?

4. Lah kok bênêr mau kaki, panungggangé iku rata, swaminta dènira gawé, pralambang kasêbut ngarsa, gêpok ngélmu sêmunya, yaiku supangatipun, sorpada jeng Sri Naréndra.

Lho kok benar tadi nak, laju kereta seperti yang kamu buat perumpamaan seperti yang tersebut di depan, seperti mencari ilmu yakni bermanfaat atas diri raja,

5. Sih matêdhani swaniti, sasat lir thathit lampahnya, sakêdhèpan wus prapta srog, ing kutha Wanagiri kang, tumumpang lumahira, bumi gunung kang kapétung, rada srénggikêni kambah.

Yang telah memberi kendaraan yang lajunya seperti petir, satu kedipan saja sudah sampai di kota Wanagiri yang bentangannya bersusun, terbilang pegunungan, yang ditapaki.

6. Ing sujanma myang| kinardi, kutha pasar myang pomahan, sumawana rêrèkané, loji sarta kabupatyan, kagolong wus prayoga, aja manèh kéné kulup, yèn ora kinarya yogya.

Oleh orang-orang dibuat kota, pasar serta pemukiman serta sudah terbilang sebagai pemukiman dan kabupaten yang sudah tergolong bagus. Apalagi di sini nak mana mungkin tidak bagus?

7. Lah wong kulup mau margi, kang mring Jati Bêdhug rannya, anggumunkên gumriningé, myang amba tangguling marga, bêntar wilis dhukutnya, kula anulya umatur, kasinggihan kyai lurah.

Tadi saja nak jalan yang ada di Jati Bedhug kebersihannya begitu menakjubkan. Bentangan tanggulnya jalan dipenuhi berbagai jenis rerumputan.” Saya kemudian berkata yang kemudian disetujui kyai lurah,

8. Anamung yèn masa katri, radi kirang mangrênèng tyas, wit rêdi séla kang katon, sampun kantun dumuk sasat, tan tuwuh rumputira, dadya riyu-riyunipun, botên wontên mung gumêmplang.

“Hanya saja jika musim kemarau agak kurang menyenangkan hati karena hanya gunung batu yang terlihat, seakan-akan hanya tinggal seperti itu tidak tumbuh rumputnya sehingga keasriannya tidak nampak yang terasa hanya panasnya matahari.”

9. Kyai lurah nabda| sarwi, amanthuk-manthuk O iya, mawus bênêr sira tholé, wusnya makatên motor dyan, ngong rikatkên lampahnya, têrus mantuk lampahipun, ing krêtêg Ngutêr wus prapta.

Kyai lurah berkata sambil mengangguk-angguk “O iya, memang benar kamu nak.” Sesudah begitu motor kemudian saya percepat lajunya, kemudian menuju pulang, tibalah di jembatan Nguter.

10. Wontên ing ngriku swaniti, kula andhêg grêg anulya, Taliwanda utawiné, Dèn Bêkêl Wignya saksana, samya mudhun parlunya, angukur karêtêg wau, rampunging pangukurira.

Di situ kendaraan saya hentikan, kemudian  Taliwanda dan juga Raden Bekel Wignya segera turun dengan tujuan mengukur jembatan tersebut. Seusai pengukuran,

11. Nulya munggah ing swaniti, wusnya sila nèng wahana, nuntên wau rata motor, kula lampahkên myang rikat, gya prapta Sukaharja, têksih laksana rikat trus, mila sakêdhap wus prapta.

Kemudian naik ke kendaraan. Sesudah duduk di kendaraan, kemudian kereta motor tersebut saya lajukan dengan kencang, segera tiba di Sukaharja, masih terus melaju dengan kencang, maka hanya sebentar sudah tiba

12. Krêtêging Bacêm banawi, motor kula andhêg nulya, ing sêdya kula supados, Dyan Ngabèhi Taliwanda, Bêkêl Wignya saksana, samya mudhun parlu ngukur, ing krêtêg ugi gya samya.

Di jembatan Bacem. Motor kemudian saya hentikan, maksud saya supaya Raden Ngabehi Taliwanda, Bekel Wignya segera turun untuk mengukur jembatan tersebut dan juga segera,

13. Mudhun tumandang nêpusi, ing krêtêg wéra dirganya, sarampungé pangukuré, nulya minggah maring rata, wusnya tata susila, wau rata motor laju, kula lampahkên duk prapta.

Turun menghitung ukuran panjang dan lebar jembatan. Seusai pengukuran, kemudian naik ke kereta. Sesudah menata duduk, kereta motor tersebut melaju, ketika sampai,

14. Buh ménggok rikanang maring, Pasanggrahan Langênharja, nulyèng ngong lampahkên ménggok, wit dhawuh sandhap padèndra, Ki Lurah Arungbinang, mamrih udani kalamun, pandhapining pasanggrahan.

Gapura belok menuju Pasanggrahan Langenharja. Kemudian saya belokkan sesuai dengan perintah dari bawahan raja Kyai Lurah Arungbinang untuk melihat pendapa pasanggrahan,

15. Kang wétan rinombak mangkin, prapta kula Langênharja, anjujug wismanya Radèn, Bèhi Prawira Giyota, abdi dalêm kang ngrêksa, pasanggrahan dalêm wau, wusnya tata pinanggihan.

Yang timur sudah dipugar. Setiba saya di Langenharja, langsung menuju rumah Raden Ngabehi Prawira Giyota, abdi dalem yang menjaga pesanggrahan tersebut. Seusai saling bersua,

16. Pra wanita kang manggihi, Dyan Ngantèn Prawira Pura, lungguh andhèr nèng markisé, Lojèn Wétan myang sinêgah, wédang roti mérikan, kula lan kya lurah wau, pinanggihan nèng pandhapa.

Para wanita yang menjamu Raden Nganten Prawira Pura duduk berbanjar di markis Lojen Wetan dengan dijamu air minum, roti dan camilan. Saya dan kyai lurah tadi bertemu di pendapa.

17. Sarêng sampun sawatawis, kya lurah angajak marang, Prawira Giyota déné, nglingnya ki lurah mangkana, payo kulup ngirita, lumêbu jroning pantimu, ngong arsa kêtêmu marang.

Setelah sudah sementara waktu, kyai lurah mengajak Prawira Giyota, sedang kyai lurah berkata demikian, “ayo nak antarlah aku masuk ke rumahmu, aku ingin bertemu dengan,

18. Para wadon gawan mami, Prawira Giyota turnya, ulun tan susah andhèrèk, yogya ki lurah pribadya, lumêbêt maring griya, ki lurah radyan tumênggung, gya manjing mring madéyasa.

Para perempuan yang saya bawa. ”Jawab Prawira Giyota “saya tidak usah ikut, lebih baik kyai lurah sendiri yang masuk ke rumah.” Kyai lurah raden tumenggung segera masuk rumah.

19. Amargi datan udani, pra wanita lamun samya, silandhèr munggèng markisé, Lojèn Wétan cêkakira, mawus kapanggya nulya, kyahi lurah nuntên tumut, sila nèng ngriku myang sigra.

Jelas saja tidak kelihatan, ternyata para perempuan duduk berbanjar di markis Lojen Wetan. Seusai bertemu kemudian kyai lurah ikut duduk di situ dan segera,

20. Mêlingkên kula utawi, Prawira Giyota lawan, Taliwanda sêsampuné, prapta ngriku myang wus tata, susila sumawana, sawatawis gunêmipun, kula anulya pratéla.

Berkata kepada saya ataupun Prawira Giyota dan Taliwanda. Sesudah tiba di situ dan sudah selesai menata duduk serta sudah berbincang-bincang sebentar saya kemudian menjelaskan,

21. Dhumatêng radyan ngabèhi, wau Prawira Giyota, radyan bèhi praptaning ngong, ing ngriku parlu dinuta, ing Kangjêng Sri Naréndra, dhawuh dalêm Sang Aprabu, kiyai lurah punika.

Kepada Raden Ngabehi Prawira Giyota tersebut, ”raden ngabehi tibanya saya di sini dengan maksud mengantar Kangjeng Sri Narendra. Atas perintah sang raja, kyai lurah ini

22. Lan para wanita sami, kadhawuhan sowan miyat, pasanggrahan salêbêté, punapa ta parlu mawa, lapur mring pangagêngnya, kang rumêksa udyana nung, ing Langênharja punika.

Beserta para wanita ini diperintah untuk berkunjung melihat ke dalam pasanggrahan,apa harus dengan lapor kepada pembesaryang menjaga taman di Langenharja yaitu

23. Bandara Pangran Ngabèhi, Putra dalêm jêng Naréndra, kang jumênêng ajudané, ingkang jêng Gupênur Jéndral, tanah Indi Nèdêrlan, kang tinakyan anulya sung, waluyan sinom logondhang.

Bandara Pangeran Ngabehi putra raja yang ajudannya Kangjeng Gubernur Jendral tanah Indi Nederlan?” Yang ditanya kemudian memberikan jawaban dengan tembang sinom.

~ PUPUH IV ~
S I N O M

1. Kalamun pamanggih kula, rèhning punika pakarti, wus trang dhawuh dalêm ing Sang, kang mêngkoni tanah Jawi, ngadhatyan praja adi, ing Surakartyambêg mashur, asih myang| martatama, mring wadya bala gung alit, miwah mitra bangsa ing liyan nagara.

“Menurut pendapat saya perkara perintah tersebut sudah jelas perintah dari yang memimpin tanah Jawa, kerajaan yang indah di Surakarta yang termasyur berwatak penyayang dan sabar terhadap prajurit golongan besar maupun kecil serta kepada mitra bangsa di luar negara,

2. Dènmong lan kamartotaman, marmanya kadya prayogi, taman mawi lapur ing Sang, pramodya rumêksa maring, pasraman udyanadi, lan rèhning Putra Sang Prabu, priya wêrda pribadya, wastunya sanggyèng panggalih, mirib rama natyambêg gung martotama.

Begitu dihormati dan dihargai. Maka dari itu, sepertinya tidak usah melapor kepada yang menjaga pemandian taman ini. Dan sudah barang tentu putra sang raja, lelaki yang berkepribadian luhur tentu mengizinkan. Mirip ayahnya seorang raja yang penuh kesabaran,

3. Pramana mring lêlarikan, wênang mokal sarta wajib,parlu sumawana sunat, kaèsthi ing siyang ratri, sêsampunnya Dyan Bèhi,Prawira Giyota mangsul, wau ingkang mangkana , kula gya umatur maring, Kyai Lurah Arungbinang nun sumangga.

Paham terhadap hukum, yang dilarang serta yang wajib dan juga yang sunah. Diamalkan siang dan malam.” Sesudah Raden Ngabehi Prawira Giyota menjawab seperti yang demikian. Saya segera berkata kepada Kyai Lurah Arungbinang “mari silahkan

4. Tumamèng jro udyanarja, kyai lurah wusnya angling, maluya mring kula iya, anulya wasana maring, éndyahing kang maggihi, nênggih radèn ngantènipun, Prawira Pura sarta, suta bantyannya ngabèhi, kang bêbisik wau Prawira Giyota.

Masuk ke dalam taman kerajaan!” Sesudah itu kyai lurah berkata memberi jawaban kepada saya “iya.” Kemudian akhirnya bertemu dengan cantiknya yang menemui yaitu Raden Nganten Prawira Pura serta anak turunnya. Ngabehi Prawira Giyota tersebut berbisik,

5. Wus gèr-gèr wanita tiga, Prawira Pura utawi, sira gèr mantu Giyota, loro pisan payo sami, ngirita wanita tri, kadangmu saka prajanung, malbèng pura pêpara, wêruhna Kaputrèn tuwin, myang jronira datulayaning udyana.

“Sekarang kalian wanita tiga, Prawira Pura dan kamu anak mantu Giyota, dua sekalian ayo antarlah ketiga wanita saudaramu dari kerajaan masuk ke pura pepara tunjukkan Kaputren serta ke dalam pertambangan kerajaan.

6. Nanging samasa sira jak, ing kamar-kamar umanjing, sira ndhisikana nêmbah, gya laku dhodhok dyan linggih,  kang lininga-|n matur ris, nun inggih sandika ulun, wusnya makatên nulya, bidhal kya lurah lumaris, anèng ngayun lawan Prawira Giyota.

Akan tetapi sewaktu kalian diajak masuk ke kamar-kamar, kalian harus mengawali dengan menyembah lalu berjalan jongkok baru kemudian duduk.” Yang diberi pesan menjawab dengan pelan “iya saya mengerti.” Sesudahnya demikian kyai lurah berjalan di depan bersama Prawira Giyota,

7. Gya manjing pura cangkrama, pra wanita laju manjing, Kaputrèn wau udyana, déné kyai lurah tuwin, kula lawan Ngabèhi, Taliwanda sartanipun, Prawira Giyota gya, linggih munggèng pungkasaning, pandhapadi kang wétan madhêp pracima.

Bersegera masuk ke pura cangkrama. Para wanita berjalan masuk ke Kaputren taman tersebut. Sedangkan kyai lurah serta saya dan Ngabehi Taliwanda beserta Prawira Giyota segera duduk di bagian belakang pendapa yang timur menghadap ke barat.

8. Salbêtnya samya linggihan, wontên ing ngriku anuli, kyai lurah gya manabda, mring Prawira Giyota ris, makatên dènira ngling, kulup kandhanana aku, pandhapa ingkang wétan, karombak puniku kaki, karsa dalêm kapri-|yé ing têmbénira.

Selama duduk di situ kemudian kyai lurah segera berkata kepada Prawira Giyota dengan pelan, demikian perkataannya “nak jelaskan padaku, pendapa yang timur ini apa sudah dipugar, keinginan sang raja nantinya bagaimana,

9. Apa ta puniku bakal, ngadêg kamulyakkên maning, kadya duk samananira, Prawira Giyota angling, nun botên ngadêg malih, karsa dalêm jeng Sang Prabu, kantun dhapi pracima, jrambahnya kang dènlinggihi, punika kang katêksihkên ananging ta.

Apakah akan dibangun diperbagus kembali seperti dahulu kala?” Prawira Giyota berkata “sudah tidak didirikan kembali, keinginan sang raja hanya pendapa barat yang lantainya untuk diduduki itu yang disisakan, hanya saja

10. Kaingêr wuwung kinarya, mujur mangidul dumadi, mangétan adhêping wisma, wisma pandhapi puniki, kyai lurah mangsuli, iya kang mangkono kulup, pangudarasaningwang, têgêse kiraku kaki, bok manawa karsa dalêm jêng Sri nata.

Atapnya diputar dengan Panjangnya mengarah ke selatan, sehingga Rumah menghadap ke timur,rumah pendapa ini.” Kyai lurah menjawab “Iya, yang demikian itu nak perkiraan saya maksudnya saya kira kalau saja keinginan sang raja

11. Mrih plataran wimbuh wéra, éwadéné têmbé wuri, nata rasanya gumêmplang, wastunya mawus ginalih, sinung| mandira warsi, têgêse wiwitan taun, sawusa samyanira, soré taman dèn dièdi, mrih mimbuhi sênêngé para suméwa.

Supaya halaman diperluas meskipun nanti kerajaan terasa semakin panas tentu sudah dipikirkan di mandira warsi maksudnya awal tahun. Sesudah semuanya selesai bawah taman diperbagus untuk menambah senang yang berkunjung.

12. Lèn catur kyai baita, Rajamala kadya kèksi, nèng pinggir pracima yogya, iki mêngko lamun mami, budhal mulih ngampiri, sêdyayun umiyat prahu, Kiyai Rajamala, Prawira Gyota mangsulris, nun prayogi pra wanita mrih wuninga.

Beralih pembicaraan, perahu Kyai Rajamala sepertinya terlihat  bagus di pinggir barat. Ini nanti jika saya berangkat pulang mampir, maksud hati melihat perahu Kyai Rajamala.” Prawira Giyota menjawab dengan pelan “itu bagus agar para wanita tahu.”

13. Sampunnya para wanita, mubêng-mubêng ngarsa wingking, rêsik sajroning udyana, sadaya dènudanèni,gya nusul mring pandhapi, sawusnya satata lungguh, yata wau Dyan Ngantyan, Prawira Pura anuli, lapur marang Kyai Lurah Arungbinang.

Seusai para wanita berkeliling depan belakang di kesemua bagian taman semua telah diamati segera menyusul ke pendapa. Sesudah menata duduk tersebut tadi Raden Nganten Prawira Pura kemudian melapor kepada Kyai Lurah Arungbinang,

14. Kula nuwun anggèn kula, kadhawuhan ngirit maring, pra kadang èstri têtiga, mrih sumêrêp salêbêting, kadhatyan udyanadi, nun sampun salêsih samu, lwirnya samu sadaya, tan wontên kècèr sasiki, kadang éndyah saking praja sarêng miyat.

“Permisi, di sini saya diminta untuk mengantar ketiga saudara perempuan untuk mengamati taman kerajaan sudah diamati samu maksunya samu semua, tak ada satu pun yang terlewati. Saudara-saudara cantik dari kerajaan ketika melihat

15. Nuwun ing got toyanira, kula sumêt rèk anuli, murub kadya urubira, janèwêr dipunbêsêmi, dahat gumuning ati,samya kêkêl gujêngipun, sami tanya witira, toya wau saking pundi, lajêng kula ajak maring bur guskara.

Air di parit saya nyalakan dengan korek kemudian menyala seperti nyala arak yang dibakar mereka begitu terheran-heran, semuanya tertawa lepas,  semua bertanya asal air tersebut dari mana. Kemudian saya ajak ke sumur tancap.

16. Lah punika witing toya, pra kadang wanita katri, tumuntên sami wacana, É kok anèh têmên warih, tirtèki kang upami, wignya dadi petroliyum, saiba supangatnya, ing Kangjêng Sri Narapati, maring putra wangsa myang wadya kawula.

Nah inilah asal air. Saudara wanita tiga kemudian berkata “wah kok aneh benar air ini, seandainya bisa jadi minyak tanah betapa berkahnya bagi sang raja serta bagi anak cucu dan prajurit seperti saya.”  

17. Wusnya Dyan Ngantèn pêparab, Prawira Pura kèndêl ngling, dènya matur mring kya lurah, kiyai lurah anuli, wacana aris maring, Prawira Giyota wau, makatên wacananya, rèhning aku lan parèstri, goné miyat kagungan dalêm udyana.

Seusai raden nganten yang bernama Prawira Pura selesai berbicara melapor kepada kyai lurah. Kyai lurah kemudian berkata dengan pelan kepada Prawira Giyota. Demikian perkataannya “seusai aku dan para wanita melihat-lihat taman sang raja,

18. Rêsik sanggya kawaratan, myang pangèstu jêng Sang Aji,ginanjar tulus raharja, marmané ing mangkya kaki, aku lawan ngabèhi, Atmasukatga sartèku, parèstri sadayanya, lilanana budhal mulih, sarta mampir umiyat Kya Rajamala.

Sudah paham semua yang janggal, dengan memohon restu Tuhan agar diberi keselamatan, inginnya nanti nak, saya dan Ngabehi Atmasukadga serta tersebut para wanita semua diperkenankan pulang serta mampir melihat Kyai Rajamala.”

19. Prawira Gyota maluya, nuwun sumangga ing kapti,gya bidhal sadayanira, sumawana kang mong tami, Atmagiyota èstri, tri wau samya tut pungkur, miyat Kya Rajamala, wusnya samya manjing maring, kagungan sang baita Kya Rajamala.

Prawira Giyota menjawab “ mari silahkan!” Semua segera berangkat beserta tuan rumah Atmagiyota, perempuan tiga tadi semua mengantar melihat Kyai Rajamala. Sesudah semua masuk ke dalam perahu Kyai Rajamala.

~ PUPUH V ~
G A M B U H

1. Gambuh dènya andulu, para èstri swaminya katêlu, Arungbinang Kadga Taliwanda angling, sêmunira samya gumun, umiyat kagungan Katong.

Berulang-ulang mereka mengamati, para ketiga wanita istri Arungbinang, Kadga, Taliwanda berkata disertai rasa terheran-heran melihat kepunyaan sang raja

2. Kya Rajamala prahu, ingkang karya gumunirèng kalbu, dènya agêng dirga bagus gumarining, saya maning dupyandulu, jamban agêm Sang Akatong.

Perahu Kyai Rajamala yang membuat takjubnya kalbu. Begitu besar, panjang, mempesona. Apalagi ketika melihat kamar mandi sang raja,

3. Pèni èdi myang bagus, pangalêmé têmbung tumpu-|k-tumpuk, jamban iki ayak waragaté nganti, ora kurang saka pétung, limang atus sèkêt kêton.

Begitu indah serta bagus kata-kata pujian bertumpuk-tumpuk. Kamar mandi ini kira-kira biayanya tidak kurang dari  Rp 1.375,-.

4. Wusnya watara wau, kyai lurah awacana arum, mring pra èstri mangkana dènira angling, gonmu padha miyat prahu, apa wus têrang panonton.

Sesudah sementara waktu, kyai lurah berkata pelan kepada para perempuan, demikian perkataannya “apakah dalam kalian melihat perahu sudah jelas?” 

5. Pra èstri maluya rum, inggih sampun trang samyamba dulu, kyai lurah anulya manabda aris, yèn mangkono payo uwus, mangkat mulih nunggang motor.

Para perempuan menjawab dengan pelan, “iya, kami sudah jelas dalam melihat.” Kyai lurah kemudian berkata dengan pelan “kalau begitu, ayo berangkat pulang naik motor.”

6. Nulya budhal sing prahu, prapta cakêtira rata laju, tamu tuwin kang dipuntamoni sami, bagé-binagé rahayu tamu gya anunggang motor.

Kemudian berangkat dengan perahu sampai di dekat kereta. Tamu serta tuan rumah  saling mendoakan, tamu segera naik motor.

7. Wusnya atata lungguh, jalêr èstri kang nèng motor laju, manthuk maring kang mong tamu pasmon dadi, ngambali bagé rahayu, déné kang tampa pasêmon.

Seusai menata duduk, laki-laki perempuan yang berada di dalam motor mengangguk kepada tuan rumah sebagai tanda mengulang berbagi doa keselamatan. Sedangkan yang menerima isyarat

8. Malês mêndhak myang manthuk, ugi dadya ngambali bagyayu,  rata motor kula lampahkên tumuli, tot-tèt pasmon mring wong mlaku, minggira ngétan mangulon.

Membalas merunduk disertai anggukan yang juga menjadi tanda mengulangi berbagi keselamatan. Kemudian kereta motor saya lajukan, tot-tet menjadi peringatan bagi orang yang yang berjalan, minggirlah ke barat atau ke timur.

9. Dupyantara motor tutug, wétan Masjid Agung udyananung, mamrih wau gêgawan para pawèstri, tumonton sapantêsipun,nulya mudhun saking motor.

Hingga sementara waktu motor sampai di timur taman Masjid Agung. Supaya para rerempuan yang dibawa melihat-melihat seperlunya, kemudian turun dari motor.

10. Wusira samyandulu, mring kagungan dalêm masjid wau, nulya wangsul anumpak mring motor malih, wusnya tata déra lungguh, munggèng jro wahana motor.

Seusai semua mengamati masjid tersebut kemudian kembali ke motor. Seusai menata duduk, Kendaraan,

11. Punika kula laju, mawèh pasmon tattèt sarta tit-tut, motor tanggap sès-sès dènira aturi, gya laksita sêr sumêbut,turut lurung mujur ngalor.

Tersebut saya lajukan dengan memberi isyarat tat-tet serta tit-tut. Menurut saya motor bersuara ses-ses. Kemudian berjalan lambat di jalan yang mengarah ke utara.

12. Malih kumandhir ulun, thot-thot thit-thot motor wau laju, tanggap ménggok mangétan laksana ngênthir, ngong malih sasmita tat-tut,motor tampi menggok ngalor.

Saya senantiasa terus berjalan tot-tot tit-tot motor tersebut melaju. Pertanda motor hendak belok ke timur lurus. Saya memberi isyarat tat-tut kembali pertanda motor hendak belok ke utara

13. Lurung sêmunya mujur, ngalor ngétan motor dènnya mlayu, ngêpêng rikat raosnya marang ing dhiri, gêtêr myang angin sumrubut,brêbêt-brêbêt ménggok ngulon.

Ke jalan yang agak mengarah ke utara agak ke timur. Motor melaju kencang sekali, rasanya badan menjadi gemetar oleh angin semilir yang wus-wus. Belok ke barat

14. Ngambah kampungan lurung, Jagasuran sartanira lurung, Jagaprajan kula gya kumandhir rindhik, mrih wadon kang samya lungguh, wontê-|n ing swaniti motor.

Menapaki jalan perkampungan Jagasuran serta jalan Jagaprajan. Saya kemudian berjalan dengan lambat supaya perempuan yang sedang duduk di dalam motor

15. Sêrêpa wismanipun, sanak kanca kang mangindhung kampung, Jagasuran Jagaprajan kasbut nginggil, kyai lurah dyan tumênggung, wiwit motor wau ménggok.

Tahu rumah sanak saudara yang tinggal di perkampungan Jagasuran, Jagaprajan yang disebutkan di atas. Kyai lurah raden tumenggung sejak tadi motor belok,

16. Sakêdhap-kêdhap amung, tudhang-tudhing nuduhkên mrih wêruh, para èstri kang nunggil juga swaniti, mring wismèng kanca sadulur, iki Atmasupana gon.

Sebentar-bentar hanya menunjuk-nunjuk memberi tahu para perempuan yang menjadi satu dalam kendaraan, mengenai rumah sanak saudara. Ini tempat Atmasupana,

17. Hla iki wismanipun, lé raharja puniku sadulur, saduluré Singadiwirya Ngabèhi, hla-hla iki wismanipun, Atmasupana dipunwroh.

Nah ini rumahnya, anak tersebut saudara Ngabehi Singadiwirya. Nah ini rumahnya Atmasupana sudah diketahui.

18. Hla iki wismanipun, Singadiwirya mau jêjuluk, hla-hla iki wismané tholé ngabèhi, Sastraukara nganggo buh, Èsmutanèn ra-|da kulon.

Nah ini rumahnya Singadiwirya yang disebut tadi. Nah ini rumahnya Ngabehi Sastraukara yang disertai gapura. Esmutani agak ke barat.

19. Samya ngingêtna kidul, mêngko aku nuduhkên gonipun, Èsmutani hla-hla wruha iku panti, pantinira èsmu mau, ngaliha nonton mangalor.

Menolehlah ke selatan nanti aku tunjukkan tempat Esmutani. Nah lihatlah rumah itu, rumah esmu tadi. Beranjaklah menoleh ke utara,

20. Hla iku wisma bagus, Mangkudiningratan kula laju, kumandhir mring motor lan sasmita naming, tèt-tit tut-tèt tit-tut laju, ngrêtos tampi sos-sos motor.

Nah ini rumah megah Mangkudiningratan. Saya terus melaju Berjalanlah motor dengan memberi isyarat tet-tit tut-tet tit-tut, melaju hingga bersuara sos-sos. Motor

21. Rikat laksitanipun, kluwêng ménggok manguntara têrus, ing Gêmblêgan mangalor kewala prapti, prapatan Cayudan laju, kaluwêng ménggok mangulon.

Melaju dengan kencang, lalu belok ke utara lurus menuju Gemblegan, ke utara sebentar sudah sampai perempatan Cayudan. Terus melaju lalu belok ke barat,

22. Tan antara puniku, gya kaluwêng ngalor ménggokipun, kluwêng maning ménggok mangulon lumaris, du-|pyantara mawus tutug, pungkas wétan Kêbon Katong.

Tak lama kemudian belok ke utara, lalu belok ke barat lagi, hanya sebentar sudah sampai di timur Kebon Raja.

23. Nulya kumandhir ulun, klak-klêk motor mangrêti tyasipun, sigra rindhik gumlêsêr déra lumaris, ki lurah nulya anuduh, maring wau para wadon.

Kemudian saya melaju, klak-klek suara motor. Segera iperlambat jalannya, kyai lurah kemudian menunjukkan kepada para perempuan,

24. Yaiki taman agung, Kêbon Raja kagungan Sang Prabu, motor ngrêti ménggok-ménggok angubêngi, Kêbon Raja ngantya kêmput, têmu gêlang para wadon.

Inilah taman agung Kebon Raja milik sang raja. Motor kemudian mengelilingi Kebon Raja hingga selesai secara keseluruhan. Para perempuan

25. Samya trang dènnyandulu, sawatawis rèhning lugunipun, wadon lawan wong priya béda sayêkti, lanang kêrêp kluyag-kluyug, kliyêg-kliyêg anênonton.

Sudah jelas dalam mengamati, hanya sebentar oleh karena sebenarnya perempuan dan laki-laki itu sangat berbeda, laki-laki sering keluar bermain melihat-lihat,

26. Gêgirang manah patut, munggèng paron sanggèn-ênggèn patut, wangsul èstri yèn priyanya tan ngidèni, utama nyêngkêr barukut, badan ulat binarongsong.

Mencari hiburan di sembarang tempat pantas. Lain halnya dengan para perempuan jika suaminya tidak mengizinkan lebih utama tidak berangkat. Menutup aurat dan menjaga pandangannya.

27. Éwadéné kalamun, nuju wêdal kaumbar ing kakung, ingkang suka sênêng tyas kinanthèn eling, traping raga ulatipun, kang utama ing pasêmon.

Hanya saja jika menuju waktu harus dipersembahkan kepada suami harus disertai dengan rasa senang dalam hati disertai badan yang bersih serta paras yang manis dalam raut wajah,

28. Lawan manah kalamun, sami wadon nuju kumpul-kumpul, ingkang kêndêl têtêg ingkang ngati-ati, aja kéwat ywa gumaut, kang prasaja ing paclathon.

Dan juga dalam hati. Jika para perempuan hendak bersosialisasi harus teguh pendirian, harus berhati-hati, jangan sombong, jangan merasa paling bisa, yang berhati-hati dalam berbicara.

29. Luwih manèh kalamun, kumpul lawan jalu mèlu lungguh, wimbuhana ing kalbu dèn ngati-ati, wit saka wadon lan jalu, sanggya budi saprawolon.

Terlebih lagi jika ikut berkumpul dengan laki-laki harus lebih berhati-hati karena parempuan dan laki-laki pengetahuannya satu banding delapan.

30. Lan manah wanitèku, ingkang lêgan dèn ngandêl ing kalbu, mring sipatnya Pangéran rahmanirakim, wajidaha wajidahu, tinurutan ing Hyang Manon.

Dan hati wanita itu harus lebih bisa menerima dan percaya terhadap sifat Tuhan Rahmanirrakhim, yang terjadi terjadilah, semua atas kehendak Tuhan.

31. Nanging tinurut mau, amiliha lêlakon rahayu, lwirnya ayu bêcik sartanya basuki, saniskara ing panggayuh, dèn sêdya mring karahayon.

 Akan tetapi dari situ maka pilihlah jalan hidup yang rahayu,  maksudnya ayu yakni baik, serta selamat, tak ada penghalang bagi keinginan, semua keinginan tercapai.

32. Galadrah wuwus luhur, nging upami katulat satuhu, ing sarèhning wiyata langkung utami, wus tamtu nêmu rahayu, iya sira rata motor.

Seperti yang telah disebutkan di atas, jika diamalkan dengan benar menjadikan lebih utama. Sudah tentu menemukan keselamatan. Tersebut kereta motor

33. Kaluwêng ménggokipun, kulon Priyabadan ngalor têrus, prapta lurung sakiduling Pépé Kali, kluwêng ménggok lurungipun, sêmu mujur| ngétan ngalor.

Lalu belok ke barat, Priyabadan lurus ke utara, sampai di jalan sebelah selatan Kali Pepe. Lalu belok, jalannya mengarah ke timur agak ke utara.

34. Puniku gya jumêdhul, lurung cakêt ing sakidulipun, balé rata sêtatsiyun agung nami, ing Balapan ménggok ngidul, anginthar kéwala motor.

Segera didapati jalan sebelah selatan dekat setasiun agung yang bernama Balapan, lalu belok ke selatan melaju sebentar motor

35. Nulya ngétan asêmu, ngidul anjog ing samadyanipun, bacira ing Mangkunagaran anuli, sêmu ngétan ngambah lurung, Sêtabêlan malih ménggok.

Kemudian ke timur agak ke selatan, tiba di tengah-tengah alun-alun Mangkunagaran. Kemudian agak ke timur sampai di jalan Setabelan. Kemudian belok

36. Lurung pratêlonipun, Tambaksagaran mangétan laju, gya mangidul Pasar Gêng dipunubêngi, pacinan kang samya ngêpung, Pasar Klithikan tinonton.

Ke jalan pertigaan Tambaksagaran. Berjalan ke timur kemudian ke selatan mengelilingi Pasar Gedhe, pacinan yang banyak mengerumuni. Pasar Klithikan terlihat.

37. Gya ngétan ménggok tutug, Krêtêg Gantung têksih lajêng ngidul, nulya ménggok ngambah lurung saki-|duling, Bètèng Loji ménggok ngidul, ing Galadhag rata motor.

Kemudian belok ke timur sampai Kreteg Gantung masih lurus ke selatan. Kemudian belok melewati jalan sebelah selatan Beteng Loji, belok ke selatan ke Gladhag. Kereta motor

38. Trus manjing alun-alun, lajêng ngambah kilèn Wringin Kurung, ménggok ngétan angambah tuwin nglangkungi,  sangajênging dalêm agung, kagungan dalêm Sang Katong.

Lalu masuk alun-alun lalu melewati barat Ringin Kurung. Belok ke timur lewat depan kerajaan milik sang raja.

39. Tuhu kalamun bagus, jrambah luhur wiyar ngaluk-aluk, nguni nama Pagêlaran mangkya nami, Sanasuméwa puniku, karsa dalêm Sang Akatong.

Begitu megah, lantainya bagus dan begitu luas. Dahulu kala dinamai Pagelaran sekarang dinamai Sanasumewa. sang raja

40. Ingkang aparing wau, nama saha ingkang karya bagus, saandhaping pada dalêm Sri Bupati, kang Jumênêng ping sapuluh, kluwêr motor nulya ménggok.

Yang memberi nama serta yang memperbagus dibawah pemerintahan sang raja yang ke-X. Motor kemudian belok

41. Mangidul dupi tutug, wétan Sasana Suméwa laju, ménggok ngétan sama-|ntara ménggok malih, ngidul Baturana tutug, kaluwêr ménggok mangulon.

Ke selatan sampai Di timur Sasana Sumewa. Lalu berjalan belok ke timur lalu belok ke selatan sampai di Baturana. Kemudian belok ke barat.

42. Ing Gadhing ngulon têrus, nanging samantara motor laju, ménggok ngalor prapta ngayun kabupaten, kaparak kéring puniku, kaluwêng ménggok mangulon.

Di Gading, ke barat lurus tetapi hanya sebentar, lalu motor belok ke utara sampai di depan kabupaten. Diarahkan ke sebelah kirinya, lalu belok ke barat.

43. Tan tawis dangunipun, ngalèr prapta butulan kilèn trus, manjing ngétan gya ménggok mangalor dupi, wau swaniti kang sinung, anama karéta motor.

Tak lama kemudian ke utara sampai di butulan kilen lalu masuk ke timur kemudian belok ke barat sampai. Kendaraan yang tersebut dinamai kereta motor

44. Prapta sipatanipun, margi alit kang mring pantinipun, kyai lurah nulyèng ngong andhêg grêg dupi, wus kèndêl kya lurah laju, mandhap dé ngong sakarongron,

Sampailah Di jalan kecil menuju rumah kyai lurah, kemudian saya hentikan. Sesudah berhenti kemudian kyai lurah turun, sedang saya berdua

45. Kurmat samya tut pungkur, sarêng| sampun prapta régolipun, kyai lurah kang tinut myang kang nut wuri, jalwèstri bagya rahayu, sampatnya ngong wangsul ngulon.

Memberi hormat dan mengiring. Setelah tiba di gapura, kyai lurah kepada yang mengiring laki-laki dan perempuan saling berbagi doa keselamatan. Setelah selesai, saya kembali ke barat

46. Marang ing ênu wau, goning motor kula numpak laju, sarimbitan swamèng ngong kula anuli, agnya motor mrih lumaku, motor gya laksana ngalor.

Menuju jalan tempat motor saya naiki, berdua dengan istri saya kemudian motor saya lajukan. Motor melaju ke utara

47. Ménggok mangétan tutug, kori wisma ngong myang swami mudhun, manjing wisma bukak èrloji jam kalih, kula dyan sowan malêbu, gya munjuk kangjêng Sang Katong.

Belok ke timur sampai di pintu rumah saya. Kemudian kami turun masuk rumah membuka arloji pukul dua. Saya kemudian bekunjungmenghadap sang raja.

48. Dhawuh dalêm Sang Prabu, kinèn kadya omong-omong amung, sabên ngadhêp lawan kanca kang sumiwi, kadya| kasêbut ing luhur, maning omong kasbut sinom.

Sang raja berkehendak disuruh seperti halnya hanya berbincang-bincang saja. Setiap menghadap yakni dengan teman seperti yang disebut di atas. Berbincang yang disebut tembang Sinom kembali.

~ PUPUH VI ~
S I N O M

1. Dadya gunggungirèng sêkar, nênêm sinom ngaping kalih, sinom pungkasan kinarya, mèngêti ukuran maring, krêtêg kèhnya winilis, catur kang wiwit dènukur, karêtêging bangawan, ing Padhasgêmpal pinanggih, nênêm mètêr astha dhèsi wiyarira.

Jadilah bangunan tembang ke enam yakni Sinom yang ke dua. Sinom yang terakhir dibuat. Memperingati ukuran jembatan yang jumlahnya sudah ditentukan yakni empat, yang pertama diukur jembatan Padhasgempal didapati lebarnya 6 m lebih 8 dm,

2. Déné ukuran dirganya, satus gangsal mawa lêwih, satêngah mètêr déné ta,krêtêg Samaulun kali, ukurannya pinanggih, tigang mètêr langkungipun, sangang dhèsi wiyarnya, dé dirganira pinanggih, satus kalih mètêr pétang ukurira.

Sedangkan ukuran panjangnya 105 lebih 0,5 m. Sedangkan jembatan Samaulun Ukurannya 3 m lebih 9 dm lebarnya, sedangkan panjangnya 102 m.

3. Dé krêtêg Ngutêr wiyarnya,sakawan mètêr tan luwih,déné ukur panjangira,satus gangsal mètêr luwih, amung sêsanga dhèsi, déné krêtêg Bacêm wau, ukuran wiyarira, kawan mètêr sangang dhèsi, panjangipun satus kawan likur pétang.

Sedangkan jembatan Nguter lebarnya 4 m tak ada lebihnya, sedangkan ukuran panjangnya 105 m lebihnya hanya 9 dm. Sedangkan jembatan Bacem ukuran lebarnya 4 m 9 dm, Panjangnya 124

4. Mètêr ukuran Éropah,gumlaring crita mèngêti,ginubah sinambi séba, ing siyang kalawan ratri, kang samya dèndhawuhi, bêsiyar marang ing purug, kang wus kasêbut bêntar, prapta wismanya basuki,déning saking pangèstu dalêm Sri Nata.

M ukuran Eropa. Tersusunnya cerita peringatan dikarang sewaktu menghadap di siang dan malam. Semua yang ditugasi melakukan perjalanan ke tempat yang sudah disebutkan di depan, sampai di rumah dengan selamat berkat doa restu dari sang raja.

5. Amila katri wadyèndra, sarimbit santa pudya mring, ing Gusti Kang Maha Mulya, sinêbut rahmanirakim, kang mugi amimbuhi, murah sih mring Gusti ulun, kamulyan karaharjan, nyupangati garwa siwi, wangsa wadya kawula satanah Jawa.

Maka ketiga prajurit raja yang berpasangan mengucap syukur kepada Tuhan Yang Maha Mulia yang disebut Rahmanirrakhim. Yang mudah-mudahan menambah kemurahan hati kepada raja kami, kemuliaan dan keselamatan. Bermanfaat bagi anak istri, keturunannya, serta prajurit setanah Jawa.

6. Sampating mangun ukara, sinawung kidung supadi,dudyat16 arsayèng wardaya, nadyan arungsit kapati, binangkitkên dumadi, dêdalan wawênganipun, tan kawêkèn anggubah , têmbung têmbang sagêd manis, ing wêkasan manisé asêmu sêpa.

Selesainya menyusun kalimat dibuat tembang supayamembangkitan senangnya hati. Meskipun dalam menyusunnya sulit, namun dengan semangat maka jadilah. Susunannya tidak boleh diubah, dengan maksud agar kata dalam tembang menjadi manis, karena nanti manisnya agak hambar.

7. Kocapan kang dipunkêcap, lir pada pincang dumadi, gumlindhinging sêmu gronjal, sajroning sapada lungsi, kèh kêcapan mancasi, tan cocog lan lagunipun, wit saking lukitanya, dèrèng jangkêp ing sakrami, kadêrêng tyas mardi budi kêkidungan.

Perkataan yang diucapkan menjadi seperti kaki pincang sehingga jalannya agak bergelombang. Dalam setiap akhir kata pada bait, banyak ucapan yang berlebihan tidak cocok dengan aturan persajakannya. Oleh karena ilmunya belum lengkap, belum mengerti ilmu tembang,

8. Marma upami cinêda, déning kang para winasis,sawastu amung narima, mandar santya pudya maring, rikanang pra winasis, nuli ngayomi kang wahyu, kawindra kanugrahan, mirib supangating Nabi, panutuping pra Ambiya waspadèng tyas.

Maka berlapang dada jika disalahkan oleh yang ahli. Sungguh hanya menerima, dan justru mengucapkan terimakasih kepada para ahli tersebut, yang kemudian mau menjaga karya pujangga termasyur yang diberkahi, seperti Nabi Penutup para Ambiya yang senantiasa waspada.

9. Sadèrèngira winarah, saiba bingahing ati, kantun pruwita kéwala, ing ngélmu tatrapan asih, mrih sipat sasawiji, kang ajêg ngumandhang ngurung, andadèkkên sabarang, sakaliring alam bangkit, nuntun atul têkdir ékramé sampurna.

Sebelum saya mengajarkan betapa senangnya hati mau berguru terhadap ilmu tentang sifat wajib, istikomah dalam melaksanakan dan menjaga. Menjadikan segala sesuatu, semua yang ada di alam sebagai penuntun menuju ketaukhidan yang sempurna.

10. Punika srat winastanan, Sri Utama dènya dadi, kawastanan Sri Utama, déné para ingkang sami, srimbitan bêsiyar mring, wanarga bêbungah kalbu, wit sabab bangkitira, mabur sasat nunggang thathit, tuhu déning utamèng jêng Sri Naréndra.

Inilah serat yang dinamai Sri Utama, menjadikannya dinamai Sri Utama oleh karena mereka yang berpasangan melakukan perjalanan ke Wanagiri bersenang hati karena perjalanannya begitu cepat seperti halnya naik petir, patuh terhadap tugas utama sang raja.

11. Cinupêt kêcap cinancang, nèng crita niti masani Sukra Wagé nuju tanggal, ping tri likur Rabyalakir, taun Dal angka warsi, wiku suci ngèsthi ratu, katêtuman sungkêmnya, ing narèswara wit saking, kantun mangsul sih Nata lir| truh sarkara.

 

Kata telah terbatas tak mampu menjawab, waktu selesainya cerita Jumat Wage tanggal dua puluh sembilan Rabiluakhir tahun Jimawal 1847. Selalu dinanti persembahannya oleh sang raja karena membuat raja kembali senang bagai tersiram kata-kata manis.

—————————–+ 

Umur naskah adapt diketahui dari keterangan waktu selesainya naskah ditulis, yakni pada hari Sukra Wage (Jumat Wage), 23 Rabiulakhir 1847 tahun Dal atau 17 Pebruari 1917 M. di tulis oleh Ngabehi Atmasukadga.

 

~ @@@~

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh XXXII – XXXIV


PUPUH XXXII
=== D U R M A ===

1. //o// Kalbun prapta lajêng nubruk sêgsana(-1)/ Radyan datan gumingsir/ Kalbun jêngira(-1)/ mêksa krura manguntal/ kinêreg den kabruk swiwi/ kinêmah-kêmah/ Radyan rumaos sakit//

Kalbun segera datang dan menerjang Raden Senabrata. Namun, Raden Senabrata sama sekali tak bergeser dari tempatnya. Kalbun bermaksud untuk segera menelan mangsanya. Dengan sayapnya, ia pun mencengkeram dan segera mencabik-cabik mangsanya. Raden Senabrata merasa sakit.

2. // sru ngandika iki buron arêp apa/ dene nyakot kêpati/ pan saya agêrah/ duka Dyan Senabrata/ siyungnya cinandhak aglis/ arsa pinokah/ Kalbun nglumba sru anjrit//

Ia pun berteriak lantang, “Mau apa makhluk ini? Mengapa ia berusaha mati-matian melumatku?!”. Raden Senabrata merasa kian murka. Ia pun segera meraih taring Kalbun dan mematahkannya. Kalbun berontak seraya bersuara keras.

3. // dadya Radyan Sena pan ingundha-undha/ dhawah Rahadyan Siwi/ awungu jênggirat/ rikat Kalbun mangêmah/ manujah ngilês kapati/ siniyung Radyan/ tan pasah gya binanting//

Jadilah Raden Senabrata terguncang-guncang dan jatuh. Baru saja berhasil bangun, Kalbun segera bergerak untuk kembali melumat mangsanya. Ia menggigit dan menggerus dengan penuh kemarahan. Raden Senabrata ternyata tak mempan dengan gerusan taring Kalbun. Kalbun yang gusar pun membanting Raden Senabrata.

4. // sru kantaka Rahadyan Senabarata/ awas Radyan Surati/ bingung galihira/yata wau Dyan Sena/ wus engêt bêrmantyeng galih/ Kalbun angêrah/ sirahnyagya binithi//

Kerasnya bantingan Kalbun membuat Raden Senabrata jatuh tak sadarkan diri. Raden Surati merasa bingung. Raden Senabrata yang kemudian sadar segera mengamuk dan menyerang Kalbun. Dengan tangannya, Raden Senabrata menghajar kepala Kalbun.

5. // asta manjing sirah Kalbun gya manglumba/ ambruk Kalbun ing siti/ trangginas Rahadyan/ Kalbun gya tinututan/ jinêjêg dhase wus mati/ gupuh Rahadyan/ rinangkul ingkang rayi//

Hajaran Raden Senabrata tepat di sasaran. Kalbun melonjak dan tak lama kemudian ambruk di tanah. Tanggap pada situasi, Raden Senabrata dengan gesit segera menghampiri Kalbun dan menginjak kepalanya hingga mati. Raden Surati pun segera menghampiri adiknya dan merangkulnya.

6. // adhuh yayi tan nyana yen sira(166r)gêsang/ lah yayi payo aglis/ rumojong Dyan Sena/ lêpas sang kalihira/ sêmana kunêng kang warni/ ingkang lumakya/ dadya anjog ing nagri//

“Duhai Dinda, aku sama sekali tak menduga kau bisa selamat. Sudahlah, Dinda. Mari kita berangkat”. Mereka berdua pun segera meneruskan perjalanan. Tak lama, mereka pun sampai di ibukota negara.

7. // pan kawarna anênggih nagri rasêksa/ sêmana amarêngi/ narendra rasêksa/ sawêg siniweng wadya/ bibisikira narpati/ Sang Prabu Kala/ Wisuna angajrihi//

Negara yang mereka masuki adalah sebuah negara raksasa. Saat itu sang raja raksasa tengah dihadap oleh segenap punggawa dan prajurit. Sang raja bernama Prabu Kalawisuna. Ia berwujud menyeramkan.

8. // patihira kang aneng ngarsa narendra/ ngirit wadya pangarsi/ juluknya Ki Patya/ Ki Patih Jaladuwa/ rasêksa ingkang pangarsi/ manggalengira/ kathahnya kalih desi//

Patihnya yang berada di hadapan sang raja membawahi para punggawa bernama, Kyai Patih Jaladuwa. Ia membawahi para pemuka wadyabala raksasa sejumlah duapuluh.

9. // kang pawingking kathahnya datan kaetang/ wasta ingkang pangarsi/ pun Pragbega lawan/ Wrugu pan kalihira/ pun Sandhunggunung lan malih/ pun Baratgêmpa/ catur pun Lesus api//

Sedangkan, raksasa yang berada dibawahnya cukup banyak tak terhitung. Pemimpin mereka bernama Pragbega, Wrugu, Sandhunggunung, Baratgempa, Lesus Api,

10. // pun Jambiya kalawan pun Sokadana/ Rangkut kalawan malih/ pun Doramanggala/ Sengadana Sariba/ Jutmakut Jalal Duljalil/ pun Nantang pêjah/ jangkêp pun Ragapati//

Jambiya, Sokadana, Rangkut, Doramanggala, Sengadana, Sariba, Jutmakut, Jalal, Duljalil, Nantang yang telah mati, dan Ragapati.

11. // Sri Rasêksa manêbda marang Ki Patya/ heh Jaladuwa Patih/ pêpak kancanira/ nêmbah Ki Jaladuwa/ kathah kang samya asakit/ wadya Panduka/ saking awising têdhi//

Raja raksasa bersabda pada Kyai Patih, “Hai, Patih Jaladuwa. Apakah semua rekanmu lengkap menghadap hari ini?”. Kyai Jaladuwa menyembah dan menjawab, “Banyak wadya Paduka yang sakit karena mahalnya makanan”.

12. // aru nabda Sang Prabu Kalawisuna/ priye pikirmu Patih/ de laranging pangan/ buburo[n] wus tan ana/ amêsthi rusak sayêgti/ kabeh wadyengwang/ mati tan ana bugti//

Prabu Kalawisuna bersabda keras, “Bagaimana jalan keluarnya menurutmu, Patih. Makanan menjadi mahal karena tidak lagi ada buruan di hutan. Pastilah ini akan membuat seluruh pasukanku rusak dan mati karena kelaparan”.

13. // aris matur nênggih Patih Jaladuwa/ Gusti ulun tur uning/ yen parêng karsendra/ ulun mirêng pawarta/ ing wetan punika Gusti/ wontên nagara/langkung kathahing janmi//

Patih Jaladuwa menjawab pelan, “Paduka, jika berkenan, hamba mendengar bahwa di timur ada sebuah negara. Di sana penduduk manusia sangatlah banyak.

14. // malihipun janmanya gajih sadaya/ suka Sri Narapati/ miyarsa turira/ asru nabda Sang Nata/ yen mangkono payo Patih/ enggal prentaha/ marang wadyamu sami//

Dan lagi, Paduka, orang-orang di sana banyak lemaknya”. Sri Paduka merasa sangat gembira dan bersabda, “Jika demikian Patih, segera perintahkan anak buahmu.

15. // padha kinen pêrdandanan den akêbat/ aglis Rêkyana Patih/  ngundhangi pra wadya/ wrata gunging rasêgsa/ pra samya prayitneng westhi/ kunêng kawarna/ nênggih sang putra kalih//

Perintahkan mereka untuk bersiap. Cepat!”. Kyai Patih pun segera menyiagakan seluruh pasukannya. Tak lama, para pasukan raksasa telah siaga. Dikisahkan kedua putra raja,

16. // pan sêmana eca denira lumampah/ nabda Radyan Surati/ heh ta yayi Sena/ payo leren sadhela/ rumojong wau kang rayi/ aris ngandika/ kakang êndi kang nagri//

tengah asyik berjalan. Raden Surati berkata, “Dinda Sena, mari kita beristirahat sejenak”. Raden Senabrata setuju dan berkata, “Kanda, manakah negara yang kita tuju?”.

17. // (167v)yayi iya durung wayahira prapta/ sebêtbyar kang dirgami/ awarni rasêgsa/ kalih langkung mlas arsa/ kaluwen wus tigang ari/ tan angsal mangsan/ dadya yêgsa dharidhis//

“Dinda, belum saatnya kita sampai ke sana”. Tak lama kemudian, ada dua raksasa yang keadaannya sangat memprihatinkan karena telah tiga hari kelaparan dan tak mendapat makan, jadilah para raksasa itu mengemis

18. // turut kali gogoh saunjungnya(-2)/ arang ingkang pinanggih/ gya wau rasêgsa/ kagyat mambu manungsa/ birat siyungnya ngisis(-1)/ awas tumingal/ yêgsa anggro kêpati//

sepanjang sungai mereka mengais-ngais, tak ada makanan yang mereka temukan. Tiba-tiba, mereka terkejut mencium bau manusia. Seketika keluarlah taring mereka. Mereka awas melihat pada calon mangsanya. Para raksasa menggeram hebat.

19. // jroning driya kalangkung denira suka/ ketang mongsa pribadi/ gya wau rasêgsa/ akras ngulati ganda/ yata Rahadyan kakalih/ kagyat miyarsa/  nêbda Radyan Surati//

Dalam hati mereka merasa gembira mengetahui ada mangsa. Kian lama para raksasa kian dapat mengendus aroma manusia. Kedua putra raja terkejut mendengar suara dari raksasa itu. Raden Surati berkata,

20. // heh ta yayi apa iki kang nyuwara/ sira den ngati-ati/ tandya kang rasêgsa/ prapta anubruk sigra/ marang Rahadyan Surati/ akras Dyan Sena/ rasêgsa gya binithi//

“Dinda, suara apakah ini? Berhati-hatilah kau”. Kedua raksasa pun datang dan segera menerjang Raden Surati. Raden Senabrata segera menghajar raksasa itu.

21. // asru gêro anolih nubruk Dyan Sena/ yêgsa cinandhak aglis/ pan gigithokira/ nêbda Radyan Suratya/ aglis bantingên ta yayi/ babarna pisan/ yêgsa gya tinampiling//

Raksasa yang terkena hajar Raden Senabrata pun menggeram, menoleh, dan menyerang Raden Senabrata. Raden Senabrata segera meraih tengkuk raksasa itu. Raden Surati berteriak, “Cepat! Bantinglah mereka, Dinda!”. Raksasa itu pun segera ditempeleng Raden Senabrata.

22. // sirah buta amêrapat pêcahira/ inguculakên aglis/ rasêgsa lumajar/ mangungun Radyan Sena/ ngandika Radyan Surati/ buta kêparat/ aja kulita bêcik//

Kepala raksasa yang terkena hantam tangan Raden Senabrata pecah dan hancur. Sisanya dilepaskan dan melarikan diri. Raden Senabrata tertegun. Raden Surati berkata, “Raksasa keparat! Berkulit bagus sedikit saja,

23. // ingsun duga pêsthi ngong binadhog buta/ payo yayi den aglis/ manawa anggawa/ kancane padha buta/ kang sira tampiling yayi/ nabda Dyan Sena/ ingsun tan nêdya wêdi//

pastilah akan dimangsa oleh raksasa. Ayo Dinda! Aku khawatir teman-teman raksasa yang kau hajar tadi akan datang”. Raden Senabrata berkata, “Aku tidak akan takut!

24. // sanajana wuwuha sakêthi buta/ mongsa nêjaa gingsir/ lah ya bênêr sira/ nanging nora ta sira/ sabêcikane wong sakit/bêcik kang waras/ payo padha lumaris//

Meski datang seratusribu raksasa sekalipun, aku tak akan mengelak!”. Raden Surati menjawab, “Ah, iya, aku tahu. Tapi, sebaik-baik orang yang sakit dan terluka, masih lebih baik yang sehat. Mari kita pergi”.

25. // wirandhungan lampahe sang kalih putra/ kunêng wau kawarni/ yêgsa kang lumajar/ nêja tur uninga(-1)/ wus laju malêbeng puri/ yata sêmana/ nênggih ponang rasêksi//

Mereka berdua berjalan dengan rasa was-was. Dikisahkan kemudian, raksasa yang melarikan diri hendak melaporkan apa yang terjadi. Ia pun masuk ke dalam istana. Para raksasa

26. // samya kaget ing kancanira kang prapta/ aglis wus prapteng ngarsi/ Sang Kalawisuna/ kagyat asru ngandika/ heh bocah matura aglis/ apa karanya/ yêksa umatur aris//

merasa terkejut melihat rekannya datang. Setelah raksasa itu sampai di hadapan Kalawisuna, sang raja pun bertanya, “Hei, kau. Laporkan segera apa yang hendak kau laporkan”. Raksasa pun berkata,

27. // adhuh Gusti kang dasih ngaturkên tiwas/ ulun atur udani/ punika Sang Nata/ wo(168r)ntên raja satriya/ kakalih maksih taruni/ wontên ing marga/ sampun ulun pêpêki//

“Aduh, Tuanku. Hamba hendak melapor. Ada dua orang ksatria yang masih muda di tengah jalan. Hamba datangi

28. // inggih Gusti panêjanipun abdi sang/ badhe ingsun kabuktin/ dhumatêng Sang Nata/ dene Gusti sungkawa/ saking awisipun têdhi/ namung abdi sang/ atur tiwasing kardi//

karena hamba hendak menangkapnya untuk dapat hamba serahkan pada Paduka karena hamba mendengar Paduka tengah bingung memikirkan sulitnya makanan. Tapi, hamba tak berhasil”.

29. // amiyarsa Sang Prabu Kalawisuna/ langkung bêrmantyeng galih/ nging dadya sukanya/ asru dennya ngandika/ wus undurna iki Patih/ sinungan tamba/ nêmbah Kiyana Patih//

Sang Prabu Kalawisuna yang mendengar laporan itu merasa marah sekaligus juga gembira. Ia pun segera memberi perintah, “Patih, segera bawa dia dan beri dia perawatan”. Kyai Patih menyembah.

30. // sigra wau Sang nata acapêng karna/ arsa ngêrbaseng jurit/ gya wau Kya Patya/ aris matur mangêrpa/ adhuh ta Gusti Sang Aji/ sampun Sang Nata/ arsa mongsa pribadi//

Sang raja pun bersiap diri hendak bertempur. Kyai Patih berkata lembut, “Aduh Paduka, janganlah Paduka bertindak sendiri.

31. // ingsun dugi pun abdi Patih kewala/ inggih mrantasi kardi/ ing mangke sumongga/ lamun abdi Panduka/ atumpês tiwasing kardi/ arsa mangsaha/ nabda wau Sang Aji//

Hamba kira, hamba saja yang maju menyelesaikan masalah ini. Bila nanti ternyata hamba gagal, terserah Paduka bila hendak turun tangan sendiri”. Sang raja berkata,

32. // pan ing mêngko sira mongsa priyongga(-1)/ ingsun tan den umani/ andhêku Kya Patya/ tan pisan pun apatya/ ing mangke sumongga Gusti/ ngaturkên pêjah/ kawula pintên banggi//

“Lalu nanti kau akan mangsa dia sendiri dan aku tak kau bagi?! Begitu?!”. Kyai Patih menunduk, “Tak sekalipun hamba berniat seperti itu. Semua terserah Paduka, hamba rela mati. Berapapun

33. // angsal paring kukucah dalêm Sang Nata/ suka Sri Narapati/ heh ta payo sigra/ mangkata den akêbat/ manawa kelangan lari/ Ki Patih budhal/ langkung lêganing galih//

pemberian Paduka pada hamba, hamba dengan senang hati menerimanya”. Sang raja merasa sangat gembira. Ia pun memberi perintah, “Hei, lekas berangkat! Jangan sampai kita kehilangan jejak!”. Kyai Patih pun berangkat. Hatinya lega.

34. // yata wau Raden Surati amulat/ langkung sukaning galih/ gya wontên rasêgsa/ bingung arsa lumajar/ kapêrgok Raden Surati/ sami kagyatnya/ dadya yêgsa binithi//

Raden Surati melihat ada seorang raksasa yang tengah melarikan diri. Mereka sama-sama terperanjat. Refleks, Raden Surati pun menghajar raksasa itu.

35. // kapisanan kanang pênêr nênggih kang kêna(+1)/ sirah rêmuk babarji/ yata Dyan Suratya/ kamisêngêrên myarsa/ mangkana sajroning galih/ lah ta wakingwang/ dene iki ya sêgti//

Sekali hajar, kepala raksasa itu pun hancur. Raden Surati tertegun menyaksikan kejadian itu. Ia membatin, “Ah, ternyata diriku pun sakti.

36. // biyen-biyen kalamun ingsun wêruha/ iya manawa sêgti/ mongsa kalakona/ nusup marganing toya/ amasthi mêtu ing margi/ mongsa wêdiya/ lan si Têkiyur Aji//

Kalau saja dulu-dulu aku tahu bahwa diriku pun sakti, tak perlu aku menelusup di saluran air. Keluar saja melalui jalan yang biasa. Aku tak akan takut menghadapi Raja Tekiyur.

37. // ingsun dugi lah mongsa ngantiya (-2)/ têka aneng wanadri/ yen dulu si buta/ sapisan bae bablas/ nging durung lêga tyas mami/ arsa sun coba/ ti(169v)ba yen wus ping kalih//

Dan sudah tentu tak akan aku sampai ke tengah hutan. Apalagi jika melihat aku menghajar raksasa tadi sekali saja langsung mati. Tapi, aku belum yakin. Baik, akan kucoba lagi untuk yang kedua kalinya”.

38. // gya mêrpêki wau marang arenira/ Radyan Sena winarni/ anjêngêr kapatya/ gêtun solahing yêgsa/ sigra ingkang raka prapti/ aris ngandika/ yayi noleha wuri//o//

Raden Surati pun segera menghampiri adiknya. Diceritakan Raden Senabrata masih tertegun melihat tingkah para raksasa. Kakaknya pun datang dan berkata, “Dinda, menolehlah ke belakang”.

PUPUH XXXIII
=== PANGKUR ===

1. //o// Ngandika Radyan Suratya/ heh ta yayi ingsun gêtun kapati/ ingsun wêruha rumuhun/ lamun sêkti mangkana/ mongsa nganti kalakona nusup-nusup/ lah mêngko yayi yen ana/ buta dunên lawan mami//

Raden Surati berkata, “Dinda, aku sungguh merasa kecewa. Bila aku tahu sejak semula bahwa kesaktianku sebegitu rupa, tak akan kita menelusup-nelusup seperti apa yang telah kita lakukan. Jika demikian Dinda, nanti bila ada raksasa lagi yang datang, adulah denganku”.

2. // yata wau kawarnaa/ Sri Rasêksa arsa nuling jurit(-1)/ pan sigra wau kapêthuk/ awas Sang Prabu Kala/ langkung kurdha tan ngantya Ki Patih matur/ Sang Nata laju umangsah/ anggêro siyung den isis//

Dikisahkan kemudian sang raja raksasa hendak maju bertempur. Setelah berhadapan dengan lawan, Prabu Kalawisuna bangkit kemarahannya dan menyerang tanpa menunggu laporan dan aba-aba dari Kyai Patih. Sang raja terus saja maju seraya menggeram dan memperlihatkan taringnya.

3. // kagyat Sang Rajapinutra/ Dyan Surati nulya ngandika aris/ lah iki tunggaling  diyu/ nabda Dyan Senabrata/ lah ta payo kakang papagna den gupuh/ sumaur Radyan Suratya/ lah rada gêgêdhen yayi//

Para putra raja merasa terkejut. Raden Surati berkata pelan, “Ah, ini dia teman raksasa yang tadi”. Raden Senabrata menyahut, “Kalau begitu lekas Kanda, hadapi dia”. Raden Surati menjawab, “Aduh, yang ini terlalu besar, Dinda.

4. // mêngko yen ana bajangan/ iku patut mungsuh kalawan mami/ durung wayahnya lan ingsun/ tandhinge lawan sira/ pan samangke [e]ca kang imbalpamuwus/ praptanya Sang Prabu Kala/ anggêro nubruk sang kalih//

Nanti saja bila ada yang lebih kecil, barulah pantas diadu denganku. Belum waktunya bagiku saat ini. Saat ini adalah waktunya untukmu”. Tengah mereka berdua asyik bertukar pendapat, datanglah Prabu Kalawisuna. Sambil terus menggeram, ia menerjang kedua putra raja.

5. // Radyan Surati malumpat/ alumajar kapati sipat kupir/ tan ketung manumbuk bêntus/ nênggih Rahadyan Sena/ kang kinêmah-kêmah marang Sri Diyu(-1)/ kalangkung dennya mlas arsa/ kinêrêg arsa binanting//

Raden Surati yang sesungguhnya sangat penakut, melompat dan berlari tunggang-langgang tanpa memperhitungkan apa-apa yang ia tubruk selama berlari. Tidak demikian dengan Raden Senabrata yang keadaannya demikian memelas karena terus dilumat oleh raja raksasa. Saat ia digigit dan hendak dibanting,

6. // apanggah Dyan Senabrata/ ponang yêgsa cinandhak sru binithi/ kapilêng diyu pan ambruk/ mangering nubruk marang/ Sena panggah tinubruk kinuwêl diyu/ ginêbêg kinêgêt kuwat/ Sri diyu ingungkil kêni//

dengan sekuat tenaga Raden Senabrata berusaha untuk melawan. Sang raksasa diraih dan dihajar. Sempoyongan terkena hajar Raden Senabrata, sang raja raksasa pun roboh. Namun, ia segera bangkit kembali dan menyerang dari sebelah kiri. Diserang sedemikan rupa, Raden Senabrata mencoba terus melawan balik pada raksasa yang mengunci badannya, mencoba menghancurkan, dan menggigit dirinya kuat-kuat. Sang raja kemudian dipelintirnya.

7. // pinokah siyungnya kêkah/ dinêngakkên diyu saya ngêkahi/ tinabok mêlar tinubruk/ keket udrêg putêran/ kokot-kokot kulit wulêt jatha rêmpu/ linu Dyan Sena binucal/ tibane tinubruk malih//

Taring sang raksasa dicobanya untuk dipatahkan namun terlampau kuat. Justru itu membuat perlawanan sang raksasa kian menjadi. Ketika ditabok, malah menjadi melar. Akhirnya mereka pun terlibat pergulatan yang rapat, sengit, dan beralih-alih posisi. Adegan saling gigit kulit yang liat pun terjadi, rambut kusut masai. Raden Senabrata dihela hingga ia jatuh dan kembali diterjang.

8. // arsa inguntal kewala/ Sena ngrogoh ilat diyu mutah gêtih(+1)/ manglumba Sena sinaut/ kêni pupunya kanan/ Sena panggah Sri Diyu pok talingipun/ kinruwêg talingan pagas/ (170r)diyu saya ngringut mangrik//

Sang raksasa bermaksud menelan Raden Senabrata hidup-hidup, namun dengan gesit Raden Senabrata meraih lidah sang raksasa hingga raksasa itu memuntahkan darah. Tak menyangka atas serangan itu, raksasa pun meloncat. Raden Senabrata disambarnya hingga kena paha kanannya. Raden Senabrata terus melawan. Ujung telinga raja raksasa digerusnya hingga putuslah telinga sang raksasa. Raja raksasa kian naik amarahnya.

9. // jola diyu Sena singsal/ tinututan rinukêt datan osik/ Surati awas andulu/ ketang wêlasing driya/ rinta rukêt lan yêgsa krobdan gêng luhur/ pan arsa tatulung rinta/ kinawrat datan nyampuni//

Ia meronta. Raden Senabrata terlempar. Namun, ia terus diikuti dan dikunci. Surati yang mengawasi adiknya, merasa sangat kasihan melihat adiknya diserang oleh raksasa yang demikian tinggi dan besar. Ia hendak menolong adiknya, khawatir pertempuran itu tidak segera berakhir.

10. // sêgsana mêdal tekatnya/ reh tan wignya ngampah wêlasing ari/ yêgsa gya cinandhak gupuh/ rema ingungkil dhêngklak/ sru tinabok diyu kajungkêl sumaput/ eling wanteyan sru mangrah/ Surati lumayu gêndring//

Seketika, muncullah keberaniannya terdorong oleh ketakmampuannya menahan rasa iba pada sang adik. Ia pun segera menghampiri sang raksasa dan meraih rambutnya. Rambut sang raksasa dijambak hingga badannya tertarik ke belakang. Setelah itu ia segera menabok sang raja raksasa hingga terjungkal dan jatUh pingsan. Setelah berhasil sadar dari pingsannya, sang raksasa pun kian murka. Raden Surati ketakutan dan berlari sekencang-kencangnya.

11. // Sena wimbuh kurdhanira/ ngêntrog wêntis ngawêt tingalnya andik/ yagsa mangrura gro mangruk/ siti bêdhol gurda grah/ sinawating Sena ing gurda tanwignyuh/ manubruk yêksa kaliwat/ dhinupak sirah gumlinting//

Raden Senabrata pun bertambah marah. Kakinya dihujam-hujam ke tanah, matanya bersorot tajam penuh amarah. Raksasa yang hendak menyerang terus menggeram. Ia pun mencabut sebuah pohon beringin. Raden Senabrata dilemparnya dengan pohon beringin itu. Raksasa pun semakin bernafsu hendak menerjang Raden Senabrata. Dengan cepat, Raden Senabrata menyepak bagian kepala raksasa hingga terjerembab.

12. // arsa binithi anggiwar/ naut githoke ngêl Rahadyan Mantri/ kapêksa rosa mangrangkut/ rema diyu tinêkak/ pulirikan kalumah jaja dhinêngkul/ diyu gropundhak pinancat/ anggebes mêksa pinuntir//

Ia hendak menghajar raksasa itu, namun sang raksasa berhasil menghindar. Setelah itu Raden Senabrata berusaha menyambar tengkuk raksasa, namun sang raksasa tampaknya kuat bertahan. Berikutnya, Raden Senabrata menarik kencang rambut sang raksasa dan memelintirnya. Saat sang raksasa terjatuh telentang, dadanya didengkul kuat-kuat. Sang raksasa menggeram. Pundaknya hendak dinaiki, tapi ia mengelak dan Raden Senabrata memelintir lengannya.

13. // malirik sarah dhinupak/ driwa pêdhot yêgsa wus angêmasi/ Dyan Sena nabda anguwuh/ lah mara ayonana/ mongsa sira padhaa kêlawan ingsun/ Rahadyan Surati mulat/ sigra marpêki kang rayi//

Setelah itu ditendangnya sang raksasa kuat-kuat hingga lehernya putus dan tewaslah sang raksasa. Raden Senabrata berteriak menantang, “Hei! Ayo, hadapi aku! Tak akan kalian mampu melakukannya!”. Raden Surati yang melihat kejadian itu segera menghampiri adiknya.

14. // kang sarya asru ngandika/ adhuh yayi Senabrata wong luwih/ meh thithik kadangku lampus/ lah payo yayi êmas/ ywa kasuwen padha nutugakên laku/ lumiring Rahadyan Sena/ samarga-margsa samya ngling//

Ia pun berkata lantang, “Duhai adikku Senabrata, kau sungguh sangat kuat. Hampir saja kau mati, Dinda. Sudahlah, mari Dinda, jangan terlalu lama kita di sini, ayo segera teruskan perjalanan”. Raden Senabrata patuh. Mereka pun berjalan seraya terus bercakap-cakap.

15. // kawarna lêpasing lampah/ pan aprapta têpis wiringe nagri/ ing Kakbah nagara agung/ yata Dyan kalihira/ wus malêbeng nagara ingkang jinujug/wismanya mantri Bakdiman/ wasta Ngabehi Jagati//

Singkat cerita, mereka telah jauh berjalan dan telah tiba di tapal batas negara Kakbahbudiman yang besar, dan tak lama sampai di ibukota negara.  Mereka berdua pun singgah di kediaman seorang menteri negara Kakbahbudiman bernama Ngabehi Jagati.

16. // Ki Ngabehi sarêng mulat/ langkung rêsêp nênggih Rahadyan kalih/ gya samya tata alungguh/ sawusnya sasalaman/ Ki Ngabehi tatanya marang Dyan bagus/ anak sintên kang sinambat/ sumaur Radyan Surati//

Kyai Ngabehi yang melihat kedatangan mereka, merasa sangat senang dengan kedua tamunya itu. Mereka pun segera duduk setelah sebelumnya saling bersalaman. Kyai Ngabehi pun bertanya pada sang pemuda rupawan, “Nak, siapakah nama Anda?”. Raden Surati menjawab,

17. // lah Kyai Paduka tanya/ inggih ingkang dêlap purun mastani/ Dyan Surati wa(171v)sta ulun/ dene Kyai punika/ ari hamba anênggih ta wastanipun/ paparab pun Senabrata/ yata Ngabehi Jagati//

“Kyai, Paduka bertanya pada hamba, baiklah hamba jawab. Nama hamba Raden Surati. Sedang adik hamba ini bernama Senabrata”. Ngabehi Jagati

18. // manthuk-manthuk saurira/ aglis muwus nimbali ingkang abdi/ heh ta sapa bocah iku/ mayo sira enggalna/ gennya godhog banyu enggalna ben sêpuh/ ika tehe neng kothakan/ tumumpang ana ing pêthi//

mengangguk-angguk mendengar jawaban tamunya. Ia pun memanggil abdinya. “Hai, kau, siapapun! Lekas jerang air agar lekas matang. Buatkanlah teh. Tehnya ada di dalam kotak di atas peti!”.

19. // Ngabehi malih tatanya/ inggih Raden wisma pundi ing wuri/ Rahadyan aris umatur/ tiyang kawêlas arsa/ adhêdhêkah ing wana arsa aluru/ saking tiwase ragamba/ manawa sarju ing galih//

Kyai Ngabehi bertanya lagi, “Baiklah, Raden. Lalu dari mana Anda berasal?”. Raden Surati menjawab, “Kami orang-orang menderita. Kami berasal dari hutan dan karena kesengsaraan kami, bila Paduka berkenan, kami hendak

20. // sumêja hamba suwita/ mring Sang Nata hamba nanuwun Kyai/ mênggah katurnya Sang Prabu/ nanging kawênangana/ ari hamba kêlangkung dennya ambêsur/ tan sagêt atatakrama/ sumongga katurnya benjing//

mengabdi pada Sri Baginda Raja. Untuk itu, kami mohon agar Paduka Kyai berkenan menyampaikan dan menghadapkan kami pada Sang Prabu. Hanya saja perlu Paduka ketahui sebelumnya, bahwa adik hamba demikian keras kepala dan tidak mampu bertatakrama secara baik. Tentang ini, hamba menyerahkan saja pada Paduka bagaimana baiknya dalam menyampaikannya esok”.

21. // manthuk saurira sagah/ inggih-inggih Raden sampun kuwatir/ ing mangke ulun kang munjuk/ seba rumiyin Radyan/ payo enggal iku ladena den gupuh/ wedange sêlak kasatan/ punakawan tur bibisik//

Kyai Ngabehi mengangguk tanda sanggup. “Baik, Raden. Anda tak perlu khawatir. Nanti saya yang akan bicara lebih dahulu dengan Sri Baginda. Eh, segera sajikan minuman! Ayo, airnya keburu habis nanti!”. Abdi pun berkata sambil berbisik,

22. // Kyai Behi pun wus têlas/ Ki Ngabehi nyêntak sinamun wahing/ manise tak bubuk-bubuk/ bubuk inggih wus têlas/ amalengos Ki Ngabehi ngandika rum/sampun bêjane pun anak/ tan ngantos angunjuk warih//

“Kyai Ngabehi, sudah habis”. Kyai Ngabehi membentak gusar seraya pura-pura bersin, “Itu, kopi yang sudah dibubuk saja!”. Dijawab, “Bubukan kopi pun sudah habis”. Kyai Ngabehi melengos dan berkata lembut, “Ah, mungkin sudah menjadi takdir Ananda berdua, tidak mendapatkan air untuk minum.

23. // Radyan ngapuntên a[ka]kathah(+1)/ saking tiwas hamba gumun sayêgti/ yen tanah ngriki sang bagus/ kathah têmên amanya/ pundi wontên Raden nênggih tikus purun/ nêdha teh tur sakothaknya/ malihnya kang aran bajing//

Maafkan aku, Raden. Memang, aku sangat heran. Di sini, hama sangat banyak. Coba, mana ada tikus yang doyan memakani teh berikut kotaknya. Apalagi bajing,

24. // purun malêbêt ing wisma/ barang-barang napa ingkang pinanggih/ dalah bubuk inggih purun/ sampun ingkang dhaharan/ mung punika Raden kangkawula gumun/ gumujêng Radyan ing driya/ sinamun alon nauri//

mereka sampai masuk ke dalam rumah. Semua barang yang ditemui termasuk kopi bubukan pun mereka lahap, tak hanya yang nyata berwujud makanan saja. Itulah yang mengherankanku, Raden”. Dalam hati Raden Surati tertawa. Ia pun menjawab santun,

25. // sampun tan dados punapa/ taksih kathah benjing ing dintên wingking/ ugêr wilujêng rumuhun/ inggih Kyai sumongga/ sigra mangke kawarnaa laju munjuk/ Kapatiyan wus katampan/ gya mundur sang anom kalih//o//

“Ah, sudahlah. Tidak apa-apa. Pastilah kelak masih akan ada banyak. Yang penting saat ini hamba berdua selamat. Baik, Kyai. Silahkan bagaimana Paduka saja”. Kemudian, saat itu juga mereka menghadap dan telah diterima di Kepatihan. Kedua pemuda itu pun mundur.

PUPUH XXXIV
=== S I N O M ===

1. (172r)//o// Wus prapta ngarsane Nata/ Dyan Patih umatur aglis/ yen wontên janma ngawula/ kalih sing dhêkah wanadri/ yata Sri Narapati/ tumingal mring Dyan  sarêju/ kadwi bagus kang warna/ sigra ingandikan sami/ aneng ngarsa tumungkul Raden Suratya//

Sesampainya di hadapan Sri Baginda, Raden Patih segera melapor bahwa telah datang dua orang yang berasal dari hutan dengan maksud hendak mengabdikan diri. Sri Baginda melihat kepada kedua orang tersebut yang tampak demikian tampan. Mereka pun diperintahkan untuk maju menghadap. Raden Surati menunduk takzim.

2. // dene Raden Senabrata/ silanya jongok tan aris/ Sang Nata mesêm ing driya/ ningali Rahaden kalih/ dhatêng Raden Surati/ wontên karaos ing kalbu/ warna padhang sêmunya/ uga kalamun kang rayi/ wiguh ing tyas dinewêt sêmu ing lampah//

Sedang Raden Senabrata duduk berjigang dengan leher terangkat kurang sopan. Tapi, Sri Baginda hanya tersenyum dalam hati. Ia mengamati kedua penghadapnya. Kepada Raden Surati, sang raja merasakan sesuatu. Raden Surati yang memancarkan aura seperti mengingatkan sang raja pada adiknya. Namun, bila memang benar demikian, ia ragu pada asal penghadapnya.

3. // têbih Bandaralim praja/ lan asal saking wanadri/ tan darbe kadang liyanya/ punika darbe ri malih/ wau Raden Surati/ dangunya neng ngarsa Prabu/ tansah nukmeng wardaya/ dadya nyolong liring Aji/ sru mandhêkêl kraos dhatêng kadangira//

Ia berasal dari hutan. Jauh pula dari negara Bandaralim. Sementara, bila benar ini adalah adiknya seharusnya tak memiliki adik lagi. Raden Surati yang cukup lama berada di hadapan Sang Prabu pun terus-menerus merasa terusik hatinya. Tanpa sadar ia mencuri pandang pada sang raja. Dalam hati ia merasa bergidik trenyuh teringat pada saudaranya,

4. // Rahadyan Gondakusuma/ kang murca kalaning wêngi/ nging mokal lamun punika/ dene jumênêng narpati/ têmah luhira mijil/ amêkak nahankên têrnyuh/ Sang Nata wus ngandika/ kulup goningsun ngarani/ apa purwanira ngawula maringwang//

Raden Gandakusuma, yang hilang di malam hari. Namun, ia merasa tak mungkin bila yang ia hadapi ini benar saudaranya karena yang ia hadapi kini adalah seorang raja. Merasa tak kuasa menahan trenyuh, menitiklah airmatanya. Bersamaan dengan itu, sang raja berkata, “Nak, apa yang menyebabkan dirimu hendak mengabdi padaku?

5. // apan sapa aranira/ arimu sapa kang nami/ lawan sira ingsun sawang/ sêmune bangêt prihatin/ matur Radyan Surati/ Dewaji Kangjêng Sang Prabu/ andangu nama hamba/ kêng dasih aran Surati/ de arinta awasta pun Senabrata//

Dan, siapakah nama adikmu ini? Lalu mengapa sepertinya kulihat dirimu demikian menderita?”. Raden Surati menjawab, “Duhai, Sang Prabu, hamba bernama Surati. Adik hamba ini bernama Senabrata.

6. // marma ulun sru sungkawa/ kathah margine prihatin/ bubuka kadang wanodya/ minta sumbaga sarwa di/ aglang mas rajamurti/ tan wignya dhatêngkên ulun/ marma têmah ngawula/ dhatêng Paduka Narpati/ yen sêmbada pun dasih srah jiwa raga//

Penderitaan yang hamba sandang bermula dari saudara perempuan hamba yang meminta segala barang-barang mewah, gelang, dan perhiasan emas. Hamba tak mampu memenuhi semua itu. Itulah mengapa kemudian hamba memutuskan untuk mengabdikan diri pada Paduka Raja. Bila memang Paduka berkenan, hamba menyerahkan sepenuh jiwa raga hamba

7. // dhatêng Paduka Narendra/ mung wontêna sih Narpati/ paparing rajabarana/ wrating pinothah pawestri/ Sang Nata ngrês ing galih/ kawlas tingkah kawlasayun/ arum wijiling sabda/ lah kadangira pawestri/ sapa rane lawan pira umurira//

semata hanya kepada Paduka. Permohonan hamba hanya sudilah kiranya Paduka memberikan barang perhiasan emas, mengingat beratnya beban hamba yang sekedar ingin mewujudkan permintaan seorang perempuan”. (Mendengar jawaban Surati), Sri Baginda luluh hatinya, (apalagi melihat keadaan penghadapnya yang demikian memprihatinkan). Sang raja pun bersabda lembut, “Siapakah nama saudara perempuanmu, dan berapakah umurnya?”.

8. // matur nêmbah Dyan Suratya/ pun Kasiyan kang wawangi/ kang umur tiga wlas warsa/ gya mundhut Sri Narapati/ busana kang sarywa di/ malah nglangkungi panuwun/ Sang Nata angandika/ lah tampanana Surati/mami(173v)ntane kadangmu Rara Kasiyan//

Raden Surati menyembah dan menjawab, “Namanya Kasiyan. Saat ini ia berumur tigabelas tahun”. Sri Baginda pun segera mengambil busana-busanayang indah dan mewah (dalam jumlah yang melebihi permintaan). Kemudian sang raja berkata, “Ini, terimalah, Surati. Ini permintaan saudaramu Rara Kasiyan.

9. // age nuli wenehêna/ aja kabanjur anangis/ nanging aja lama-lama/ nuli baliya mring nagri/ Radyan nuwun wotsari/ kang brana tinampan sampun/ gya mundur sing byantara/ Dyan Senabrata prituwin/ sami bêkta paparingira Sang Nata//

Segera berikan ini padanya. Jangan sampai ia terlanjur menangis. Namun, jangan terlalu lama. Segeralah kau kembali ke istana”. Raden (Surati) menyampaikan terimakasih seraya menyembah. Segala busana dan perhiasan telah diterima. Segeralah (ia) mundur dari hadapan (bersama) Raden Senabrata, sambil membawa segala pemberian sang raja.

10. // gya mundur Dyan sing ngarsendra/ lan rinta Sena tan kari/ kawarnaa aneng marga/ tansah prayitna Dyan kalih/ turut marga samya ngling/ apan samana wus rawuh/ dhêkahira ing wana/ wus panggih lan ibu sori/ dyah Kasiyan tumingallangkung asuka//

Raden Surati pun segera mengundurkan diri dari hadapan raja beserta adiknya Raden Senabrata. Di perjalanan pulang mereka senantiasa berhati-hati. Mereka berjalan dengan terus bercakap-cakap. Singkat cerita, mereka telah berhasil sampai di pondokan mereka di hutan dan telah bertemu pula dengan ibu suri. Dewi Kasiyan yang melihat kedatangan mereka merasa sangat gembira.

11. // nulya rinasuk sêgsana/ kang ibu samya sukanting/ kang putra mantun amular/ ngandika dyah Purbaningsih/ lah ta kulup Surati/ dene bêja sira kulup/ kinasih ing Narendra/ paran purwanira kaki/ Radyan matur ing ibu sasolahira//

Busana pemberian raja pun segera dikenakannya. Ibunda merasa lega tak berkesudahan karena putrinya berhenti menangis. Dewi Purbaningsih berkata, “Anakku Surati, sungguh beruntung dirimu, Nak. Kau dikasihi Sri Baginda. Bagaimanakah ceritanya, Nak?”. Raden Surati pun menceritakan pengalamannya pada ibunda.

12. // Jêng ibu lampah kawula/ kalangkung dennya mlas asih/ wantunya tyang dereng priksa/ kar marga pêrnahing nagri/ dadya lampah ing margi/ tansah kinarya lalakun/ nênggih samarga-marga/ tan pêgat dennya prihatin/ yen sampuna wontên yayi Senabrata//

“Ibu, perjalanan kami sungguhlah sebuah perjalanan yang penuh keprihatinan. Wajarlah, kami memang belum paham benar dimana letak negara tujuan kami.  Oleh sebab itu, dalam perjalanan kami berkali-kali menemui halangan. Bila saja Dinda Senabrata tidak ikut bersamaku,

13. // Jêng ibu pandugi kula/ putranta tan tulus urip/ yata kang ibu sadaya/ sarêng mirêng kang pawarti/ samya luhira mijil/ kang putra tandya rinangkul/ Sang dyah Kêncanawatya/ sru ketang trêsnaning siwi/ Radyan Sena rinangkul tankêna têbah//

kuperkirakan aku tak mungkin dapat tetap hidup dengan selamat”. Para ibu yang mendengar penuturan Surati, merasa terharu hingga meneteskan airmata. Putranya pun segera dirangkul. Terlebih lagi Dewi Kencanawati, karena rasa sayangnya pada putranya, Raden Senabrata dirangkul erat bagai tak ingin pisah.

14. // gya matur Radyan Suratya/ punika Jêng ibu nênggih/ prapta kawula nagara/ anjujug wismaning mantri/ Kadiman kang wawangi/ Ngabehi Jagati mungguh/laju katur kawula/ punika ingkang angirit/ wusnya kunjuk kawula dhatêng Sang Nata//

Raden Surati meneruskan ceritanya, “Sesampainya hamba di ibukota negara, hamba singgah di kediaman menteri negara Kakbahbudiman yang bernama Ngabehi Jagati. Ia pula yang mengantarkan hamba menghadap untuk mengabdikan diri pada sang raja

15. // winor lawan punakawan/ asring-asring den timbali/ tiniti niskara hamba/ kawula matur sayêgti/ awit pun yayi nangis/ minta jamang gêlang kalung/ ningalimring kawula/ kados wontên kraos galih/ dene hamba yen mênggah dede Narendra//

bersama dengan para abdi lainnya. Hamba pun dipanggil dan ditanyai. Hamba mengatakan apa adanya bahwa hamba mengabdikan diri semata untuk memenuhi permintaan dari adik hamba yang menangis meminta jamang, gelang, dan kalung. Tapi, saat hamba memandang pada sang raja, terasa di batin hamba, seandainya saja beliau bukanlah seorang raja,

16. // Sang Prabu Kakbahbudiman/ ngong wastani kadang mami/ pun kakang Panambangraga/ (174r)mokale madêg narpati/ dennya niti mring mami/ dereng dumugi andangu/ kasêlak paring brana/ kadya wêlas mring pun yayi/ ywa ta lajêng milar minta kang busana//

Sang Prabu Kakbahbudiman ini hamba kira saudara hamba, Kanda Panambangraga. Tapi sejurus kemudian hamba pikir itu sangatlah mustahil karena yang hamba hadapi adalah seorang raja. Belum sampai lama memeriksa hamba, sang raja buru-buru menyerahkan segala perhiasan ini, seolah iba pada keadaan Dinda Kasiyan jangan sampai ia terus menangis meminta busana.

17. // ngong tinundhung gal-enggalan/ nanging kinen aglis bali/ mring nagri Kakbahbudiman/ tambuh karsane Narpati/ kang ibu manabda ris/ lah age baliya kulup/ yen dinangu mring Nata/ aturira den angênting/ Dyan Surati tuwin Raden Senabrata//

Hamba lalu diperintah untuk segera pulang, dengan catatan harus segera kembalike negara Kakbahbudiman. Entah, apa yang dikehendaki oleh sang raja”. Sang ibu pun bersabda lembut, “Kalau begitu, segeralah kau kembali, Nak. Bila Sang Prabu bertanya, jawablah dengan runtut dan lengkap”. Raden Surati dan Raden Senabrata pun

18. // mangkat saking padhêkahan/ datan kawarna ing margi/ prapta ingKakbahbudiman/ anjujug nataring puri/ kapriksa ing Narpati/ tinimbalan marseng ngayun/ Dyan kalih prapteng ngarsa/ mabukuh ko[n]jêm ing siti/ Sri Narendra/ tan samar ing driyanira//

segera berangkat dari pondok mereka. Tidak diceritakan bagaimana perjalanan mereka. Singkatnya, mereka telah sampai di Kakbahbudiman dan langsung menaiki tangga menuju istana. Kedatangan mereka diketahui oleh sang raja dan  mereka pun diperintahkan untuk maju menghadap. Sesampainya di hadapan sang raja, keduanya duduk takzim dengan kepala tunduk ke tanah. Sri Paduka merasa sangat yakin dalam hatinya

19. // ningali Radyan Suratya/ sayêkti lamun kang rayi/ pagêlira kadang garwa/ alon Sang Nata nabda ris/ lah ta kulup Surati/ den wêca sira satuhu/ kadangmu karonira/ bakune têka ing ngêndi/ lawan sapa sudarmamu kang sanyata//

bahwa Raden Surati adalah benar adiknya. Sang raja pun bersabda pelan, “Wahai kau Nanda Surati, berterus teranglah padaku, kau dan kedua saudaramu semula berasal dari mana dan siapakah orangtua kalian yang sesungguhnya,

20. // ing ngêndi pinangkanira/ apa asal wana yêgti/ kang tinanya matur nêmbah/ dhuh Gusti Sri Narapati/ kadang hamba kakalih/ pun Kasiyan saking ibu/ kusuma Rayungwulan/ putri saking Wandhansari/ kang punika sing ibu Kêncanawatya//

di mana tempat tinggal kalian? Apakah benar kalian berasal dari hutan?”. Yang ditanyai pun menyembah dan menjawab, “Duhai Tuanku Sang Raja, perihal kedua saudara hamba, Kasiyan beribukan Dewi Rayungwulan dari Wandhansari. Sedang saudara hamba yang satu ini ibunya bernama Dewi Kencanawati

21. // putri sing Bentalmukadas/ dene pun ibu pribadi/ Purbaning[sih] kang kusuma(-1)/ putri sing Ngêsam nagari/ wontên kadangong malih/ saking Bagêdat Jêng ibu/ ngran Dewi Ambarwulan/ Dyan Gondakusuma wangi/ nging wus murca binêkta ing duratmaka//

dari Betalmukadas. Ibu hamba sendiri bernama Dewi Purbaningsih dari negara Ngesam. Sebetulnya hamba memiliki seorang saudara lagi yang lahir dari putri asal Bagedat bernama Dewi Ambarwulan, ia bernama Raden Gandakusuma. Namun, ia telah hilang diculik oleh seorang penjahat”.

22. // dereng dugi aturira/ wau Ra[ha]dyan Surati(-1)/ gêpah Sang Nata tumêdhak/kang rayi rinangkul aglis/ ngêmu waspa Sang Aji/ sêrêt pangandikanipun/ lah yayi iya ingwang/ kadangmu kang mugsweng latri/ tuk nugraha madêg neng Bakdiman praja//

Belum sampai tuntas penuturan Surati, sang raja segera turun dari singgasananya. Adiknya dirangkul erat. Airmata terkembang di pelupuk mata. Dengan suara parau dan terbata-bata karena menahan haru, sang raja berkata, “Duhai, Dinda. Akulah saudaramu yang hilang di malam hari itu. Aku beroleh anugerah sehingga dapat menjadi raja di negara Kakbahbudiman”.

23. // anjrit Rahadyan Suratya/ ngrangkul padaning Narpati/ dhuh kakang mas Prabu tan nyana(+1)/ Tuwan kapanggih basuki/ Dyan Senabrata tuwin/ angrangkul mring raka Prabu/ datan wignya karuna/ bêkah-bêkuh ngusweng kang sih/ dangu dennya pêngkul-pinêngku(175v)l kaswarsa//

Raden Surati menjerit dan merangkul kaki sang raja seraya berkata, “Aduhai Kanda Prabu, sungguh aku tak mengira dapat bertemu Tuan dalam keadaan selamat”. Raden Senabrata pun ikut merangkul kakandanya. Namun, karena ia tak bisa menangis, ia pun hanya merintih pelan. Cukup lama mereka saling rangkul dan dekap dalam suasana penuh haru.

24. // sawusnya lênggah sang Nata/ ri kalih sumiweng ngarsi/ manis ngandika Sang Nata/ paran yayi Bandaralim/ sira lan ibu sori/ kengsêr marang wana samun/ miwah sapungkuringwang/ kaya paran Jêng rama Ji/ Dyan Surati umatur sarwi mundrawa//

Setelah itu, sang raja pun kembali duduk. Kedua adiknya duduk di hadapannya. Sang raja berkata lembut, “Dinda, bagaimana keadaan Bandaralim hingga kau dan para ibu menyingkir ke hutan yang sepi? Dan, bagaimana keadaan Ayahanda Prabu sepeninggalku?”. Raden Surati menjawab sambil menyembah,

25. // mênggah sakpêngkêr Panduka/ Jêng rama Sri Senapati/ kyating dennya manonbawa/ ginubêl ibu Sang Aji/ dadya kesah ing latri/ lan ibu dyah Ambarsantun/ satunggil tanpa wadya/ sapêngkêripun rama Ji/ pun Têkiyur Jong Biroji saha bala//

“Sepeninggal Paduka, Ayahanda Sri Senapati yang demikian iba pada ibu Paduka yang terus-menerus memohon (untuk mencari Paduka) pun pergi di malam hari bersama dengan ibu Dewi Ambarsantun. Mereka pergi tanpa pengawalan sama sekali. Sepeninggal Ayahanda dan Ibunda, Tekiyur dari Jong Biraji beserta pasukannya

26. // dhatêng Bandaralim praja/ nêdya ngrisak Jêng rama Ji/ Jêng rama sêpi tan ana/ wadyabala Bandaralim/ tan nêdya lawan jurit/ mila karoban ing mungsuh/ sami nungkul kewala/ satêngah kesah ing latri/ hamba lawan Jêng ibu-ibusadaya//

datang di Bandaralim hendak berbuat aniaya pada Ayahanda Prabu. Namun, kemudian ia menemukan bahwa Ayah telah pergi dari istana. Seluruh pasukan Bandaralim memilih untuk tidak melakukan perlawanan karena jumlah pasukan lawan terlampau banyak. Akhirnya, pasukan Bandaralim menyerah. Sebagian yang lain meloloskan diri di malam hari. Hamba dan para ibu

27. // siniwêr neng papungkuran/ kirang kêdhik den pêjahi/ mung nganti kang samya wawrat/ gya ulun kesah ing latri/ mêdal ing margi warih/ bêgta Kangjêng ibuibu/ sarêng prapta ing wana/ ambabar Jêng ibu kalih/ gya tutruka têmah ngong ngabdi Panduka//

ditawan di bagian belakang istana. Kami nyaris dibunuh, hanya tinggal menunggu para ibu yang tengah mengandung tiba saatnya melahirkan. Hamba pun berusaha meloloskan diri di malam hari melalui saluran air bersama dengan para ibu. Sesampainya di hutan, kedua ibu yang tengah mengandung, melahirkan. Kami pun membuat pondok di hutan sampai akhirnya hamba berdua mengabdi pada Paduka”.

28. // angrês ing driya Sang Nata/ myarsa turing Dyan Surati/ praka[m]pita arkamaya/ bêndu mring Jong Biraji(-1)/ ingampah srênging galih/ wêkasan ngandika arum/ ge yayi aturana/ Kangjêng ibu-ibu sami/ sun kantheni wadya tanapi wahana//

Sang Raja pilu hatinya mendengar laporan Raden Surati. Ia bergetar marah pada Raja Jong Biraji. Tapi ia berusaha menahan amarahnya. Ia pun bersabda lembut, “Lekas Dinda, persilahkan para ibu. Aku akan menyertakan pasukan dan kendaraan”.

29. // Dyan Surati matur nêmbah/ Sang Nata prentah mring Patih/ Dyan Mustal minta bupatya/ kakalih lan para mantri/ mêthuk dyah prameswari/ saha wahana Jêng Ratu/ joli jolang jêmpana/ tanapi Radyan kakalih/ sinaosan turongga wusana budhal//

Raden Surati menyembah. Sang Raja pun memerintahkan kepada Raden Mustal agar mengirim dua orang bupati dan para menteri untuk menjemput Permaisuri dengan membawa kendaraan untuk Sri Baginda Ratu berupa tandu-tandu besar yang beratap menyerupai atap rumah. Kedua adiknya diberi tunggangan berupa kuda. Para utusan pun segera berangkat.

30. // nanging Radyan Senabrata/ tan arsa manitih wajik/ akêdah dharat kewala/ prandene malah dhingini/ sing jangkahe lumaris/ datan kawarna ing ngênu/ prapta dhêkah ing wana/ Dyan kalih marêg bu sori/ sampun katur sadaya pandangonira//

Hanya saja Raden Senabrata kemudian tidak mau menunggang kuda. Ia memaksa berjalan kaki yang akhirnya malah mampu mendahului yang lain karena langkah-langkahnya yang lebar dan cepat. Tak diceritakan dalam perjalanan, akhirnya mereka sampai di pondokan mereka di hutan. Kedua raden menghadap ibu suri. Seluruh pertanyaan

31. // Sang Nata Kakbahbudiman/ myang aturira Dyan Siwi/ tuhuning kang madêg nata/ yêgti jêng Pangran Dipati/ putra ing Bandaralim/ nêlas saniskaranipun/ katur mring ibu samya/ sang dyah tri suka ing galih/ nu(176r)li mangkat anitih jolang jêmpana//

Sri Baginda Kakbahbudiman beserta jawaban yang diberikan oleh Raden Surati telah disampaikan pada sang ibu. Demikian pula dengan kabar bahwa sesungguhnya sang raja memang Kanjeng Pangeran Adipati putra Bandaralim. Kabar tersebut jelas membuat gembira para ibu. Mereka pun segera berangkat dengan naik tandu-tandu.

32. // jajari samarga-marga/ Dyan Senabrata neng ngarsi/ Dyan Surati munggeng wuntat/ tanapi bupati mantri/ kunêng lampahing margi/ Kakbahbudiman wus rawuh/ têdhak sangking wahana/ dyah tiga catur kang siwi/ manjing pura pinêthuk dening Sang Nata//

Tandu-tandu berjajar sepanjang jalan. Raden Senabrata berada di baris depan, sedang Raden Surati berada di belakang bersama dengan para bupati dan menteri. Akhirnya, mereka pun sampai di Kakbahbudiman. Turun dari kendaraan, tiga ibu beserta empat putranya masuk ke dalam istana dan dijemput oleh sang raja

33. // miwah Sang dyah Sarirasa/ myang Sariraga Sang Dewi/ tanapi garwa biyada/ duk cundhuk Sri Narapati/ pra ibu ngrangkul sami/ sarêng karuna dyah Ratu/ miwah Dewi Kasiyan/ nungkêmi raka Narpati/ tan kinandha mangusweng wilangun trêsna//

bersama dengan Dewi Sarirasa, Dewi Sariraga, para istri, dan abdi perempuan. Ketika bertemu dengan Sri Baginda, para ibu pun merangkul bergantian seraya menangis. Demikian pula Dewi Kasiyan. Ia menyembah kaki kakandanya menghaturkan segala rindu kasihnya.

34. // sigra malbeng dhatulaya/ neng jrambah alênggah sami/ para ibu prameswari/ sinunggun-sunggun Sang Aji/ Narpa mangsah ngabêgti/ antigan titiga Ratu/ myang Sang dyah Sarirasa/ lan Sariraga Sang Dewi/ atur bêkti mring ibu tri prameswara//

Setelah itu, mereka semua masuk ke dalam istana dan duduk di halaman istana. Para ibu permaisuri benar-benar dimuliakan oleh sang raja. Sri Baginda menghaturkan bakti pada ketiga Ratu bersama dengan Dewi Sarirasa dan Dewi Sariraga yang juga menghaturkan bakti pada ketiga ibu permaisuri.

35. // sampun jinarwan lirira/ ingkang para ratu sami/ suka dyah ratu titiga/ ningali putra yu sami/ Sang dyah Kasiyan nuli/ ngabêgti raka Sang Prabu/ dangu tankêna pisah/ kagagas rehing kaswasih/ lan kengêtan kang rama panusulira//

Setelah para ibu mengetahui bahwa kedua putri yang menghaturkan bakti pada mereka adalah para permaisuri sang raja, para ibu permaisuri merasa senang melihat menantunya yang sangat cantik. Dewi Kasiyan pun kemudian menghaturkan bakti pada kakandanya, cukup lama bagai tak ingin pisah. Dalam hati, sang raja sangat sedih teringat pada ayahandanya yang pergi menyusul dirinya.

36. // wusira ngabêkti raka/ gya mring ipe [a]ngabêkti(-1)/ kayungyun dyah Sarirasa/ mring rêtna Kasiyan Dewi/ dene warna yu luwih/ sêmu gungan ambêgipun/ wusira tata lênggah/ Sang Nata sigra nimbali/ Dyan Suratya lan ari Dyan Senabrata//

Setelah menghaturkan bakti pada kakandanya, ia pun melakukan hal yang sama pada ayunda iparnya. Dewi Sarirasa jatuh hati melihat Dewi Kasiyan. Ia demikian cantik, manja, memikat. Setelah mereka semua duduk, sang raja pun memanggil Raden Surati dan Raden Senabrata.

37. // prapteng ngarsa anor raga/ neng tratag genira nangkil/ tan paja ngliring pra kênya/ ketung supeling praja di/ ngira Dyan sena nênggih/ tan raringan dennyalungguh/ gya majêng kang saosan/ dhahar dhadhaharan asri/ kêmbul boja mangun pirênaning driya//

Keduanya pun menghadap dengan takzim di emper pelataran. Mereka takhentinya mencuri pandang pada para perempuan yang ada di istana. Mengira bahwa Raden Senabrata mulai tak tenang duduk, hidangan pun segera disajikan dan mereka pun makan bersama sambil saling menuntaskan rindu.

38. // dumugi denira dhahar/ wusira Sri Narapati/ gya miyos lênggah ing batal/ ri kalih sumiweng ngarsi/ gya imbali Kya Patih/ Dyan Mustal prapta ing ngayun/ Sang Nata angandika/ kakang sira sun timbali/ undhangana wadyengsun Bakdiman praja//

Seusai makan bersama, Sri Baginda segera keluar ke balai penghadapan. Kedua adiknya duduk di hadapannya. Sang  raja kemudian memanggil Kyai Patih. Sesampai Raden Mustal di hadapan, sang raja pun berkata, “Kanda kau kupanggil untuk menyampaikan titahku pada seluruh kawula di negara Kakbahbudiman,

39. // datan angarani janma/ larangan mlaku sarimbit/ jalu kêlawan wadonnya/ cêkêlên aturna mami/ sandika Dyan Patih(-1)/ gya mêdal suwareng wadu/ mubêngbêndhe (177v)tinêmbang/ gya jêngkar Sri Narapati/ kalih Radyan pinêrnahkanthine raka//o//

siapa pun orangnya, kularang untuk berjalan berpasangan laki-laki dan perempuan. Bila ada yang menemukan semacam ini, tangkap dan hadapkan padaku”. Raden Patih menyembah dan keluar bersama pasukan berkeliling menabuh tambur. Sri Baginda pun meninggalkan penghadapan disertai kedua raden sebagai pengawal bagi kakandanya.

Bersambung Pupuh XXXV – XXXVII

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh XXVIII – XXXI


PUPUH XXVIII
=== S I N O M ===

1. //o// Baya nora isin mana/ rinubung sakeh prajurit/ tur lagya umangsah ing prang/ têka ambêge dhumiri/ polah(149v)e lir wong ngimpi/ sakêdhap anjaluk ambung/ kaya wong gêgêmblungan/ neng hotel amain-main/ ngêtog bungah têledhek kalawan bujang//

“Sungguh tak tahu malu. Di depan para prajurit, dan dalam suasana maju perang, kau berbuat seenakmu sendiri. Seperti orang yang tengah mengigau. Sebentar-sebentar meminta ciuman. Tingkahmu sungguh seperti orang yang tak waras! Serasa sedang berada di hotel, bersenang-senang tanpa henti. Seorang penari tledhek dan seorang bujang!

2. // lanangane nora layak/ lir wong têmbe amiyarsi/ têka nora milih papan/ neng paprangan ngajak gasik(?)/ gêlathak manthuk manthing/ nora lali nyiwêl susu/ sêdhene menthelira/ malah mesêm nora isin/ kaya uga patut dadi gagonjakan//

Laki-laki tak pantas, seperti baru saja melihat sampai-sampai tak bisa memilih tempat yang baik! Di tengah peperangan malah mengajak berbuat. Banyak tingkah, manggut-manggut, meminta terus, tidak lupa mencolek-colek payudara! Perempuannya juga sangat gatal! Malah senyum-senyum tak tahu malu, sepertinya kau lebih pantas menjadi pelacur!”.

3. // sebêtbyar dyah Sarirasa/ kêrnanya kadya sinêbit/ dhêku matur Sri Narendra/ dhuh Sinuwun Adipati/ hamba pêthukne Gusti/ Kalpikawati puniku/ cangkême amamanas/ Sri Narendra anganthuki/ sarywa minta aksama jampining brongta//

Ketika itu Dewi Sarirasa yang mendengar cacian Kalpikawati, telinganya serasa diiris. Ia pun menunduk dan berkata pada sang raja, “Duhai Paduka Adipati, hamba mohon pamit menyongsong Kalpikawati, Paduka. Kata-katanya benar-benar membuat hati panas”. Sang raja memberi izin dengan terlebih dahulu memohon sekedar pelepas rindu asmara.

4. // kusuma alon amucang/ sinungkên mujung(mulung?) sing lathi/ dangu ngêcêb sêp mangaras/ kusuma mlerok ngêndhani/ nyêtlek sarya nyamêthi/ kuda lumêpas wus rawuh/ Sang dyah Kalpikawatya/ esmu wirang ing pangesthi/ Sarirasa akrasdenira ngandika//

Sang dewi pun mencondongkan badannya seraya mengulurkan tangan. Mereka pun berciuman. Lidah bertemu lidah, mereka bercumbu lama. Kalpikawati melirik menghindar untuk menatap. Ia pun menghentak kuda seraya mencambuknya. Kuda pun berlari kencang dan tak lama mereka pun bertemu. Dewi Kalpikawati merasa malu dalam hatinya. Dewi Sarirasa berkata keras,

5. // yen tambuh sira Kalpika/ ya iki Pangeran mami/ jumênêng dipa[ti]ning rat(-1)/ ing Kakbahbudiman nagri/ Prabu Anyakrawati/ murweng rat sudibyeng punjul/ kasub kaonang-onang/ ing praja datanpa tandhing/ bagusira miwah yen marneng asmara//

“Bila kau ingin tahu Kalpikawati, inilah pangeranku! Ia bertahta sebagai raja besar di negara Kakbahbudiman. Ia seorang raja agung yang tersohor di seluruh dunia tanpa tanding, baik ketampanannya maupun keterampilannya dalam berolah asmara.

6. // ya Prabu Gondakusuma/ kêng antuk bantang ginaib/ atas sing Kumêndur Alam/ Lidêr ing dalêm sawargi/ kaciri nukat gaib/ tondha pusakaning ratu/ sêdene ta manira/ têtimbange nyakrawati/ aneng Kakbah kusuma Sarining rasa//

Ia-lah Prabu Gandakusuma yang berhasil mendapatkan benda-benda gaib atas berkah sang Komandan Alam, penguasa surgawi berciri pusaka gaib sebagai pegangan raja. Sedangkan aku adalah pendamping sang raja agung di Kakbahbudiman, Sarirasa.

7. // aja dahwen sira lanat/ wong trêsna marang ing laki/ sakgon-gon prêduli apa/pangucapmu mambu ati/ layak kapengin laki/ oleh wong bagus kadyengsun/kopar kinarya apa/ neng dunya ngrêgêdi bumi/ wus kêtara/ lelejêm arsa nubruka//

Jangan kau turut campur urusan kami, laknat! Perduli apa tentang tempat bila seorang perempuan cinta pada pasangannya! Mengapa ucapanmu demikian bernada sirik! Kau pasti iri ingin menikah dengan seorang pria tampan seperti yang telah kualami. Orang kafir tak berguna! Di bumi hanya mengotori saja! Terlihat dari sorot matamu, kau bernafsu untuk menubruk!

8. // layak neng dhangkamu kana/ sira ora payu laki/ mulane kaya nubruka/ kêpengin kudu anyandhing/ atinira tan isin/ cumalathak kudu ngêrbut/ ngêrbut ra ngajak sobat/ mêrsobat lawan wong sigit/ nora aweh sun aweh ngêpruk das [n]dika//

Pantas saja, di negaramu kau pasti tak laku! Oleh karena itu kau tak sabar menubruk ingin lekas-lekas bersanding! Hatimu tak mengenal malu! Selalu iri dan ingin merebut milik orang lain! Tak peduli dengan sahabat maupun sanak saudara! Semata karena kau ingin menjalin hubungan dengan pria tampan! Tak kau beri, kuberi pukulan tepat di kepalamu!!

9. // sae-saene agêsang/ luwung malbua ing tangsi/ ora tanggung dadi ala/ yen tuwuk ingkang rijiki/ bo(150r)sên bondha salaji/ lumêbua rumah baru/ mêsthi ana sadaya/ tur pêpak sasiringani(?)/ nora suwe rinêbut Cina sêdasa//

Sudah paling bagus untukmu jika hidup. Lebih baik kau masuk ke dalam tangsi, tidak tanggung-tanggung jika ingin menjadi jelek! Bila sudah puas mendapatkan rezeki dan bosan dengan harta yang kau dapat di sana, masuklah ke rumah yang baru, pasti semua ada untukmu dan lengkap. Tak lama kau akan dikerubuti sepuluh Cina”.

10. // bêrmantya dyah Sarirasa/ sigra nglêpasi jêmparing/ tumameng jajanira dyah/ Sarirasa datan esik/ lidok si lanat kapir/ gêbanjur panasing kalbu/ kênesi êntekêna/ sagêndhingmu sun tadhahi/ Kalpika kras ngudankên sênjata dibya//

Dewi Sarirasa sangat marah. Ia pun dilepasi panah. Panah terkena dadanya, namun Dewi Sarirasa bergeming. “Ternyata hanya sampai di situ kemampuanmu, laknat kafir!”. Hatinya semakin panas, ia kembali berteriak, “Hei, perempuan gatal, ayo, kerahkan seluruh daya dan kekuatanmu, akan kuhadapi!!”. Dewi Kalpikawati kian bertubi-tubi menghujani lawannya dengan pusakanya yang sakti.

11. // kusuma Sarining rasa/ têguh saku(?) datan osik/ Kalpika enggal umiyat/ sudibyane tanpa kardi/ rikat pêdhang tinarik/ jumangkah pêdhang tumêmpuh/ Sarirasa tan obah/ pinêdhangan wanti-wanti/ Kalpika kras nêbda lah mendes malêsa//

Dewi Sarirasa tetap teguh tak bergerak. Dewi Kalpikawati yang melihat kesaktiannya tak berefek pada musuhnya, segera menarik pedangnya, sambil mendekat ia menyerang dengan pedangnya. Berkali-kali ia menyerang Sarirasa dengan pedang, namun Sarirasa tetap bergeming. Kalpikawati berkata keras, “Ayo, perempuan nakal, balaslah serang aku!!”.

12. // sumaur Sang Prabu Rara/ tekêna gêndhingmu dhingin/ apa kang ana ing sira/ kênes tamakna ing kami/ sarya nyabêt camêthi/ dhasing kuda kaget mamprung/ sing wuri tinututan/ jêmparing githoke kêni/ dyah Kalpika malêsat tibeng buntala//

Sang Prabu Dewi menjawab, “Sudahlah! Kerahkan segala dayamu dulu! Kerahkan semua yang ada padamu, perempuan sundal! Serang aku!”. Kalpikawati segera meyabetkan cemetinya ke kepala kudanya. Kuda yang terkejut segera melesat. Dari belakang, Sarirasa mengikuti. Ia lepaskan panahnya tepat mengenai tengkuk Kalpikawati. Kalpikawati terjungkal jatuh ke tanah.

13. // pan amung lênggah kewala/ nging kantêp osiking galih/ kondhore dados sira(-1)/ têmbe nora anganaki/ sebêtbyar rêtna Dewi/ awungu cêk nyandhak lawung/ mangsah dharat tinêrjang/ winaos kudanya kêni/ kuda giwar pinêpêg dadya angêntrak//

Kalpikawati terduduk. Dalam hati masih tersisa sedikit keberanian. Ia pun bangkit dan meraih tombak, kuda yang menerjang dihentikannya dengan tombak dan segera ia naik ke keduanya dan menghentak.

14. // mungsuh rowang surak gumrah/ têtêge awanti-wanti/ samana KangjêngSudibya/ kang garwa dipun pêpêki/ ngêntrak ponang turanggi/ anglir Kangjêng Nabi Yusup/ kala miyos kalagan/ saha marna gunging dasih/ gêbyar-gêbyar tuhu mamanoning jagad//

Baik musuh maupun rekan semua bersorak-sorai. Ketika itu, sang raja mendekati istrinya. Ia menghela kudanya. Bila dipandang ia bagai Nabi Yusuf yang tengah masuk ke arena perang. Seluruh pasukan memandang penuh kekaguman, berkilau-kilau bagai matahari.

15. // sing amulat tênglêng brongta/ duk panggih lan kusuma di/ patut pasanging grahita/ rarase pudya ngêrsêpi/ matur kusumeng puri/ dhuh Pangeran sampunsampun/ nyêpaki wong lagya aprang(+1)/ manawi kasambêr ngangin/ men sudaa bobote saking sasana//

Mereka yang melihat tertegun dalam rasa cinta. Saat ia bertemu dengan sang dewi, sungguh sangatlah patut dipandang mata, sedap menyenangkan. Sang dewi berkata, “Aduh, Pangeran. Janganlah kau mendekati orang yang tengah berperang. Jika kau tersambar karena musuh menghendaki kita kekurangan,

16. // sintên ta ingkang kelangan/ gih mung cethine puniki/ yêgtose yen rinêbuta/ wong Dustam sundêl kêmini/ watose ati mami/ Pangran yen lajêng tinubruk/ sêmune wus kêtara/ solahe mamanas ati/ Sri Narendra mangras binarunging sabda//

siapakah yang akan merasa kehilangan, jelas hamba yang akan kehilangan. Apalagi jika Paduka sampai direbut oleh perempuan sundal dari Dustam itu, hamba sangat khawatir. Bisa saja tiba-tiba Paduka akan diterjang, karena gelagatnya telah terlihat. Tingkahnya demikian memanaskan hati”. Sang raja mencium istrinya seraya bersabda,

17. // adhuh gustiku Bêndara/ kêng ora-ora ginalih/ mendah kaya makotêna/ sun engêt ing nguni-uni/ tan liwat wong akuning/ kang sun pudya-pudyarjeng kung/ kang arih dasih papa/ tinandhing (151v)nega mondra dite amanah mêngkana(i) (+7)//59 (-1)

“Duhai Tuanku, jangan berpikir yang bukan-bukan. Tidak mungkin kejadiannya akan seperti itu. Aku ingat betul segala kejadian yang telah terjadi dahulu. Tak ada yang terlewatkan, sayangku yang kupuja-puja penuh cinta. Kau adalah penawar hamba yang dirundung sengsara. Jangan kau berpikir demikian”.

18. // Kalpikawati duk myarsa/ pangungrume Sri Bupati/ kumênyut kadya sinêndhal/wimbuh bêrmantyaning galih/ sakala nyipta bahning/ sakêdhap gêni tumêmpuh/ wong Eslam bubar-bubar/ kasulak ulading agni/ bahning mubal tumampêgnukmeng wireng prang//

Saat Kalpikawati mendengar rayuan sang raja, hatinya bergetar bagai dipukul. Kemarahannya kian bertambah. Dengan kesatian yang dimilikinya, ia pun mendatangkan api. Hanya sekejap saja, api pun berkobar menyerang pasukan Islam. Bala tentara Islam kocar-kacir karena terkejar kobaran api. Api berkobar hebat menyerang seluruh perwira yang ada di medan pertempuran.

19. // kusuma Sarining rasa/ kêlawan Sri Narapati/ dangu neng jroning pawaka/ sêgti sakudanya kadi/ gêsêng pendah ningali/ wong kapir surak gumuruh/ yata kusumaning rat/ nyipta pêrbawanya mijil/ udan adrês lesus mangêsus ruhara//

Dewi Sarirasa dan Sang Prabu terkurung dalam kobaran api untuk waktu yang lama. Pasukan kafir bersorak riuh karena mengira kedua musuh dan kuda mereka telah hangus terbakar. Sang dewi segera mengerahkan kesaktiannya dengan mendatangkan hujan deras disertai angin kencang.

20. // nêmpuh mring pawaka singsal/ binucal katut ing angin/ blas sirna katon manglela/ kusuma lawan Nêrpati/ gilar-gilar kaeksi/ kadya mas wimbuh sinêpuh/ sonar jwalanya limpat/ surêm Sang Yang Adipati/ cahya mulya nuring rat sestu nugraha//

Hujan deras menyaput api. Angin kencang kian membawa jauh api hingga sirna tak terlihat. Akhirnya, yang tampak jelas hanyalah sang dewi dan sang raja. Mereka terlihat bersinar, bagai emas yang kian cemerlang sehabis disepuh, cahaya mereka kian terpancar. Matahari pun tampak suram, tertutup cahaya kemuliaan alam yang sejati. 

21. // sêksana kusumaning rat/ bêrmantyanira tan sipi/ ngagila-gila Kalpika/ pêksangluwihi sabumi/ pêdhangira tinarik/ gya ngêtap kudanya mamprung/ sinabêt dyah Kalpika/ wok jongga murda gumlinting/ kapisanan sirah cinuwat atêbah//

Sang dewi sangat marah. Ia geram dengan Kalpikawati yang menyerang membabibuta seolah ingin melebihi semua orang di dunia. Sang dewi pun menarik pedangnya dan menghela kudanya melesat. Dewi Kalpikawati disabetnya hingga lehernya putus dan kepalanya jatuh menggelinding. Segera kepala Kalpikawati diraih dan dilemparkan

22. // tibeng ngarseng Nateng Bustam/ Sri Kusmar gêglêg ing galih/ wadya gung miris sadaya/ ilang ta banthenging jurit/ sebêtbyar Sri Bopati/ cak amusthi agêmira pupuh(+2)/ gada wrat sewu kati mas(+1)/ wus kawrat praboning jurit/ neng dipongga jênggarang kadya gupala//

hingga jatuh di hadapan Raja Bustam. Sri Kusmar tertegun. Seluruh pasukan merasa miris dengan robohnya sang perwira perang. Setelah mendapatkan kembali kesadarannya, sang raja pun segera mengenakan busana perangnya dan memanggul senjatanya berupa gada seberat 1000 kati yang terbuat dari emas. Setelah segala kelengkapan perang kebesaran siap, ia pun menaiki gajah. Ia terlihat garang bagai gupala.

23. // manrêgakên palwaga kras/ Prabu Gondakusuma di/ pamit garwa arsa mangsah/ ing rana rinajeng kapti/ kuda mêndhap pan ririh/ rêspati sakêthi mungsuh/ cêkak wus yun-ayunan/ eram Sri Dustam Nêrpati/ wruhing warna ketang sênênging wardaya//

Ia pun segera mengarahkan tunggangannya kencang-kencang. Prabu Gandakusuma berpamitan pada istrinya untuk maju ke medan pertempuran. Kuda sang raja berderap pelan. Pasukan musuh melihat penuh kagum. Pendeknya, mereka telah saling berhadap-hadapan. Sang Raja Dustam terperanjat melihat wujud musuhnya. Ia pun mendadak merasa gembira.

24. // Sri Kusmar alon wuwusnya/ heh sira Sri Narapati/ tuhu kêkêmbanging jagad/rêspati warnamu sigit/ maksih nom tur apêkik/ susela trus cahya mancur/ aja mungsuh lan ingwang/ owêl yen nêmahi pati/ yogya kramat benjang sun karya lanangan//

Sri Kusmar berkata pelan, “Hai kau Raja yang menjadi bunga bagi negaramu, wajahmu demikian tampan dan sedap dipandang. Kau muda dan rupawan, halus dan bercahaya. Jangan kau melawanku. Sesungguhnya aku merasa berat jika kau sampai tewas. Lebih baik kau tunduk, kelak kujadikan kau pria andalan.

25. // ing Bustam sabarang ana/ nyonyah-nyonyah ing[kang] edi(-1)/ otoport myang bendi siyan/ cundhuk goyang sun wenehi/ kêmbangan warni-warni/ apa ingkangsira pundhut/ najan gundhik manira/ sumongga kang asta kalih/ mung karyakna putra bagus kaya sira//

Di Bustam, apapun tersedia. Perempuan-perempuan cantik, mobil, hingga bendi, semua ada. Hiasan rambut atau bunga-bunga, akan kuberikan. Sebut saja, apa yang kau minta. Gundikku sekalipun, akan kuberikan semuanya hanya untuk seorang anak laki-laki yang tampan seperti dirimu.

26. // sun watara nora cuwa/ sira sobat lawan mami/ tur padha ratu utama/ Jêng Sri Gondakusuma di/ ngandika esmu runtik/ nora sotah kamrat ingsun/ dhapurmu kaya luwak/ caluthak ngêrgêti bumi/ kapir kawak kumawaki siblis lanat//

Kukira tak ada buruknya jika kau berdamai denganku. Lagi pula, kita sama-sama raja besar”. Sri Gandakusuma menyahut dengan marah, “Cih! Tak sudi aku! Wujudmu seperti luak! Kau rakus dan hanya membuat kotor di bumi! Kafir sejati, jangan sombong kau iblis laknat!!

27. // (152r)brahala pinudya-pudya/ sinêmbah sinami-sami/ wujude sang wasesa(-1)/ iku wong ………kên Nabi/ ukume den pateni/ unine saraking Rasul/ tan kaya sira Nata/ lumuh utamaning urip/ aneng dunya ngudi muktining sarira//

Berhala kau puja-puja, kau sembah-sembah! Padahal wujudnya sama saja, batu! Itu berarti kau mengingkari aturan Nabi, dan hanya hukuman mati yang pantas untukmu menurut aturan agama! Kau tidak peduli pada keutamaan hidup. Kerjamu di dunia hanya mengusahakan kesenanganmu semata!

28. // pira lawase neng dunya/ maksih lawas jaman pati/ langgêng nora kêna owah/ mung nikmating Ywang pinanggih/ wêkasan sira aji/ ngajak manjing naraka gung/ tan luwih sêdyaningwang/ ngukuhi saraking Nabi/ gêlêm sobat yen wus mocok murdanira//

Berapa lama sesungguhnya kita di dunia, masih lebih lama di akhirat yang abadi tak berubah. Nikmat dari Tuhan-lah yang kita harapkan. Sedang kau, kau malah mengajak ke neraka! Keinginanku hanya satu, tak lebih aku berpegang teguh pada aturan Nabi! Aku mau berdamai hanya jika kepalamu telah kupenggal!”.

29. // cinandhak ingkang mustaka/ tinabok Bustam gumlinting/ makutha singsal rumeyab/ dyan wungu gembel kang weni/ sagribêlaki malih/ tan pêgat den amengungrum/ dhuh-dhuh adhuh Bandara/ sapira denira manggil/ ulun trima kinaryaa palawija//

Kepala Sri Bustam segera diraih dan dihantam keras. Ia pun terpental jatuh. Mahkotanya terlepas. Ia bangun dengan rambut yang kusut bagai gembel. Kembali ia menerima serangan. Tak putus-putus ia merajuk, “Aduh Tuanku, seberapapun Paduka menghendaki, hamba rela mempersembahkan palawija.

30. // benjang yen prapteng nagara/ ing Bustam ingsun kauli/ bok Ratu sira kang gawa/ gagonjakan rina wêngi/ dadya benjang mêdali/ putra lanang tur abagus/ sigit kang kaya sira/ Jêng Sultan wimbuh duka glis/ cinamêthi Sri Kusmar krungkêb ing kisma//

Kelak, jika Paduka tiba di negara Bustam, akan kubuat upacara syukuran. Bawalah permaisurimu, pergaulilah ia siang malam agar nantinya ia melahirkan seorang anak laki-laki yang tampan seperti dirimu”. Kanjeng Sultan kian geram. Sri Kusmar disabetnya dengan cemeti hingga tersungkur di tanah.

31. // gêrana gêjik ing sela/ gubras rah dipun usapi/ sarikutan sarywa mara/ sinabêt camêthi malih/ kasingsal tibeng têbih/ Sang Nata kacêmplung sumur/ tansah dadya tulungan/ sêgsana siyageng jurit/ majêng ngrana Sri Bustam kawrat dipongga//

Hidungnya terantuk keras di batu hingga darah pun memancar keluar. Sang raja mengusapnya seraya berusaha mendekat. Sekali lagi Prabu Gandakusuma menyabetnya dengan cemeti hingga ia terpelanting jauh dan tercemplung ke dalam sumur. Para prajurit (kafir) siaga memberi pertolongan. Sri Bustam kembali memasuki arena laga menunggang gajahnya.

32. // nora ta lah Tambangraga/ tan kêna ginawe bêcik/ tadhahana gadaningwang/ Sri Dibya ngandika aris/ tibakna ta kapir(-1)/ Dustam kang gada tumêmpuh/ tibeng paris kumantar/ jumêbret lir glap sakêthi/ kuwat ingkang tumadhah rinêkseng Sukma//

“Tambangraga! Ternyata kau memang tak mempan diperlakukan dengan baik! Baiklah, terimalah gadaku ini!!”. Prabu Gandakusuma menjawab, “Segera hantam aku, hai kafir!”. Raja Dustam menghantamkan gadanya. Gada ditangkis dengan pisau hingga menimbulkan suara nyaring bagai seribu kilat menyambar. Atas pertolongan Tuhan, pisau Gandakusuma mampu menahan serangan gada musuh. 

33. // murup parisaning waja/ gung wadya kagyat miyarsi/ langkung saking kating aprang/ gumya latah Bustam Aji/ ngong sêngguh wor lan siti/ mêksih badhêngêl si bagus/ tuhu sira prawira/ arang kang kuwat nadhahi/ para ratu keh ajurkapikut gada//

Pisau baja menyala memercik hingga membuat terkejut para prajurit yang melihat. Mereka berperang demikian sengit. Raja Bustam tertawa terbahak-bahak, “Kuhantam hingga jatuh ke tanah, masih juga ia bangkit! Jarang ada yang kuat menerima hantaman gadaku. Raja-raja sekalipun hancur terkena gadaku ini”.

34. // ngandika Kangjêng Sudibya/ tekêna gêndhingmu kapir/ yen ingsun magsih rinêgsa/ dening Ywang kang murbeng bumi/ dêrma ingsun kinardi/ rana mupangating Rasul/ apa kêng ana sira/ Bustam tamakna ing kami/ padha ijen aja sira noleh wuntat//o//

Sang Maharaja berkata, “Ayo, kerahkan segala dayamu, kafir! Selama Tuhan Sang Penguasa Alam masih berjaga atas diriku, aku berperang demi membela ajaran Rasul, untuk itu apapun yang kau punya, hantamkan pada diriku! Ayo bertanding satu lawan satu. Jangan kau (meminta bantuan) menoleh ke belakang!”.

PUPUH XXIX
=== PANGKUR ===

1. //o// Bêrmantya Sang Raja Kusmar/ ngêntrog wêntis kang waja gathik(-2)/ mangikal gada sumiyut/ panjrah wrêksa kabêrbah/ sol kabuncang kêsrempet gada tumêmpuh/ tibane pindha prahara/ mandhêlong kang ponang bumi//

Raja Kusmar kian geram. Dipukulnya pahanya. Alisnya bersatu. Ia pun memutar-mutar gadanya. Pohon terbelah dan roboh terkena gada sang raja. Robohnya pohon menimbulkan prahara di bumi.

2. // pinutêr gadanira kya(153v)t/ aneng tawang gumrah suraking janmi/ rame tatabuhan umyung/ tinangkis gada kasingsal(+1)/ ing camêthi kapêksa rosa manubruk/ indha Kangjêng Sudibya kras/ tinampel camêthi glinting//

Sang raja kian kuat memutar gadanya. Para pasukan bersorak gemuruh. Segala tetabuhan dibunyikan. Prabu Gandakusuma mencoba menangkis gada dengan cemetinya seraya menghindar dari serangan gada. Terkena sabetan cemeti, gada pun terlempar.

3. // kurdha mangkrak mangsah dharat/ Rajeng Bustam sinipat ing jêmparing/ kataman waja Sang Prabu/ mêlsat katuting srawa/ langkung têbah dhawah têngahing wana gung/ ngabruki swara kumrapyak/ braja putung tingcarêngkling//

Raja Bustam bertambah murka. Ia pun dihantam dengan panah. Terkena hantaman panah baja, sang raja pun terpental jauh hingga jatuh di tengah  hutan belantara dan menimbulkan suara berisik. Senjatanya patah.

4. // ajur janma kang katiban/ Raja Kusmar dangu sangêt tan eling/ gêpah rinompa ing wadu/ dangu-dangu waluya/ mangsah malih dharat sarta sikêp ganjur/ duk pangguh lan Sri Sudibya/ sigra nêmpuh anglarihi//

Orang-orang yang tertimpa, pasti hancur. Lama Raja Kusmar tak sadarkan diri. Para prajurit segera mengusung tubuhnya. Lama-lama, sang raja pun tersadar. Ia pun kembali ke arena perang dengan bersenjatakan tombak. Segera setelah berhadapan dengan lawannya, sang raja mendaratkan serangan bertubi-tubi.

5. // tinangkis camêthi patah/ Raja Kusmar esmu miris ing galih/ sêgsana anarik dhuwung/ anggocot tan tumama/ saking dharat têkeng turongga Sang Prabu/ datan pasah kang curiga/ Sri Dibya sigra nyamêthi//

Kembali Prabu Gandakusuma menangkis dengan cemetinya. Patahlah tombak Raja Kusmar. Raja Kusmar merasa miris dalam hati. Ia pun menghunus kerisnya dan menusuk musuhnya berkali-kali. Namun, baik Sang Prabu Gandakusuma maupun kudanya sama sekali tak mempan pada serangan kerisnya. Segera Prabu Gandakusuma menyabetkan cemetinya.

6. // astane Kusmar manancrah/ Nateng kapir saya wringut(ngringut?) mangincih/ pêksa angrukêt ing pupuh/ myang asta kering mlawan/ Sri Sudibya amapankên turangganipun(+1)/ gya sinabêt Nateng Bustam/ kêpala pêcah ngêmasi//

Cemeti mengenai tangan Raja Kusmar hingga terluka parah. Raja kafir itu malah kian membabibuta menyerang dengan tangan kirinya. Segera Prabu Gandakusuma mengarahkan kudanya, dan pada saat yang tepat seketika Raja Bustam dipecut hingga kepalanya pecah dan tewas.

7. // surak gumuruh wong Eslam/ bala kapir para raja dipati/ duk wrin lena Dustam Prabu/ sêdya lumabuh ing prang/ barêng mangsah Sri Narendra dipun êbut/ tuwin Sang dyah Sarirasa/ tan kewran nadhahi jurit//

Bala tentara Islam kini bersorak riuh rendah. Bala tentara kafir dan para raja taklukan yang menyaksikan bahwa Raja Dustam telah tewas, berniat berbelapati dengan maju bersama-sama mengeroyok Prabu Gandakusuma dan Dewi Sarirasa. Namun, keduanya sama sekali tak bingung menghadapi serangan bersama itu.

8. // Kanekaputra brêmantya/ nyêrêgakên wadya mêngsah wong kapir/ kalangkung ramening pupuh/ mriyêm tigar kaliwat/ caruk watang gada bindi ting karêpruk/ sawêneh têndhang-tinêndhang/ cêngkah glut banting-binanting//

Kanekaputra naik pitam. Ia pun menggiring pasukan melawan pasukan kafir. Perang kembali berlangsung dengan amat sengit. Meriam berdentum hebat. Tombak, gada, dan pentungan saling beradu. Beberapa ada yang saling tendang. Ada pula yang bergulat dan saling banting.

9. // sawêneh ana tabokan/ tutunggangan jangkêp wong tundhung katri/ wong Eslam siji agêndhung/ gêlut lawan wong kopar/ mênang Eslam wong kapir pan cangkêmipun/ cinangar inguyuhan(-1)/ glagêpan dadya ngêmasi//

Beberapa ada yang adu jotos. Tunggangan pun juga turut berperang. Ada seorang anggota laskar Islam yang sangat angkuh bergulat dengan orang kafir. Ia berhasil menang. Orang kafir yang menjadi lawannya itupun dibuka paksa mulutnya lebar-lebar, dan dikencingi. Orang kafir itu tersedak dan mati.

10. // kang swara kadi ampuhan/ long-linongan mungsuh rowang keh mati/ wong kapir ngamuknya liwung/ sêdya labuh gustinya/ bala Eslam panggah nadhahi tan mingkuh/ Sang Prabu Gondakusuma/ tan kewran rinêbut jurit//

Suara peperangan bagai gemuruh angin. Silih-berganti, baik lawan maupun kawan tumbang dalam peperangan. Pasukan kafir mengamuk habis-habisan membela raja mereka. Pasukan Islam menghadapi tanpa gentar. Sang Prabu Gandakusuma tak merasa bingung sedikitpun ditengah kepungan musuh.

11. // mung cumêthi agêmira/ tansah aneng kuda pun Jayenggati/ tuhu galak naut mungsuh/ nujah nepak amengkal/ mêngsah sosrah cinamêthi ajur mumur/ singa kang sinêrang gêmpang/ myang Sang dyah Sari Pramesthi//

Dengan hanya bersenjatakan cemeti sambil tetap berada di atas Jayenggati, kuda tunggangannya, Prabu Gandakusuma membalas serangan lawan. Kudanya pun turut menggigit, menyepak dengan kaki depan dan belakang. Sementara itu, cemeti yang dihantamkan sang raja mampu membuat pasukan kafir yang terkena hancur lebur. Siapapun yang maju dan terkena serangan cemeti pastilah mengalami kerusakan. Bersama dengan Sang Ratu Dewi,

12. // (154r)kapir tinrajang gêlasah/ prapteng kuda sikêpnya komatitih/ sing apidha crah lampus/ dadya Dyan Patih Mustal/ ngamuk dharat sikêp bindi ngiwatngiwut/ sing arinêmpak keh rusak/ kapir wus bubrah kang baris//

menyerang balik pasukan kafir hingga tercerai-berai. Siapapun yang mendekatke kudanya, pasti hancur dan tewas. Raden Patih Mustal mengamuk dengan memutar-mutarkan gadanya. Mereka yang terhantam gada banyak yang tewas. Barisan kafir berhasil dihancurkan.

13. // giris sasisane pêjah/ dhadhal larut mirut malah marati/ tinututan keh kang lampus/ wêneh kacandhak gêsang/ mati têluk ambuwang gagamanipun/ kalih ewu winêntara/ kang nungkul sinungan urip//

Sebagian melarikan diri karena takut, dan sisanya tewas. Hancur lebur, kocar-kacir. Mereka yang melarikan diri diikuti dan dihabisi. Yang tertangkap hidup, menyatakan takluk dan membuang senjatanya. Mereka yang takluk dan dibiarkan hidup berjumlah kira-kira dua ribu orang.

14. // kang kathah samya bubar(-1)/ sowang-sowang keh pêjah aneng margi/ yata Sri Bakdiman Prabu/ sampun panggih lawan garwa(+1)/ Patih Mustal prapta ngirit kapir têluk/ wus samya têdhak sing kuda/ Sang Nata tuwin kang rayi//

Mereka yang berusaha melarikan diri banyak yang tewas di tengah jalan. Kemudian diceritakan Sri Prabu Kakbahbudiman telah kembali bertemu dengan istrinya. Patih Mustal datang menghadap seraya membawa serta para pasukan taklukan. Sang raja dan istrinya telah sama-sama turun dari kudanya.

15. // siniwakeng wadya aglar/ neng pakuwon nimbali gunging kapir/ ngandika Kangjêng Sang Prabu/ lah nimas paran karsa/ wong ing Dustam paran ta prayoganipun/ matur Sang dyah Sarirasa/ yen marêngi karsa Aji//

Di pesanggrahan pun diadakan penghadapan. Seluruh pasukan berkumpul, demikian pula para bala kafir taklukan. Sang Prabu bersabda, “Dinda, selanjutnya bagaimana sebaiknya dengan orang-orang Dustam ini?”. Dewi Sarirasa menjawab, “Bila Paduka berkenan,

16. // prayogi den Eslam[ê]na(-1)/ gunging kapir nanging pun Kusmar Aji/ yogi malih gêsangipun/ yen purun manjing Eslam/ adêgêna malih neng Dustam praja gung/ ngidhêpa dhatêng Paduka/ sabab yen botên dadya Ji//

sebaiknya mereka semua diislamkan. Raja Kusmar lebih baik kembali dihidupkan dengan syarat ia bersedia masuk Islam. Ia boleh kembali menjadi raja di Dustam, hanya jika ia bersedia tunduk pada Paduka. Sebab, jika ia tidak menjadi raja,

17. // dangu têntrêming nagara/ yen tan purun Eslam pinatenan malih(+1)/ Narendra langkung jumurung/ tandya layoning Nata/ kinen mundhut layon tan dangu prapta wus/ sigra Sang dyah Sarirasa/ amusthi kang tirta manik//

akan memperlambat ketentraman negara. Namun, bila ia menolak masuk Islam, habisi saja dia lagi”. Sang raja setuju. Segera ia memerintahkan untuk mengambil jenazah Raja Dustam. Setelah jenazah dibawa ke hadapan raja, Dewi Sarirasa segera mengeluarkan pusaka air sucinya.

18. // Patih Mustal wus prayitna/ bokmanawa laju ngamuk Sang Aji/ sang rêtna netesi gupuh/ êmbunira Sri Kusmar/ tan antara kanin waluya sadarum/ tangan kanan kang malêsat/ wus wangsul tume[m]plok malih//

Patih Mustal menyiagakan diri khawatir bila setelah hidup kembali sang raja akan melakukan serangan. Dewi Sarirasa segera meneteskan air suci ke ubun-ubunsang raja. Tak lama kemudian, seluruh luka pulih. Tangan kanan yang patah, kembali tersambung sempurna.

19. // gya gêsang tangi akagyat/ arsa ngadêg gêpah Rahadyan Patih/ kang githokcinandhak gupuh/ winêtêlakên kisma/ tan gulawat Sri Kusmar sakrodhanipun/ Dyan Patih sarwi ngandika/ lah budiya lanat kapir//

Hiduplah kembali sang raja dengan perasaan sangat terkejut. Ia hendak berdiri. Raden Patih siaga dan segera meraih tengkuknya, disungkurkan kembali ke tanah. Sri Kusmar berusaha membebaskan diri sekuat tenaga. Sang Patih berkata, “Berusahalah kau laknat kafir!

20. // sira wong nora rumangsa/ sira mau pan wus jur wor lan siti/ uripmu têka dyah Ratu/ yen sira dhêmên gêsang/ lah Eslama nêmbaha mring Yang Agung(-1)/ ikuingkang karya jagad/ mituhua mring Jêng Nabi//

Dasar manusia tak tahu budi! Ketahuilah, kau tadi sudah mati. Badanmu hancur bercampur dengan tanah. Kau bisa hidup kembali adalah karena Sang Ratu Dewi. Bila kau ingin terus hidup, kau harus masuk Islam! Sembahlah Tuhan Yang Maha Agung! Ia-lah yang telah menciptakan alam raya ini! Patuhlah kau pada Kanjeng Nabi

21. // Mukhamat dutaning Sukma/ lan ngidhêpa marang Gusti Sang Aji/ Sri Kusmar sarêng angrungu/ ing sabdane Dyan Patya/ (155v)anglês ing tyas ngarih-arih aturipun/ patikbra minta aksama/ sandika kinen agami//

Muhammad utusan-Nya! Dan, tunduklah kau pada Tuanku Sri Paduka Raja!”. Sri Kusmar yang mendengar sabda Raden Adipati, segera luluh rasanya. Mengiba-iba ia berkata, “Hamba mohon ampun. Hamba bersedia masuk Islam

22. // tulusa gêsang kewala/ lan klilana têngga Dustam nagari/ yata inguculan sampun/ dennya nyêpêng Dyan Patya/ silanya nor neng ngarsa Nata mabukuh/ sêgsana gya manjing Eslam/ Sri Sudibya angestreni//

asalkan hamba dibiarkan hidup dan diizinkan menunggui negara Dustam”. Segera ia dibebaskan dari belenggu tangan sang patih. Ia pun duduk bersila seraya menunduk di hadapan sang raja. Ia pun segera diislamkan dengan disaksikan oleh sang raja.

23. // manis sabdane Narendra/ heh ta Kusmar têtêpa sira agami(+1)/ lan sira tulusamêngku/ Kêraton nagri Dustam/ amêrdiya sanrengate Kangjêng Rasul/ ingsawadyabalanira/ miwah ingkang pra narpati//

Prabu Gandakusuma bersabda halus, “Wahai kau Kusmar, kekallah kau dalam Islam. Kuizinkan kau kembali merajai istana negara Dustam. Jalankanlah seluruh aturan Kanjeng Rasul bersama dengan punggawa dan prajuritmu besertaraja-raja mitramu.

24. // yen ana boga ing sarak/ patrapana sayêgti ukum pati/ dene pasebannya mringsun/ sabên warsa ywa ora/ Prabu Kusmar ngandika nêmbah umatur/ yatagunging bala kopar/ wus samya manjing agami//

Bila ada salah satu dari kawulamu yang mengingkari aturan agama, hukumlah ia dengan hukuman mati. Jangan kau lupa pada kewajiban untuk menghadap padaku di tiap-tiap tahun”. Prabu Kusmar menyanggupi perintah seraya bersembah. Seluruh bala kafir telah diislamkan pula.

25. // gya tinundhng wadyeng Dustam/ sawadyanya budhal sing Kakbah nagari(+1)/ yata Sang Sri Dibya Prabu/ budhal saking payudan/ sakuswala mring na[ga]ranira mundur(-1)/ wus rawuh ing dhatulaya/ wadya gung makuwon sami//

Setelah itu mereka pun diperintahkan untuk kembali ke negaranya di Dustam. Sementara itu, Prabu Gandakusuma beserta seluruh bala tentaranya pun mundur dari gelanggang tempur kembali ke ibukota negara. Sesampainya di istana, seluruh pasukan pun beristirahat sejenak.

26. // miwah gunging para raja/ laju samya tugur neng Kakbah nagri/ Sang Nata sigra ngadhatun/ lan Sang dyah Sarirasa/ Sang dyah Sariraga mêthuk garwa Prabu/ gêpah anungkêmi pada/ ketang wlas marmeng ajurit//

Bersama dengan para raja mitra, mereka berjaga semalaman di negara Kakbahbudiman. Sang raja segera kembali ke kediamannya di istana bersama Dewi Sarirasa. Dewi Sariraga segera menyambut Sang Prabu seraya menyembah di kaki sang raja. Karena telah lama ditinggal berperang

27. // Sang dyah inglus lungayanira(+1)/ sawusira nukmeng pada Narpati/ sigra ngrangkul mring sang ayu/ kusuma Sarirasa/ pyuhing driya ketang trêsnanireng Prabu/ dangu dennya rarangkulan/ wusira lênggahan sami//

sang raja mengusap rambut istrinya. Setelah selesai menghaturkan sembah di kaki sang raja, Dewi Sariraga pun segera merangkul ayundanya, Dewi Sarirasa. Karena besarnya rasa kasih dan rindunya, mereka berangkulan cukup lama. Setelah itu, mereka pun duduk.

28. // gya majêng kang cacaosan/ boga-boga kang sarya endah luwih/ mangun pirênan anutug/ lawan kang para garwa/ nahan ingkang latri enjingnya winuwus/ Sang Nata miyos sineba/ pêpak kang wadya sumiwi//

Seluruh hidangan pun disajikan dengan citarasa dan tampilan yang apik. Mereka menuntaskan segala rasa hingga larut. Pagi harinya, sang raja keluar beraudiensi. Seluruh pasukan lengkap menghadap.

29. // Patih Mustal munggeng ngarsa/ para raja aglar munggeng ing kursi/ Sang Sadalya Maha Prabu/ myang Raja Dasaboja/ ingkang kathah rêraja datan kaetung/ mênggêp munggeng Prabu Dibya/ neng dhampar kêncana manis//o//

Patih Mustal duduk di depan. Sedangkan para raja mitra duduk di atas kursi. Mahaprabu Sadalya, Raja Dasaboja, dan masih banyak lagi, nyaris tak terhitung. Mereka semua menghadap pada Sang Prabu yang tampak manis terlihat duduk di singgasana kencananya.

PUPUH XXX
=== DHANDHANGGULA ===

1. //o// Angandika Kangjêng (156r)Sri Bopati/ kakang Mustal sira ingsun undang/ rehningsun jumênêng katong(e)/ aneng Kakbah praja gung/ mardi srengat agama suci/ myang sakehe nagara/ kang wus nut maring sun/ iku padha kêncêngana/ ing ngibadah den ta njrih aja gumingsir/ lan maneh prentahingwang//

Sri Paduka kemudian bertitah, “Kanda Mustal, kau kuperintahkan, selama aku bertahta sebagai raja di negara Kakbahbudiman yang agung, jalankanlah syariatdari agama suci dengan baik. Seluruh negara yang telah takluk padaku, tertibkanlah dalam ibadah jangan sampai lalai. Berikutnya, kau kuperintahkan

2. // iya bapa Prabu Kondhabumi/ lan Sri Dustam sun karya wadana/ ing sagunging para katong(e)/ lan Sadalya Sang Prabu/ ingsun karya anggêbayani/ Dyan Patih awotsêkar/ sandika umatur/ datan antara wus wrata/ karseng Narpa gya kundur Sri Narapati/ malêbeng dhatulaya//

agar Bapa Prabu Kandhabumi dan Sri Dustam dijadikan kepala dari para raja mitra, dengan Sang Prabu Sadalya sebagai tenaga pelaksananya”. Raden Patih bersembah. Tidak lama kemudian, perintah raja tersebut telah diumumkan secara merata. Sang raja pun kembali ke dalam kediamannya.

3. // laluwaran sagung ingkang nangkil/ para raja samya abubaran/ mring prajane dhewe-dhewe/ Sri Dustam Sang Aprabu/ lan Narendra ing Kondhabumi/ lulus angreh pra raja/ ngamanca sadarum/ pasowannya sabên warsa/ mring Bakdiman mila wiyarnya nglangkungi/ nagri Kakbah sêmana//

Para penghadap pun membubarkan diri, demikian pula dengan para raja. Mereka semua kembali ke negara masing-masing. Setelah itu, seterusnya, Sri Prabu Dustam bersama dengan Raja Kandhabumi bersama-sama mengkoordinasikan seluruh raja mancanegara. Mereka menghadap tiap tahun ke Kakbahbudiman. Hal ini tak urung membuat Kakbahbudiman semakin bertambah luas cakupan wilayahnya.

4. // eca tyase kang kawula alit/ langkung mirah boga pakulinan/ tuhu wibawa Sang Katong(e)/ kocap garwa Sang Prabu/ kehe astha klêbêt Sang Dewi/ dyah Ratu Sarirasa/ kumareng kêdhatun/ Sang dyah Ratu Sariraga/ kang minangka sosotya sêkaring puri/ nênêm sor-soranira//

Rakyat kecil merasa tentram. Pangan sehari-hari didapat dengan murah. Ini membuat wibawa Sang Prabu semakin kokoh. Diceritakan, istri Sang Prabu banyaknya delapan orang, termasuk Dewi Ratu Sarirasa, intan istana, dan Dewi Ratu Sariraga sebagai permata bunga istana. Mereka membawahi enam orang istri.

5. // ingkang sêpuh sing Dalsah nagari/ arum-arum sang rêtna Pakaja/ dêdêg sasêdhêng dêdêge/ gumrining sêmonipun/ jêne raras ambêngle kengis/ jêtmika gawe brongta/ ayu dhasar bêsus/ panênggaknya rêtna Puspita(+1)/ putri Jênggi pêngadêgnya arêspati/ kuninge tan piraa//

Yang tertua berasal dari negara Dalsah bernama Retna Pakaja. Ia berperawakan sedang dengan kulit bersih kuning lembut bagai bengle terkupas. Tingkahnya lembut dan sopan membuat orang jatuh hati, wajahnya cantik, dan luwes. Berikutnya adalah Retna Puspita dari Jenggi. Perawakannya ideal. Kulitnya tidak terlalu kuning.

6. // mung gandhêse angrudahkên ati/ bêsus mêsês anamur pêsaja/ ingkang pêndhadha garwane/ sing Karsinah praja gung/ dyah Suwastra ingkang wawangi/ gandhang raga kirana/ sasolahnya patut/ bambang awak gawe brongta/ pamêkasnya putri adi saking Turki/ têngran Kusumawatya//

Namun tingkahnya yang luwes membuat orang mabuk kepayang. Ia pandai mematut busana, tapi gayanya sederhana. Kemudian, dari negara Karsinah, seorang putri bernama Dewi Suwastra. Suaranya nyaring, tubuhnya bersinar. Segala tingkahnya menyenangkan hati. Berkulit semu merah menarik hati. Dan selanjutnya adalah seorang putri yang sangat cantik, berasal dari Turki, bernama Kusumawati.

7. // (157v)ayonira sêdhêng milangoni/ masmon lumêr songeh(rongeh?) kang sarira/ anglilin pêngak kuninge/ malih dyah Mêdharsantun/ putri saking Bênggala katri/galak ulat subrongta/ ngrunje gandrung-gandrung/ rema mêmês ngandhanandhan/ pamêkasnya putri adi saking Mêsir/ têngran rêtna Sudyarsa//

Kecantikannya sedang saja namun menarik hati. Ia lincah dan aktif. Kulitnya kuning bagai lilin yang terbakar. Setelah itu ada pula Dewi Medharsantun dari Benggala. Matanya tajam membelalak. Rambutnya lemas berombak. Terakhir adalah seorang putri yang jelita dari Mesir bernama Retna Sudyarsa.

8. // dêdêg lênjang tuhu irêng manis/ kungas gand[h]ês kewês karya rimang/ têlêng yune mamanise/ lumiringe netya rum/ andhêng-andhêng sor netra manis/ bêsuse tan piraa/ prandene weh wuyung/ tanpa yen datanpa sêkar/ sêkar banjar gandanya anggoyang pikir/ wong lumêr tanpa lênga//

Ia berperawakan tinggi dan langsing dengan kulit hitam manis. Tingkah lakunya serba luwes menarik hati. Kecantikannya berpusat pada pandangan matanya dan tahi lalat di bawah mata yang terlihat demikian manis. Ia tidak terlalu terampil berdandan, namun tetap saja sedap dipandang. Meski tak berhiaskan bunga, harumnya bagai bunga berjajar yang menggoyah pikiran. Ia sangat lincah meski ibarat tidak diminyaki.

9. // yen ngandika pait madu gêndhis/ tingal lindri jait sêmonira/ yen mulat kaya wirage/ idêp tumêngeng luhur/ imbanira angucêng mati/ grana ngrungih sêmbada/ sasolahnya patut/ myang bêkti marang ing priya/ tuhu ayu pradikês ajungkarangin/ markêtês sêmunira//

Bila berbicara terdengar sangat manis. Tatapan matanya redup dengan ujung mata bagai dijahit. Jika melihatnya membuat jatuh hati. Bulu matanya lentik dengan bentuk alis bagai ikan sungai yang mati. Hidungnya mancung sempurna. Kelakuannya serba pantas dan sangat berbakti pada suami. Ia sungguh cantik dan terampil. 

10. // sang dyah nênêm musthikaning puri/ kang minangka ing sor-soranira/ dyah prameswari kalihe/ dene kadwijeng Ratu/ datan kêna winarneng kawi/ kumaraning buwana/ ratune wong ayu/ midêring rat tan amanggya/ garwanira Sri Nata wau pra sami/ lampah kusuk ning Kakbah//

Keenam putri ini menjadi intan permata istana di bawah kedua permaisuri. Para Ratu ini seolah tak lagi dapat digambarkan dengan kata dan bahasa. Mereka benar-benar permata dunia yang merajai seluruh perempuan cantik. Meski berkelana ke seluruh dunia, pastilah tak akan mampu menemukan perempuan-perempuan yang sama kecantikannya dengan para istri raja. Mereka semua khusyuk mengabdi di Kakbahbudiman.

11. // dene nguni Jêng Sri Narapati/ panggihira lan garwa kalihnya/ dyah Sariragasang sinom(e)/ myang Sarirasa sang ing rum(+1)/ dereng kalal ningkahe lair/ kasrêng byating asmara/ kepyan duraka gung/ mangkya sangêt tobatira/ asid[h]êkah sarat sahe dyah prituwin/ pan wus tinrimeng Sukma//

Dahulu, Sri Paduka memperistri kedua permaisurinya, Dewi Sariraga dan Dewi Sarirasa, dengan cara-cara yang tidak sah. Semata-mata dipicu oleh nafsu asmara. Oleh karena itu, ia sangat merasa berdosa dan kemudian bertobat secara sungguh-sungguh dengan cara memenuhi syarat sah pernikahannya dengan kedua permaisurinya yang akhirnya dapat diterima oleh Tuhan.

12. // rehning anom mampêng ing pawestri/ dereng ngantos sahing tyas mujanah/ mangkya wus têmah tuwuhnya/ pamusthine byat kukuh/ panggah pamrih utameng ngelmi/ ngadilira sumrambah/ myang sudaning lulut/ lalati sutejasmara/ ruming kara ywandrês kalaganing rêsmi/ minuni manuhara//

Memang, saat itu sang raja masih sangat muda. Ia belum mampu mengendalikan hawa nafsunya. Sedang saat ini akhirnya ia telah matang. Pribadinya mennjadi makin kuat dan senantiasa mencari ilmu yang utama. Ia telah mampu bertindak adil secara merata kepada para istrinya dalam membagi asmara.

13. // pan sinigêg Bakdiman nagari/ Bandarngalim ingkang ginupita/ Jêng Senapati Sang Katong(e)/ wau sakmurcanipun/ Radyan Gondakusuma siwi/ kalintang manonbawa/ mangrujit tyas têrnyuh/ datan ana siniwaka/ saya lama kagagas limputing galih/ tansah amuja brongta//

Kita cukupkan dahulu sampai di sini cerita tentang negara Kakbahbudiman. Kini dikisahkan, Kanjeng Senapati setelah hilangnya putranda, Raden Gandakusuma, ia senantiasa dilibat kesedihan. Hatinya hancur. Untuk waktu yang lama penghadapan ditiadakan. Perasaannya kian gelap. Untuk itu, ia selalu berdoa.

14. // wimbuh asring ginubêting rayi/ Sang dyah Ambarwulan sru sungkawa/ kadya (158r)nêmahi patine/ Sang Nata saya liwung/ dadya karya parbaweng bumi/ wanti wangkara duta/ prawata jumêgur/ grahana wulan baskara/ lêbu-lêbu wor dhêdhêt myang angi[n]-angin/ lintang gêgana rimang//

Hatinya kian susah karena istrinya, Dewi Ambarwulan yang juga sangat berduka. Mereka berdua bagai menemui ajal. Suasana hati sang raja kemudian berpengaruh pada keadaan alam. Berkali-kali terjadi gunung meletus, gerhana bulan dan matahari, debu-debu bercampur dengan angin dan mendung. Bintang-bintang di langit terlihat suram karena menanggung duka.

15. // wadya sadaya sapraja tintrim/ kawuwusa dyah Mbarwulan samana(+1)/ bondhet umatur ing Katong(e)/ dhuh Dewaji Sang Prabu/ kadyaparan putranta Aji/ lami dereng umanggya/ paran wêkasipun/ hamba Sinuwun priyoga/ angulati saparan anderah pati/ lêhêng pêjah aneng wana(+1)//

Para kawula senegara merasa turut bersedih. Alkisah, saat itu Dewi Ambarwulan terus berusaha memohon pada sang raja dengan mengatakan, “Duhai dewaku Paduka Raja, bagaimanakah nasib putra Paduka? Telah lama kita tidak bertemu dengannya. Apa yang akhirnya terjadi pada dirinya? Paduka, hamba sendiri yang akan mencarinya kemanapun meski harus bertaruh nyawa. Lebih baik hamba mati di tengah hutan

16. // tan panggih putranta Narpati(-1)/ Sri Narendra sumêdhot ing driya/ aririh pangandikane/ dhuh mirah areningsun/ aja-aja angeja pati/ nadyan ingsun tan beda/ yen nora kapangguh/ anakira kaki Putra/ nora sêja ingsun jumênêng narpati/ lah payo yayi lunga//

bila hamba sampai tidak berhasil menemukan putra Paduka”. Sang raja merasa sangat sedih hatinya. Ia pun berkata pelan, “Duhai Dinda, janganlah kau mengharapkan kematian. Aku pun merasakan hal yang tidak berbeda denganmu. Bila sampai aku tak bisa menemukan anakmu si Putra, aku akan berhenti bertahta. Mari Dinda, kita pergi.

17. // angupaya anakira yayi/ mumpung latri tan na janma wikan/ sang rêtna lêga ing tyase/ yata miranti sampun/ tandya mêdal saking jro puri/ miyos ing bubutulan/ tan ana kang wêruh/ lir dinulur ing Ywang Sugma/ amarêngi kang wulan purnamasidi/ bênter manglela sulyak//

Mari kita berupaya bersama mencari anakmu. Mumpung masih malam dan tak ada orang yang tahu”. Sang dewi merasa sangat lega. Mereka pun segera bersiap-siap dan keluar dari istana melalui pintu belakang istana. Tak ada seorang pun yang melihat kepergian mereka. Lolosnya kedua insan itu bagai telah didukung oleh Tuhan. Saat itu, di langit, bulan tengah purnama. Hawanya terasa sangat panas.

18. // pan andarung tindaknya Sang Aji/ lawan garwa wus têbih sing kitha/ prapteng wana byar rinane/ kunêng kang nêdya nglangut/ kawuwusa kang samya kari/ para garwa Narendra/ myang putra sang bagus/ Radyan Surati duk myarsa/ yen Sang Nata lan garwa dyah Ambarwati/ latri kesah sing pura//

Namun demikian, hal itu tidak membuat perjalanan sang raja terhenti. Ia dan istrinya terus berjalan hingga akhirnya telah jauh dari ibukota negara dan sampai di tengah hutan saat pagi telah menjelang. Meski demikian, kesedihan masih saja menggayuti hati mereka. Dikisahkan mereka yang ditinggalkan di istana, para istri raja dan putranya Raden Surati, saat mereka sadar bahwa raja dan Dewi Ambarwati semalam telah lolos dari istana

19. // kadya gêrah tangis jroning puri/ para garwa myang para pawongan/ kalaralara sambate/ wêneh nibeng babatur/ gêlung lukar tan den waoni/ satêngah mala jaja/ kathah sambatipun/ ingkang binondhet ing kathah/ Rajaputra wa[u] Rahadyan Surati(-1)/ lintang samya kaswarsa//

tangis pun pecah dari dalam istana. Para istri dan abdi perempuan meratap pilu. Sebagian dari mereka ada yang jatuh menibani rekannya, sanggul yang terurai tak lagi dihiraukan. Ada pula yang hanya memukul-mukul dadanya. Bermcam-macam ratapan mereka. Tetapi, yang paling mereka sayangkan adalah Raden Surati. Tiap-tiap teringat padanya, mereka pun kian larut dalam kedukaan.

20. // pra nayaka myang bopati mantri/ samya kagyat nglêmpak ing pasowan/ kunêng gênti winiraos/ Prabu Jaka Têkiyur/ kang ngrênggani ing Jong Diraji/ nêdya dhatêngkên karsa/ ngrurah rama Prabu/ ing Bandarngalim nagara/ gya parentah mring wadyabala ngajurit/ tan antara wus tata//

Para punggawa, menteri, dan bupati semua terkejut dan segera berkumpul di penghadapan. Dikisahkan Prabu Jaka Tekiyur di negara Jong Diraji, hendak menjalankan niatnya menyerang ayahandanya di Bandaralim. Ia pun segera memberi perintah pada seluruh pasukan untuk bersiap siaga. Tak lama mereka pun telah siap

21. // (159v)sigra bidhal saking Jong Diraji/ Sri Têkiyur wahana dipongga/ tanpawilangan balane/ glising kondha prapta wus/ Prabu Jaka neng Bandarngalim/sakwadyakuswalanya/ gya ngêpang praja gung/ kêmput kikising nagara/ wadya Eslam kêkês tan lalawan jurit/ dhasar Sri Senapatya//

dan segera bergerak dari Jong Diraji. Sri Tekiyur berkendaraan gajah. Pasukannya sangat banyak. Singkat cerita, Prabu Jaka dan bala tentaranya telah tiba di Bandaralim. Pengepungan pun dilakukan. Seluruh batas negara telah terkepung sempurna. Barisan Islam merasa ketakutan dan tidak melakukan perlawanan terhadap sang raja

22. // laya kesah lolos saking puri/ tur kêroban saking wadya kopar/ dadya nungkul srah astane/ wau Raja Têkiyur/ laju manjing ing kênyapuri/ otêr pra estri pura/ miwah kêng para rum/ tambuh-tambuh polahira/ tandya wau putra Rahadyan Surati/ ginubêl para wadya//

karena rajanya tengah pergi meninggalkan istana dan kekuatan mereka tidak berimbang dengan pasukan kafir. Akhirnya, mereka pun menyerahkan diri. Ketika itu, Raja Tekiyur masuk ke dalam kenyapuri. Para perempuan yang ada di sana merasa ketakutan. Demikian pula dengan para istri raja. Beraneka macam ekspresi ketakutan mereka. Tanggap akan situasi, Raden Surati segera dilindungi oleh para pasukan.

23. // Dewi Rayungwulan atênapi/ Sang Purbaningsih dyah Kêncana(-1)/ sru karuna dyah katrine/ lintang kawêlas ayun/ samya gubêl mring Radyan Surati(+1)/ kakalih sang kusuma/ gya garbini sêpuh/ putêg tyas Sang Narpaputra/ lêbêtira Sang Nata ing Jong Diraji/ Radyan tan darbe karkat//

Dewi Rayungwulan, Dewi Purbaningsih, dan Dewi Kencana menangis hampir bersamaan. Keadaan mereka sangat memprihatinkan. Mereka semua berusaha melindungi Raden Surati. Kedua istri raja yang disebut pertama, tengah dalam keadaan hamil tua. Hal ini membuat bingung Raden Surati. Ia berpikir, Raja Jong Diraji telah masuk ke dalam istana namun ia tak memiliki daya kekuatan.

24. // Sri Têkiyur myat sonya rama Ji/ langkung mangu cuwa ing wardaya/ mulat Dyan Surati rine/ esmu kogêling kalbu/ datan arsa amrih kang pati/ wimbuh myat pra kusuma/ wontên wêlasing kalbu(+1)/ dadya kinêbonkên samya/ kang pra ibu lan kang rayi Dyan Surati/ siniwêr neng pungkuran//

Sri Tekiyur yang tidak berhasil menemukan ayahandanya, termangu-mangu. Ia merasa sangat kecewa. (Ia kemudian) melihat Raden Surati adiknya, muncul rasa tak sampai hati dalam kalbunya. Ia tak hendak membunuh adiknya itu. Lebih-lebih saat ia melihat istri-istri ayahnya. Atas belas kasihannya, mereka semua, para ibu dan adiknya, Raden Surati, disingkirkan dengan ditahan di bagian belakang istana.

25. // wadya Eslam anglês tanpa budi/ dadya anut sarehireng kopar/ yen salat singidan bae/ mung Gêndara Gêndaru/ kang tan purun têluk mring kapir/ kesah sabalanira/ kawarna pra arum/ miwah Rahadyan Suratya/ ingkang wontên sajêrone siwêran sami(+1)/ langkung kawêlas arsa//

Prajurit Islam menyerah tanpa upaya yang berarti. Mereka pun tunduk pada perintah untuk menjadi kafir. Shalat hanya dapat mereka lakukan secara sembunyi-sembunyi. Hanya Gendara dan Gendaru yang benar-benar menyatakan tak mau tunduk pada pasukan kafir. Mereka beserta pasukannya segera pergi dan Bandaralim. Dikisahkan para istri raja dan Raden Surati yang berada di tempat persembunyian merasa sangat berduka.

26. // Dewi Rayungwulan sêbdanya ris/ dhuh Surati nyawa putraningwang/ kaya paran wêkasane/ lalakoneki kulup/ yen aweta dipun siwêri/ ngênês têmah palastra/ Rahadyan wotsantun/ ibu lah suwawi kesah/ langkung lêrês ngong dugi malih puniki/ tan wande pinrih lena//

Dewi Rayungwulan bersabda pelan, “Duhai Surati anakku, bagaimanakah akhirdari semua ini, Nak? Jika kita terus-menerus berada dalam tawanan ini, pastilah menderita hingga tewas”. Raden Surati bersembah dan berkata, “Bila demikian, marilah kita pergi, Bu. Kupikir itulah jalan terbaik. Kita juga tak akan dibunuh.

27. // nadyan babar ingkang jabang bayi/ datan wande benjang pinêjahan/ sabab kakang Têkyur Katong(e)/ mring rama mrih tan ayu/ kakang Gondakusuma nguni/ kang dhustha nênggih kakang/ (160r)Mahraja Têkiyur/ sang rêtna kalih ngandika/ kaya paran ulun marganira mijil/ Radyan matur anêmbah//

Bila kelak jabang bayi lahir, tak akan pula ia dibunuh. Sebab, Kanda Prabu Tekiyur hanya mengarahkan kebenciannya pada Ayahanda. Dahulu, dialah yang telah menculik Kanda Gandakusuma”. Kedua ibu berkata, “Lalu, bagaimanakah cara kita keluar, Nak?”. Raden Surati menjawab seraya menyembah,

28. // yen sêmbada ibu ta margining/ ngurung-urung toya papêngkêran/ sang rêtna sami rumojong(e)/ yata miranti gupuh/ katri sang dyah lawan kang siwi/ myang kakalih kang parêkan/ wanci têngah dalu/ lolos saking pakubonan/ ingkang saos sadaya tan na udani/ sumusup margeng toya//

“Bila memang Ibu sanggup, jalan untuk keluar dari sini adalah dengan melalui saluran air yang berada di belakang”. Para ibu menyetujui dan bersiap-siap. Mereka bersama Raden Surati dan dua orang abdi perempuan segera meninggalkan tahanan di waktu tengah malam. Tak ada seorang pun yang mengetahuinya karena mereka menelusup ke dalam saluran air.

29. // wus piniyak wau kang cucuri/ Dyan Surati ingkang munggeng ngarsa/ tansah anêdah margane/ prapta ing jawi sampun/ nêmpuhi byat bata tan kegsi/ darung ing tidakira/ ing praja kapungkur/ sarêng byar prapteng padesan/ sami kraos sayahira sang dyah katri/ ngrêmpon samarga-marga//

Padas-padas yang tajam telah disingkirkan. Raden Surati berjalan di depan sambil menunjukkan arah. Tak lama mereka telah sampai di luar pagar bata istana. Mereka pun segera meneruskan langkah hingga istana tertinggal jauh. Pagi harinya mereka telah berada di pedesaan. Ketiga putri merasa sangat letih. Sepanjang jalan mereka bersedih.

30. // tansah karuna tambuh kaesthi/ Rajaputra langkung ngrês ing driya/ kunêng kang solah kaswaseng/ Prabu Jaka kawuwus/ wus miyarsa yen sang dyah katri/ myang rayi Dyan Suratya/ samya kesah dalu/ kalangkung ing dukanira/ dhatêng wadya kajinêman ingkang jagi/ tinêmpuhkêng ngupaya//

Mereka selalu menangis. Raden Surati bertambah susah hatinya. Sementara itu, Prabu Jaka yang telah mengetahui bahwa ketiga ibu dan adiknya telah lolos dari istana di malam hari, merasa sangat murka. Para prajurit jaga diperintah untuk mencari.

31. // malih kocap wau Dyan Surati/ myang kang ibu lêpas lampahira/ wus ngambah wana gununge/ jurang pereng pupundhung/ pan sumêngka tumruning ardi/ nusup angayam alas/ sangsaya kaswayun/ sato wana keh kabrabat/ kang katrajang tindaknya sang agêng brangti/ swaranira wurahan//

Dikisahkan, Raden Surati dan para ibu telah jauh berjalan. Mereka telah melewati hutan dan gunung, jurang dan kaki gunung. Perjalanan mereka naik dan turun gunung, menyusupi hutan-hutan kian menambah duka di hati.  Hewan-hewan hutan yang terterjang dalam perjalanan mereka yang tengah bersedih hati itu berlarian. Suara mereka riuh.

32. // rarambatan bayak-bayak asri/ lir suhurmat kyan sato esthinya/ jajari têdah margine/ pêksi munya ambarung/ sami mongsa wowohan asri/ sêkar-sêkar ambabar/ kapawanan anrus/ kumênyut sang dyah ing driya/ sru kagagas lêngês wibawaning puri/ wiradyan Wirasmara//

Mereka pun merayap-rayap bertumpuk-tumpuk bagai memberi hormat seraya berjajar di sepanjang jalan memberitahukan arah. Burung-burung berbunyi nyaring. Saat itu tengah musim saat buah-buahan panen dan bunga-bunga mekar. Harumnya terbawa oleh angin hingga membuat hati haru biru, terkenang pada masa-masa bahagia di istana.

33. // Sang dyah Rayungwulan sru kaswasih/ wimbuh kraos ing padharanira/ dhasar sampun mongsa leke/ Sang dyah Kêncanawungu/ inggih kraos samargi-margi/ yata dyah Rayungwulan/ dheprok ing kisma sru/ wus adrêng padharanira/ gya sinundhang marang Radyan Purbaningsih/ cethi kalih manglawan//

Dewi Rayungwulan merasa sangat payah. Perutnya kian terasa sakit. Ternyata telah tiba saat dan bulannya. Rasa yang sama juga dirasakan oleh Dewi Kencanawungu. Tak kuat lagi, Dewi Rayungwulan pun jatuh terduduk di tanah. Dewi Purbaningsih segera memberi pertolongan dengan membantu kelahiran sang bayi dibantu oleh kedua abdi perempuan.

34. // tan pantara jabang bayi lair/ Dyan Surati tambuh solahira/ ngupaya tirta tan oleh/ (161v) marmanira Ywang Agung/ kawah dadya têlaga wêning/ bayi lairnya nungsang/ sarwi kalung usus/ rare mêdal kênya endah/ gya cinandhak mring Rahadyan Surati(-1)/ sêgsana siniraman//

Tak lama kemudian, jabang bayi pun lahir. Raden Surati kian bertambah repot mencari air. Atas kasih dan pertolongan Tuhan, kawah berubah menjadi sebuah telaga yang airnya jernih. Bayi yang lahir, posisinya sungsang dan berkalung usus, berjenis kelamin perempuan yang sangat cantik. Bayi segera diraih oleh Raden Surati dan dimandikan.

35. // miwah kang ibu wus den sirami/ dening Sang dyah Purbaningsih lawan/ ingkang cethi kakalihe/ pan wus suci sadarum/ Dyan Surati matur bu sori/ ibu rayi kawula/ sun arani mungguh/ pun rara rêtna Kasiyan/ dene lair kalangkung kawêlas asih/ wontên têngahing wana//

Ibunya pun kemudian dimandikan oleh Dewi Purbaningsih dibantu kedua abdi perempuan. Setelah semua dalam keadaan suci bersih, Raden Surati berkata pada sang ibu, “Ibu, adik hamba ini akan hamba namai Dewi Rara Kasiyan karena ia lahir dalam kondisi yang serba prihatin di tengah hutan”.

36. // sang dyah titiga langkung ngestreni/ yata wau dyah Kêncanawatya/ gantya adrêng padharanira/ dheprok ing kisma lungguh/ cinandhak mring dyah Purbaningsih/ myang cethi kalihira/ gya babar kang sunu/ mêdal jalu warna ngelag/ gung birawa sanes lan gunging babayi/ lan sampun wignya lênggah//

Ketiga ibu setuju dengan nama itu. Tak lama berselang, tiba giliran Dewi Kencanawati. Ia pun duduk di tanah menahan sakit. Dewi Purbaningsih tanggap dan bersama kedua abdi perempuan segera menangkap badannya dan membantu proses persalinan. Lahirlah jabang bayi berjenis kelamin laki-laki. Anehnya, ukuran tubuhnya besar tak sama seperti bayi pada umumnya dan sudah mampu duduk sendiri.

37. // kang ri-ari binêthot pribadi/ aglis tugêl ri-ari sirna(-1)/ kêlawan tan mêdal rahe/ sru kantaka kang ibu/ Sang dyah Purbaningsih nyuryani/ dangu-dangu waluya/ Dyan Surati gupuh/ kang rayi cinandhak enggal/ yun ingasta tan kuwat Sang Rajasiwi/ babayi tandya ngucap//

Ari-arinya dipotong sendiri. Ari-ari pun putus dan sirna, dengan sama sekali tidak mengeluarkan darah. Ibunya jatuh pingsan. Dewi Purbaningsih berusaha menyadarkan hingga lama-lama pun sadar. Raden Surati segera meraih adiknya. Ia hendak menggendong namun tak kuat. Bayi itu kemudian berkata.

38. // kodrating Yang tan kêna pinanci/ rare jabang wus wignya wicara/ mangkana bayi wuwuse/ kakang aja anjunjung/ ingsun arsa lungguh pribadi/ ngungun Radyan Suratya/ tanapi kang ibu/ gawok kodrating Ywang Sugma/ dene bayi wêlagang wignya pribadi/ angling mêksih taruna//o//

Sungguh. Takdir Tuhan tak dapat diduga. Bayi yang baru saja lahir itu bisa bicara. Demikian katanya, “Kanda, jangan kau gendong aku. Aku ingin duduk sendiri”. Terperangahlah Raden Surati dan sang ibu. Mereka takjub dengan kodrat Tuhan. Bayi cepat besar dengan sendirinya dan bisa berbicara meski ia masih sangat muda.

PUPUH XXXI
=== S I N O M ===

1. //o// Mring tlaga pribadi siram/ wusana busana nuli/ saya kungas citranira/ wang malangkang pupu gangsir/ netra andik ngajrihi/ lir Warkudara dinulu/ tansah ngungun kang raka/ wêkasan ngandika aris/ Kangjêng ibu sun arani ari hamba//

Jabang bayi yang baru lahir itu memandikan dirinya sendiri di telaga dan setelah itu mengenakan pakaian. Sosoknya kian menawan, dengan tubuh yang terlihat besar dan tatapan mata yang bersorot tajam menyeramkan bagai Werkudara. Kakaknya demikian tertegun, dan akhirnya berkata, “Kanjeng Ibu, aku akan menamai adikku

2. // inggih Raden Senabrata/ dene miyose mlas asih/ dyah Purbaningsih lingira/ ingsun milu angarani/ Natasubrata pêkik/ de atma Nata satuhu/ kusuma Rayungwulan/ nabda mring Raden Surati/ ingsun kulup sung nama Dyan Suryabrata//

Raden Senabrata, karena ia juga lahir dalam suasana penuh keprihatinan”. Dewi Purbaningsih menyahut, “Aku juga ingin menamainya, Natasubrata, karena ia memang putra seorang raja”. Dewi Rayungwulan kemudian bersabda pula pada Raden Surati, “Aku pun turut menamainya, Raden Suryabrata.

3. // pramila nami mangkana/ Dyan Senabrata puniki/ atinggalan ramani(162r)ra/ nguni denira pulangsih/ Sang Prabu Senapati/ lan garwa matêg donga gung/ kêdibyan kanuragan/ wasiyat Jêng Bagendha Mir/ pramilanya kang putra gagah prakosa//

Nama itu kuberikan pada Raden Senabrata atas pesan ayahnya. Dahulu ketika Sang Prabu Senapati tengah bercinta dengan istrinya, mereka membaca doa yang sangat ampun mohon kekuatan dan kesaktian wasiat Kanjeng Baginda Amir, itulah sebabnya putranya kini gagah perkasa”.

4. // kocapa lajêng atruka/ wontên têngahing wanadri/ Dyan Surati Senabrongta/ kang karya wisma pribadi/ kapyarseng tangga têbih/ tan ana kang milya dhun puh/ lami dennya neng wana/ Sang dyah Kasiyan kang wanci/ pan rumaja putra langkung gunganira//

Alkisah, mereka pun akhirnya menetap di tengah hutan. Raden Surati dan Raden Senabrata yang membuat rumah. Pondok mereka sangatlah jauh dari orang-orang sekitar. Waktu berselang, telah lama mereka menetap di dalam hutan. Dewi Kasiyan telah tumbuh menjadi seorang remaja putri yang demikian dimanjakan.

5. // tan montra lagi kaswarsa/ engêt trahing Narapati/ minta busana endah(-1)/ gêlang kalung rajamurti/ amular sabên ari/ kang ibu tansah nglêlipur/ dyah Kasiyan tan suda/ sangsaya denira nangis/ Dyan Surati marpêgi rayi den ajak//

Sadar bahwa dirinya adalah putri seorang raja, ia pun merengek mohon diberi busana yang indah, gelang, kalung, dan aneka perhiasan. Ia menangis tiap hari. Ibunya senantiasa berusaha menghibur. Namun Dewi Kasiyan tak berkurang rengekannya bahkan kian sering menangis. Raden Surati mendatangi adiknya dan mengajaknya.

6. // payo yayi marang wana/ ngupaya kêmbang kang abrit/ sira ageya pasaran/ kang sinung sabda saya njrit/ putêg tyase Dyan Mantri/ kang rayi tan kêneng ngimur/ mêgsa minta busana/ mastani kang adi-adi/ raden Senabrata marpêgisêksana//

“Mari Dinda kita pergi ke dalam hutan mencari bunga berwarna merah, bermainlah pasar-pasaran”. Adiknya kian kencang menangis. Raden Mantri kian bingung karena adiknya tak mempan dilipur dan tetap memaksa minta busana yang indah-indah. Datanglah Raden Senabrata.

7. // nabda sandinamudana/ kakang bok aja anangis/ ingsun kang sanggup ngupaya/ kalung gêlang rajamurni/ ingsun ngawula dhimin(dhingin?)/ warta ana ratu agung/ nagri Kakbahbudiman/ bernuba alusing budi/ uga kêna dijaluki karêpira//

Ia pun bersabda, “Yunda, jangan menangis. Aku sanggup mengusahakan kalung, gelang, dan perhiasan yang kau minta. Tapi terlebih dahulu aku akan mengabdi. Konon, menurut berita yang kudengar, di negara Kakbahbudiman ada seorang raja agung. Ia berbudi halus dan bisa dimintai apa yang menjadi keinginanmu”.

8. // kendêl denira karuna/ Sang dyah Kasiyan sukanting/ kang rayi sagah ngupaya/ gya wau Radyan Surati/ paran rêmbugmu yayi/ pamuthahing bak ayumu/ yen nora kalêgsanan/ kêbanjur denira budi/ yen ngênêsa yêgti kelangan priyongga//

Seketika, tangisan Dewi Kasiyan berhenti. Ia merasa senang karena adiknya sanggup mengusahakan apa yang menjadi permintaannya. Raden Surati segera berkata pada Raden Senabrata, “Ah, apa yang tadi telah kau katakan, Dinda? Permintaan ayundamu itu sungguh sukar dipenuhi, bila terlanjur telah kau usahakan namun tak berhasil, akhirnya hanya derita yang ada. Kita juga yang akan kehilangan.

9. // kang katêmu pikiringwang/ ingsun ngawula pribadi/ sira atungguwa wisma/ reh sira tan bisa krami/ saru marêg ing aji/ Dyan Senabrata amuwus/ ingsunmelu ngawula/ agampang wong tatakrami/ ingsun arsa wêruh pratikêling praja//

Menurutku, sebaiknya aku saja yang akan pergi mengabdi. Kau tunggulah dirumah karena kau belum mampu bertatakrama. Sungguh kurang pantas jika menghadap raja”. Raden Senabrata menjawab, “Tidak, Kanda. Aku ikut denganmu mengabdi. Tatakrama mudah saja bisa kupelajari. Lagi pula, aku ingin melihat apa yang terjadi di ibukota negara.

10. // tan lyan tut wuri ing sira/ sinambi sinau dhingin/ yata Rahadyan Suratya/ garjita sajroning galih/ lamun kesah pribadi/ ginalih kuwatiripun/ bawanipun neng wana/ akathah kang dipun galih/ pan mêngkana ciptane Radyan Suratya//

Aku akan selalu mengikuti dibelakangmu sambil belajar”. Raden Surati merasa cemas. Ia berpikir bila ia pergi seorang diri, khawatir akan keselamatannya mengingat mereka berada di tengah hutan, segala bahaya bisa saja terjadi. Ia pun membatin,

11. // ya bêcik angajak rowang/ sun duga amitayani/ manawa ana rube(163v)da/ lawan sun cobane yayi/ apa sêmbada yêgti/ dene gêng luhur kêlangkung/ nulya aris ngandika/ Rahadyan marang kang rayi/ yen wus rêmbug ingsun sira milu lunga//

“Sepertinya tak ada salahnya membawa teman. Kukira ia bisa dipercaya kalau-kalau ada bahaya mengancam. Lagi pula, aku akan mencobanya, apakah ia benar-benar kuat mengingat badannya tinggi dan besar”. Raden Surati pun kemudian berkata pada adiknya, “Bila memang telah menjadi kemauanmu, mari kau ikut aku pergi.

12. // ya wus payo melu mangkat/ umarêg mring ibu dhingin/ sigra lon denira sowan/ atmaja kalih neng ngarsi/ tandya umatur ririh/ kang ibu kalih jumurung/ tandya mangkat Rahadyan/ kakalih turut neng margi/ saya lêpas lampahe risang kalihnya//

Ayo lekas berangkat”. Mereka pun berangkat dengan terlebih dahulu menghadap kepada para ibu. Para ibu meluluskannya. Mereka berdua pun segera berjalan. Kian lama, perjalanan mereka kian jauh.

13. // neng marga samya gunêman/ Rahadyan Surati angling/ heh yayi Brata sun tanya/ upama ana ta yayi/ babegalan wanadri/ sira wani ingsun adu/ nabda Dyan Senabrata/ ya mongsa wêdiya mami/ mara êndi rupane wong ambabegal//

Di perjalanan, mereka saling bercakap-cakap. Raden Surati berkata, “Hei, Dinda Brata. Aku ingin bertanya. Seandainya tiba-tiba ada perampok di tengah hutan, apakah kau berani kuadu tanding?”. Raden Senabrata menjawab, “Aku tidak akan mungkin takut! Mana wujud perampok itu?!”.

14. // suka Rahadyan Suratya/ miyarsa panggalihing ari(+1)/ mangka[na] Radyan Suratya/ amulat kanan lan kering/ awa[s] Radyan Surati/ garumbul neng simanipun/ aris angandika(-1)/ lah mara yayi den aglis/ lamun kêndêl grumbul iki lêbonana//

Raden Surati sangat senang mendengar kata-kata adiknya. Suatu saat, Raden Surati yang terus mengawasi kanan dan kiri awas melihat bila di balik semak ada seekor harimau. Ia pun berkata, “Silahkan Dinda, bila benar kau berani, masuklah ke semak-semak ini”.

15. // akras Dyan Senabrata(-1)/ garumbul dipun lêbêti/ kagyat singa kang anendra/ gêro nubruk Radyan Siwi/ ngêrêg gro naut wanti/ ngandika Rahaden Sunu/ lah iki aran apa/ dene nyakot marang mami/ sima saya nêmêni panyakotira//

Tanpa pikir panjang, Raden Senabrata memasuki semak-semak itu. Harimau yang tengah tidur terkejut, menggeram, dan menerjang Raden Senabrata seraya mencakar berkali-kali. Raden Senabrata berkata, “Apakah ini? Mengapa ia menggigitku?!”. Harimau itu seolah tak peduli dan terus menggigit.

16. // kraos gêrah Senabrongta/ gya sima dipun tampiling/ arêmuk sarahing sima/aglis Rahadyan Surati/ marpêgi mring kang rayi/ tandya rinangkul agapyuk/adhuh reningsun êmas/ sêmbada sira ta yayi/ lah ta payo umangkat yayi den enggal//

Merasa gerah, Raden Senabrata pun menampar harimau itu hingga remuk sekujur tubuhnya. Raden Surati segera menghampiri adiknya. Seraya merangkul adiknya ia berkata, “Duhai, adikku. Ternyata kau benar-benar kuat. Mari Dinda, kita segera teruskan perjalanan.

17. // manawa kancane têka/ kang sira têmpiling yayi/ ngandika Dyan Senabrata/ najan têkaa tan wêdi/ mara êndi maning(-1)/ suka Dyan rayine sêngkuh/ sigra samya lumampah/ sru awas Radyan Surati/ pan amirsa nênggih wontên dipongga(-1)//

Aku khawatir kawanan harimau yang kau tampar tadi datang, Dinda”. Raden Senabrata berkata, “Meski mereka benar-benar datang, aku tak akan takut! Mana lagi”. Raden Surati gembira karena adiknya benar-benar pemberani dan kuat. Mereka pun meneruskan perjalanan. Berikutnya, Raden Surati awas melihat ada seekor gajah.

18. // aris Dyan Surati nabda/ lah yayi apa puniki/ ika lumaris ing ngarsa/ mara tututana aglis/ yen sira dhasar wani/ akras Rahadyan lumayu/ dipongga gliscinandhak/ buntutnya kagyat kang esthi/ pan abuda sing (164r)sing rosane Radyan Sena//

Raden Surati berkata, “Dinda, apakah itu yang berjalan di depan? Ayo, ikuti dia, cepat jika kau memang berani!”. Raden Senabrata segera berlari kencang. Gajah itu segera diraih ekornya. Gajah itu merasa kaget dan berusaha berontak. Namun kekuatan Raden Senabrata lebih besar.

19. // dadya pêdhot buntutira/ dipongga angamuk wani/ Dyan Sena tinlale sigra/ binanting ingilês wani/ yata Radyan Surati/ abingung gêtun ing kalbu/ ketang wlas marang rinta/ yata kang yuda lan esthi/ Radyan Senabrata bêndu galihira//

Ekor gajah pun berhasil diputus. Gajah itu pun mengamuk. Raden Senabrata dihajar dengan belalainya hingga jatuh terbanting dan diinjaknya. Raden Surati kebingungan. Ia merasa bersalah dan kasihan pada adiknya. Raden Senabrata yang masih terlibat perang tanding dengan gajah, merasa marah.

20. // manggronjal Sang Senabrata/ dhinupak sirahing esthi/ dadya dipongga arêbah/ kang sirah pêcah babarji/ Radyan jumênêng aglis/ awas Dyan Surati gupuh/ marpêgi arenira/ nyata sêgti sira yayi/ ingsun ora nyana lamun sira gêsang//

Ia berontak seraya menendang kepala gajah. Gajah pun roboh dengan kepala pecah. Raden Senabrata pun berdiri. Raden Surati yang melihat adiknya segera menghampiri adiknya seraya berkata, “Duhai, kau ternyata benar-benar sakti, Dinda. Aku tak menyangka kau mampu bertahan hidup.

21. // lah wus yayi payo mangkat/ manawa kasuwen margi/ mêsakake kang tinilar/ Dyan kalih samya lumaris/ lêpas lampahnya sami/ samana agung lumaku/ langkung awêlas arsa/ yata Rahadyan Surati/ angandika marang arinya Dyan Sena//

Ah, sudahlah Dinda, mari kita segera meneruskan perjalanan. Bila kita terlalu lama dalam perjalanan, kasihan mereka yang kita tinggalkan”. Kedua putra raja itu pun kembali melangkah. Semakin lama, mereka berjalan semakin jauh. Keadaan mereka kian memperihatinkan. Raden Surati pun berkata pada adiknya, Raden Senabrata,

22. // adhuh yayi Senabrata/ ngong krasa sayah sayêgti/ lah payo leren sadhela/ ngasokkên napas sathithik/ rumojong ingkang rayi/ neng ngandhape wrêksa agung/ eca samya sareyan/ lendheyan Radyan kakalih/ kunêng wau kang kendêl aneng ing wana//

“Aduh Dinda Senabrata, aku benar-benar merasa keletihan. Mari kita beristirahat barang sejenak untuk menata napas”. Adiknya setuju. Mereka pun beristirahat di bawah sebatang pohon yang sangat besar. Mereka tidur-tiduran sambil bersandar pada batang pohon.

23. // yata wau kawarnaa/ sakathahira wanadri/ pan wontên bujunganira/ kang wasta Kalbun ngajrihi/ warnanira winilis/ wak esthi sirah sima gung/ sarta amawi êlar/ gêngira sakisi-kisi/ mawi jalu siyungnya kagila-gila//

Ketika itu diceritakan bahwa seisi hutan menjadi buruan makhluk hutan bernama Kalbun yang berwujud sangat menakutkan. Kulitnya hijau. Berbadan gajah, dan berkepala harimau, serta memiliki sayap. Ia sangat besar dan bertaring pula.

24. // mangkana bujungan wana/ ngupaya mangsan tan olih/ wus lami antaranira/ datan angsal bakti-bukti/ dadya bingung kêpati/ mobat-mabit sru anggrêgut/ anggrah anggro pan kadya/ galudhug kang swara mlingi/ pan sabarang den amuk dening bujêngan//

Saat itu, sang makhluk hutan tak memperoleh makanan. Karena lama tak mendapat makan, ia pun menjadi sangat marah. Ia bergerak hebat seraya menggeram dengan suara bagai geledek. Semua hal yang ditemuinya di tengah jalan diamuknya.

25. // pan wrêksa gung-agung wana/ arungkat sadaya sami/ ingamuk bujêngan wana/ kunêng wau kang miyarsi/ Radyan kagyat ing galih/ duk myarsa swara gumludhug/ nêbda Radyan Suratya/ heh yayi apa puniki/ kang karungu gumludhug swaranira grah//

Pohon-pohon yang ada di hutan roboh diamuk oleh makhluk hutan. Raden Surati yang mendengar suara gaduh itu terkejut. Ia pun bersabda pada adiknya, “Dinda, apakah itu yang bersuara bagai guntur?

26. // ingsun bangêt tan kaduga/ sumaur wau kang rayi/ kakang ingsun datan wikan/ suwara nora mangêrti/ angling Ra(165v)dyan Surati/ lah mara yayi den gupuh/ lamun dhasar prawira/ upayanên swara iki/ Radyan Senabrata age lumaksana//

Aku benar-benar tak tahu”. Adiknya menjawab, “Kanda, akupun tak tahu suara apakah itu”. Raden Surati kemudian berkata, “Dinda, bila kau benar-benar perwira, carilah sumber suara ini”. Raden Senabrata segera berjalan.

27. // wantunya maksih taruna/ kapindho butênging ati/ tan darman lereh ing driya/ asuka Radyan Surati/ myarsa sarang kang rayi/ apatuh panggah akukuh/ kêneng ingapus sabda/ yata Dyan Sena wus prapti/ pêrnahira anênggih ingkang suwara//

Ia memang masih sangat muda dan masih mudah terpengaruh rasa marah. Perasaannya tak mengenal kata istirahat. Raden Surati sangat senang melihat adiknya menurut dan mudah diperdaya. Akhirnya, Raden Senabrata pun telah sampai ke sumber suara.

28. // Radyan Surati tut wuntat/ awas Dyan Sena ningali/ marang bujêngane wana/ asuka Radyan ningali/ marang Kalbun kang ngêlih/ gumujêng kêkêl angguguk/ miyarsa solahira/ angungun Radyan Surati/ mring rayinta deme kêndêl manahira//

Raden Surati mengikuti dibelakangnya. Raden Senabrata telah bertemu dengan makhluk hutan itu. Ia sangat senang melihat Kalbun yang tengah kelaparan dan tertawa tergelak-gelak melihat tingkah makhluk hutan yang lapar itu. Raden Surati tertegun melihat keberanian adiknya.

29. // yata ingkang buron wana/ mbêkos netranya macicil/ anggro-anggro risangsaya/ apan mambu gonda janmi/ nanging dereng udani/ gya noleh bujungan Kalbun/ uning marang Rahadyan/ ambêkos gya nandê[r] aglis/ Radyan Senabrata tan nêdya mundura//o//

Makhluk hutan itu menderu napasnya, matanya menyipit, ia semakin geram karena ia mengendus bau manusia namun belum melihat wujudnya. Ia pun menoleh. Kalbun pun melihat Raden Senabrata. Ia kian keras menggeram dan pada saat yang lain segera menerjang mangsanya namun Raden Senabrata sama sekali tak merasa gentar.

Bersambung………..